İncirliova Erbeyli Köyü Sarı Hüseyin Ağa Külliyesi

Year 2024, Volume: 33 Issue: 2, 893 - 927, 31.12.2024

Alper Atıcı

https://doi.org/10.29135/std.1495609

Abstract

İncirliova, günümüzdeki idari taksimata göre Aydın’a bağlı bir ilçedir. Doğusunda Aydın, batısında Germencik, kuzeyinde Tire, güneyinde ise Büyük Menderes Nehri ve Koçarlı ilçesi yer almaktadır. Erbeyli köyü, İncirliova’nın güneybatısında, ilçe merkezine yaklaşık 9 km mesafededir. Erbeyli, Osmanlı Dönemi’ndeki idari taksimata göre Aydın Vilayeti’nin Güzelhisar kazasına bağlı mahalleler arasında yer almaktadır. Osmanlı Devleti kaynaklarında Erbeyli adı ilk olarak 1461 tarihindeki defterde geçmektedir. Çalışmaya konu olan külliye Erbeyli köyü içinde düz bir alana konumlandırılmıştır. Cami merkezli külliyenin kuzeydoğusunda medrese, sebil ve batısında hazire bulunmaktadır. İnşa tarihi tam olarak bilinmemekle birlikte caminin kapısının yukarısında Sarı Hüseyin Ağa tarafından 1891 yılında inşa ettirildiği yazılıdır. Cami, plan düzenlemesi bakımından tek kubbeli kübik gövdeli camilere bir örnektir. Yapı, tek kubbeli kübik gövdeli camilerden mihrap yönündeki kubbeli bölümün kuzeyine eklenen üç bölümlü kubbeli mekânla harimin dikdörtgene uzatılmasıyla farklılık göstermektedir. Cami, plan ve mimari özellikleri itibariyle döneminin özelliklerini sergilemesinin yanı sıra Batılı sanat akımlarının da etkisiyle Osmanlı sanatında görülen bezeme programına sahiptir. Bir dönem kulüp binası olarak da kullanılan medrese, külliyenin doğu ve kuzey sınırını belirleyen iki ayrı dikdörtgen kütleli binadan meydana gelmektedir. Medrese, malzeme bakımından cami ile benzer özellikler sergilediğinden cami ile çağdaştır. Sebil, malzeme ve inşa tekniği bakımından değerlendirildiğinde cami ve medreseden farklı zamanda inşa edilmiştir. Caminin batısındaki hazirede yapının banisi ile ailesine mensup kişilerin mezarları bulunmaktadır. Mezar taşlarının bezeme kompozisyonunda akant yaprakları, asma ağacı, servi ağacı ve vazodan çıkan çiçek motifleri görülmektedir. Cami ve mezar taşlarındaki süslemeler üslup bakımından değerlendirildiğinde 18. yüzyılın ikinci yarısından 20. yüzyılın ilk yarısına kadar Batı Anadolu’da görülen motif ve kompozisyonlar oldukları anlaşılmaktadır.

Keywords

İncirliova, Erbeyli köyü, külliye, cami, medrese, sebil, hazire, Aydın, Osmanlı mimarisi

İncirliova Erbeyli Village Sarı Hüseyin Ağa Complex

Abstract

İncirliova is a district of Aydın according to the current administrative division. Aydın is located in the east, Germencik in the west, Tire in the north, and the Büyük Menderes River and Koçarlı district in the south. Erbeyli Village is located in the southwest of Incirliova, about 9 km from the town centre. According to the administrative division in the Ottoman Period, Erbeyli is among the neighbourhoods of Güzelhisar in Aydın Province. In the sources of Ottoman Empire, the name Erbeyli is first mentioned in a book dated 1461. In that year, Erbeyli was recorded as having 6 households; in 1475, it had 21 households, 11 mücerred (single households), and 2 exempt households; in 1512, it recorded 10 households and 3 exempt households; and in 1529, it had 17 households, 8 mücerred, and 1 exempt household. According to the records in 1461, 1475, and 1512, the average number of households was around 10, which increased to 26 by 1529. According to the 1573 tahrir book, the number of inhabitants was recorded as 21. The Temettuat book from 1844-1845 indicates that there were 51 households in Erbeyli. Today, the settlement known as Erbeyli, part of the İncirliova district of Aydın, is one of the villages that have continued to exist since the Ottoman period. The külliye, which is the subject of this study, is located in a flat area of Erbeyli Village. The mosque-centered külliye includes a madrasah, a fountain to the northeast, and a treasury to the west. Although the exact date of construction is unknown, it is inscribed above the gate of the mosque that was built by Sarı Hüseyin Ağa in 1891. The mosque is an example of single-domed cubic body mosques in terms of its plan arrangement. This building differs from typical single-domed cubic body mosques by extending the harim into a rectangle, with a three-section domed space added to the north of the domed section in the direction of the mihrab. In addition to exhibiting the characteristics of its period in terms of plan and architectural features, the mosque displays a decorative program influenced by Western art movements, seen in Ottoman art. The madrasah, which was also used as a clubhouse for a period, consists of two separate rectangular buildings that define the eastern and northern boundaries of the complex. The madrasah is contemporary with the mosque, as it exhibits similar characteristics in terms of materials. Sebil, in terms of materials and construction technique, the mosque and the madrasah were built at different times. The graves of the building’s founder and members of his family are located in the hazira in the west of the mosque. The decorative composition of the gravestones includes motifs of acanthus leaves, vine trees, cypress trees, and flowers emerging from a vase. When the decorations on the mosque and tombstones are evaluated in terms of style, it is understood that they feature motifs and compositions, characteristic of Western Anatolia from the second half of the 18th century to the first half of the 20th century.

Keywords

Aydın, İncirliova, Erbeyli village, kulliye, mosque, madrasa, water dispenser, ottoman architecture, Sari Huseyin Aga, complex of buildings, madrasah, fountain, graveyard

References

• Ahunbay, Z. (1994a). Feyzullah Efendi Külliyesi, İstanbul Ansiklopedisi (C. III, 308-309), İstanbul.
• Ahunbay, Z. (1994b). Hacı Beşir Ağa Darûl-hadisi, İstanbul Ansiklopedisi (C.III, 468-469). İstanbul.
• Akar, A. (1969). Tezyini Sanatımızda Vazo Motifleri. Vakıflar Dergisi, 8, 267-272.
• Aslanapa, O. (1949). Edirnede Osmanlı Devri Âbideleri, İstanbul.
• Aslanapa, O. (1986). Osmanlı Devri Mimarisi. İstanbul: İnkılap Kitabevi.
• Atıcı, A. (2018). Söke’de Türk Mimarisi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Pamukkale Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Atıcı, A. (2023). 19. Yüzyılda Aydın Vilayeti (İzmir, Aydın, Denizli, Muğla, Manisa) Alçı Mihraplar. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Pamukkale Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Denizli.
• Atıcı, A. ve Yazar, T. (2023). İmranlı (Ümraniye) Boğazören Köyü Eski Mezarlık’taki Taş Sandukalar ve Koçgiri Mezar Taşları Üzerine Değerlendirme. Ankara: Nobel Bilimsel Eserler.
• Aydın, Ö. (2012). Sultan II. Abdülhamit Dönemi Yapılarında İmparatoru/İmparatorluğu Temsil Eden Semboller I. Mimarlık, 364, 74-78.
• Başaran, M. ve Sarıbey Haykıran, A. (2018). 19. Yüzyıl Arşiv Belgelerinde İncirliova. Aydın: İncirliova Belediyesi Kültür Yayınları.
• Batur, S. (1970). Ondokuzuncu Yüzyılın Büyük Camilerinde Son Cemaat Yeri Ve Hünkâr Mahfili Sorunu Üzerine. Anadolu Sanatı Araştırmaları, 2, 97-112, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Yayınları.
• Beyazıt, M., Çelemoğlu, Ş. ve Atıcı, A. (2021) Denizli-Kale Yukarı Mezarlık’ta Osmanlı Geleneğini Devam Ettiren Cumhuriyet Dönemi Mezar Taşları. (ed. Yasemin Beyazıt), Ankara: Nobel Bilimsel Yayınlar.
• Biçici, H. K. (2004). Manisa Gördes’te Bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları. (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Biçici, H. K. (2009). Tire Müzesinde Bulunan Süslemeli Mezar Taşlarından Bazı Örnekler (XVII-XIX.yy)”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 51 (1), 109-150.
• Bulut, F. (2010). İzmir-Urla Merkezdeki Cami Hazirelerinde Bulunan Osmanlı Dönemi Mezar Taşları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Çal, H. ve Ataoğuz Çal, Ö. (2008). Kastamonu Atabey Gazi Camisi ve Türbesi Hazirelerindeki Mezar Taşları. Ankara: Kastamonu Belediyesi Yayınları.
• Çal, H. ve İltar, G. (2011). Giresun İli Mezar Taşları. Ankara: Giresun Valiliği Yayınları.
• Çal, H. (2015). Türklerde Mezar-Mezar Taşları. Aile Yazıları, (Ed. Saim Sakaoğlu, Mehmet Aça, Pervin Ergun), 8/295-332. Ankara: Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları.
• Çobanoğlu, A. V. (2013). Yeşilcami Külliyesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, C. 43, 495-496) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2000). Eyüp Çevresindeki Mezar Taşlarında Görülen Kase İçinde Meyve Tasvirlerinin Sembolizmi. Tarihi Kültürü ve Sanatıyla III. Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler (28-30 Mayıs 1999). 119-127. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları.
• Çulpan, C. (1961). Antik Devirlerden Zamanımıza Kadar İlahiyat-Edebiyat-Tıp ve Sanat Tarihlerinde Serviler. İstanbul: İsmail Akgün Matbaası.
• Darkot, D. Ve Yinanç, M. H. (1944). “Aydın”, İslam Ansiklopedisi (C. II, 61-63) İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Daş, E. (2012). İzmir’de Taş Çiçekler. İzmir: İzmir Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Dilaver, S. (1971). Anadolu’daki Tek Kubbeli Selçuklu Mescitlerinin Mimarlık Tarihi Yönünden Önemi. Sanat Tarihi Yıllığı Dergisi, 7, 17-28.
• Diyanet İşleri Başkanlığı. URL:  https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir/%C3%82l-i%20%C4%B0mr%C3%A2n-suresi/330/37-ayet-tefsiri (Erişim tarihi 22.07.2024).
• Durukan, A. (1997). Anadolu Selçuklu ve Beylikler Dönemi Cami Tipolojisi Üzerine Bir Deneme. Uluslararası Osmanlı Öncesi Türk Kültürü Kongresi Bildirileri. (Ed. Azize Aktaş Yasa ve Sevay Okay Atılgan), 169-175. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Emecen, F. (1991). Aydın. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 21, 236-237) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Ersoy, B. (1992). Edirne Şah Melek Camii’nin Tanıtımı ve Mimari Özellikleri Hakkında Düşünceler. Sanat Tarihi Dergisi, (6/6), 47-66.
• Eyice, S. (1988-1989). İznik. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, (1/4), 65-116.
• Eyice, S. (1991). Ayyıldız. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (C. 4, 297-298) Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Gezgin, D. (2007). Bitki Mitosları. İstanbul: Sel Yayıncılık.
• Gökbel, A. ve Şölen, H. (1936). Aydın İli Tarihi, Aydın: Ahmed İhsan Basımevi.
• Gürgen, İ. (2015). XV.-XVI. Yüzyıllarda Güzelhisar Kazası, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Celal Bayar Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Manisa.
• İnci, N. (1985). 18. Yüzyılda İstanbul Camilerine Batı Etkisiyle Gelen Yenilik. Vakıflar Dergisi, 19, 223-236.
• İzmir II Numaralı Kültür ve Tabiat Varlıklarını Koruma Kurulu, 10.03.2004 gün 12494 sayılı karar.
• Karaçar, E. (2019). Ödemiş’te Osmanlı Dönemi Mimarisi, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Akdeniz Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Antalya.
• Kılavuz, B. N. (2013). Bozdoğan-Yazıkent Beldesi Mezarlığı Süslemeli Kadın Mezar Taşları. Tarih Araştırmaları Dergisi, 32 (57), 77-110.
• Kuban, D. (1973). 100 Soruda Türkiye Sanatı Tarihi. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Kurukaya, N. (2014). Aydın Merkezdeki Mezar Taşları. (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi), Erciyes Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Laquer, H. P. (1984). Osmanlı Mezar Taşlarını Süslemesinde Bitkisel Motifler. Suut Kemal Yetkin’e Armağan Kitabı. 263-273. Ankara: Hacettepe Armağan Dizisi.
• Laquer, H. P. (1997). Hüve’l Baki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezartaşları. (Selahattin Dilidüzgün Çev.). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Oğuz, B. (1983). Mezar Taşlarında Simgeleşen İnançlar. İstanbul: Anadolu Aydınlanma Vakfı Yayınları.
• Sözen, M. ve Tanyeli, U. (2010). Sanat Kavram ve Terimler Sözlüğü. İstanbul: Remzi Kitabevi.
• Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü. URL: https://parselsorgu.tkgm.gov.tr/#ara/cografi/37.867444898436936/27.67990350723267 (Erişim Tarihi 22 Mart 2024)
• Ülgen, A. (1990). Tanzimat Günlerinde Türk Mimari Üslûbu. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, 3/7, 67-71.
• Varol, A. H. (2019). Aydın Kuşadası Adalızade mezarlığı Osmanlı mezar taşları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Gazi Üniversitesi/Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Ankara.
• Yazar, T. (2022). Niksar Melikgazi Mezarlığı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Yılmaz, M. (2010). Aydın İli Merkezi’ndeki Tarihi Su Yapıları, (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Selçuk Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Konya.
• Yılmaz, E. (2013). İzmir-Ödemiş’teki Türk-İslam Devri Mezar Taşları. (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi/Sosyal Bilimler Enstitüsü, Van.