İstanbul’da Neo-Mısır Üslubunun İzleri

Year 2024, Volume: 33 Issue: 2, 1075 - 1103, 31.12.2024

Mehmet Tanman , Müjde Dila Gümüş

https://doi.org/10.29135/std.1547452

Abstract

Neo-Mısır (Egyptian revival), Eski Mısır sanatı ve mimarlığına ait biçimlerin yeniden kullanılmasına dayanan, on dokuzuncu yüzyılda ve yirminci yüzyılın ilk çeyreğinde Batı’da popüler olmuş canlandırmacı bir üsluptur. İstanbul’un söz konusu dönemdeki kozmopolit mimarlık ortamı, Batı’daki modaları hızlıca benimsemeye açıktı. Bu makale, İstanbul’da yapı, anıt ve mezar tasarımlarında Neo-Mısır üslubunun izlerine odaklanmaktadır. Saha çalışmaları sonucunda tespit edilen tespit edilen örnekler iki grupta ele alınmıştır. İlk grubu, üslubun mimari tasarıma yansıdığı örnekler meydana getirir. Bunlar arasında Heybeliada Abbas Halim Paşa köşklerinden harem köşkü, Heybeliada Müslüman Mezarlığı kapısı, Panciris anıt mezarı, obelisk ve piramit biçimli anıtlar-mezarlar bulunmaktadır. Söz konusu örneklerin büyük bölümünde Neo-Mısır izleri süsleme programında da takip edilebilmektedir. İkinci grupta ise eklektik bir bütün içerisinde Eski Mısır kültürüne ait sembollerinin kullanılmış olduğu eserler bulunur. Bunlar çok büyük ölçüde 20. yüzyılın ilk çeyreğinde Pera’da inşa edilmiş apartmanlardır. Makalede incelenen eserler, biçim analizlerinin yanı sıra, banileri ile mimarlarının ait oldukları çevreler bağlamında da değerlendirilmiştir. Böylece, Neo-Mısır etkiler görülen tasarımların İstanbul’un sosyokültürel ortamında konumlandırmaları amaçlanmıştır.

Keywords

Neo-Mısır, İstanbul, geç dönem Osmanlı mimarisi, anıtlar, eklektisizm

The Traces of Egyptian Revivalism in Istanbul

Abstract

Egyptian revivalism is a style based on the reuse of forms from Ancient Egyptian art and architecture. The style became popular in the West in the nineteenth century and the first quarter of the twentieth century. During that period, Istanbul’s cosmopolitan architectural environment was open to quickly embracing Western trends. This study focuses on the traces of Egyptian revivalism in the city’s buildings, monuments, and tombs—an area of research that has been largely overlooked and has not yet been the subject of a comprehensive study. Through the field studies conducted as part of our research, we were able to identify a collection of examples within the city. In addition to the formal analysis, the examples have been evaluated in the context of the environments to which their patrons and architects belonged in the scope of the article. Thus, it was aimed to contextualize designs featuring Egyptian revivalist influences within Istanbul’s socio-cultural environment.
The identified examples are categorized into two groups in the article. The first group constitutes examples where the style is reflected in architectural design. These include the Abbas Halim Paşa Harem Mansion in Heybeliada, the Muslim Cemetery gate in Heybeliada, the Panciris family tomb, as well as obelisk and pyramid-shaped monuments and tombs. Traces of Egyptian revivalism can also be followed in the majority of these examples’ decorative programs. In the second group’s examples, various symbols from Ancient Egyptian culture have been used within an eclectic whole. These are mostly apartment buildings constructed during the first quarter of the twentieth century in Pera.
The evaluation of the examples reveals that Egyptian revivalism influenced designs in Istanbul chronologically range from the declaration of the Tanzimat in 1839 to the 1920s. The style was introduced to Istanbul as part of the modernization efforts during the reign of Sultan Abdülmecid. The first examples of this style were implemented in monuments and tombs constructed by the allied countries during the Crimean War in the 1850s. These early examples were followed by obelisk-shaped tombstones and gravestones commissioned by numerous local patrons, both Muslim and non-Muslim, which continued to appear until the mid-twentieth century. Gaspare Fossati, Carlo Giovanni Battista Marochetti, Alexander Vallaury, and probably Vedad (Tek) Bey are detected among the designers of the obelisk formed statues/tombs in Istanbul.
The examples that are entirely in the Egyptian revivalist style, from design to decorative program, belong to individuals with direct connections to Egypt, such as members of the Khedive family and the Greek Panciris family originated from Alexandria. These works, which required a certain level of visual knowledge of Egyptian culture, were designed by the renowned architects of the period, Hovsep Aznavur and Perikles Fotiadis.
The patrons of the designs incorporating references to Egyptian culture within an eclectic whole are highly diverse. Two of the identified architects are Kyrikiades and Yenidünya. Among the patrons of the works discussed in this group are Selim Hannah Frej, the Ravuna family, Servet Paşa, Achilles Papadopoulos, and Mikhail Svoronos, none of whom were found to have any direct connection to Egypt. It appears more accurate to attribute these examples to random selections within an eclectic approach rather than to a direct interest in Egyptian culture.

Keywords

Egyptian revivalism, Istanbul, late Ottoman architecture, monuments, eclecticism

References

• Adkins, L. ve Adkins, R. (2000). The Keys of Egypt: The Obsession to Decipher Egyptian Hieroglyphs. New York: HarperCollins.
• Akbayar, N. (1994). Teşvikiye. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 17, 256) İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Akçıl Harmankaya, N. Ç. (2022). Köprü Köşklerine Bir Örnek: Edirne Mecidiye Köprüsü Kitabe ve Seyir Köşkü. Sanat Tarihi Dergisi, 31 (2), 1517-1539.
• Akın, G. (1993). Tanzimat ve Bir Aydınlanma Simgesi. Osman Hamdi Bey ve Dönemi: Sempozyum 17-18 Aralık 1992, 123-131. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları.
• Akyürek, G. (2012). Bilgiyi Yeniden İnşa Etmek Tanzimat Döneminde Mimarlık, Bilgi ve İktidar. İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Alp, S. (2015). İstanbul’dakı̇ Rum, Ermenı̇ ve Levanten Mezarlıklarında 19. Yüzyıl Figürlü Mezar Anıtları, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), Anadolu Üniversitesi, Eskişehir.
• Anonim. (1904). Wiener Neubauten im Style der Secession.Zweite Serie. Wien: Kunstverlag Anton Schroll & Co.
• Anonim. (1921). Annuaire Oriental du Commerce de L’industrie, de L’administration et de la Magistrature, (Constantinople: Cervati Freres & Cie.
• Anonim. (1994). Ayaspaşa. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. (C.1, 465) İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Brier, B. (2013). Egyptomania: Our Three Thousand Year Obsession with the Land of the Pharaohs. New York: Palgrave Macmillan.
• Can, C. (2020). İstanbul’un Yabancı ve Levanten Mimarları. İstanbul: Arketon.
• Cephanecigil, G. (2003). Tüm Çalışmaları. A. Batur (Ed.), M. Vedad Tek: Kimliğinin İzinde Bir Mimar, 323-384. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Colonas, V. (2005). Greek Architects in the Ottoman Empire (19th- 20th centuries). Atina: Olkos.
• Curl, J. S. (1994). Egyptomania: The Egyptian Revival, a Recurring Theme in the History of Taste. New York: Manchester University Press.
• Curl, J. S. (2005). The Egyptian Revival: Ancient Egypt as the Inspiration for Design Motifs in the West. London-New York: Routladge.
• Çelik, Z. (2016). Asar-ı Atika. İstanbul: Koç Üniversitesi Yayınları.
• Çoruhlu, T. (1994). Reşadiye Kışlası. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 6, 318) İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Doyle, N. (Ed). (2016). Egyptomania and Beyond: Journal of Ancient Egyptian Interconnections 8.
• Eliade, M. (2022). İnisiyasyon, Âyinler, Gizli Cemiyetler. Çeviren Ayşe Meral. İstanbul: Doğu Batı Yayınları.
• Ersoy, A. (2015). Architecture and Late Ottoman Historical Imaginary: Reconfiguring the Architectural Past in a Modernizing Empire. New York: Ashgate Publishing.
• Evliyâ Çelebi. (1996). Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, Gökyay, O. Ş., Dağlı, Y. ve Kahraman, S. A. (Haz.). Cilt 1. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Fletcher, J. E. (2011). A Study of the Life and Works of Athanasius Kircher, ‘Germanus Incredibilis’: With a Selection of His Unpublished Correspondence and an Annotated Translation of His Autobiography, Elizabeth Fletcher (Ed.). Leiden: BRILL.
• Fritze, R. H. (2016). Egyptomania: A History of Fascination, Obsession and Fantasy. London: Reaktion Books.
• Gümüş, M. D. (2018). II. Meşrutiyet’te Saray İçin Çalışmak: Vedad (Tek) Bey’in Sermimarlık Dönemi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, İstanbul.
• Gümüş, M. D. (2023a). İstanbul’un Art Nouveau Mimarisine Bir Bakış: Yapılar, Mimarlar ve Baniler. M. D. Gümüş (Ed.), İstanbul Art Nouveau’su, 25-116, İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Gümüş, M. D. (2023b). Kemaleddin Bey, Kyriakides, Yenidünya ve İsac-Aram Karakaş’ın Art Nouveau Eserleri Üzerine Bir Yakın Okuma. M. D. Gümüş (Ed.), İstanbul Art Nouveau’su, 175-224, İstanbul: Albaraka Yayınları.
• Humbert, J.M. (1989). L’Égyptomanie dans l’Art Occidental Paris. Paris: ACR Edition.
• Humbert, J.M. (1998). L’Égypte à Paris. Paris: Action artistique de la ville de Paris.
• Ilıcalı, Ö. C. İstanbul’da Art Nouveau Üslubunda Mezarlar. İstanbul Art Nouveau’su, İstanbul’un Art Nouveau Mimarisine Bir Bakış: Yapılar, Mimarlar ve Baniler. M. D. Gümüş (Ed.), İstanbul Art Nouveau’su, 285-346, İstanbul: Albaraka Yayınları.
• İbişoğlu, V. S. (1993). Aznavur, Hovsep. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 1, 511) İstanbul: Tarih Vakfı Yayınları.
• Jones, O. (1856). The Grammar of Ornament: A Visual Reference of Form and Colour in Architecture and the Decorative Arts. Londra: Day & Son, Lincoln’s Inn Fields.
• Kahraman, Ö. (1998). Heybeliada’nın ‘Süslü Mezar’ı. İstanbul Dergisi 25, 121-122.
• Konuralp, M. (2010). Cumartesi Buluşmaları. İstanbul: TMMOB Mimarlar Odası Yayınları.
• Kreiser, K. (1997). Public Monuments in Turkey and Egypt, 1840-1916. Muqarnas 14 (1997): 103-117.
• Kula Say, S. (2014). Beaux Arts Kökenli Bir Mimar Olarak Alexandre Vallaury’nin Meslek Pratiği ve Eğitimciliği Açısından kariyerinin İrdelenmesi, (Yayınlanmamış Doktora Tezi), İstanbul Teknik Üniversitesi, İstanbul.
• Kuruyazıcı, H. ve Tapan, M. (2009). Sveti Stefan Bulgar Kilisesi Bir Yapı Monografisi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Merkelbach, R. (1995). Isis regina - Zeus Sarapis. Die griechisch-ägyptische Religion nach den Quellen dargestellt. Stuttgart: Vieweg+Teubner Verlag.
• Millas, A. (2019). Heybeliada, Halki, Dimonisos. İstanbul: Adalı Yayınları.
• Millas, A. (2022). Burgazada Antigoni, Panormos. İstanbul: Adalı Yayınları.
• Nettion, J. R. (1998). Neoplatonism in Islamic Philosophy. Routledge Encyclopedia of Philosophy (C. VI, 804-808) Londra-New York: Routledge.
• Ovacık, B. (2 Mart 2002), Vidalı Köşk’ün Peşinde, Hürriyet. Erişim: 10 Aralık 2023, https://www.hurriyet.com.tr/gundem/vidali-koskun-pesinde-57270
• Papazoglu, G. K. (2005). Taphika Nnemeia tes Poles: A. Sisli-emproroi kai trapezites. Komotene: Thralile Bibliotheke.
• Robinson, A. (2012). Cracking the Egyptian Code: The Revolutionary Life of Jean-François Champollion. New York: Oxford University Press,.
• Sağ, M. K. (2016). Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı. Gözde Çelik (Haz.), Geç Osmanlı Döneminde Sanat Mimarlık ve Kültür Karşılaşmaları, 93-118, İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Sağ, M. K. ve Keskin M. Ç. (2020). Haydarpaşa İngiliz Mezarlığı’nda Mezar Taşı Heykeltraşları ve Damgaları. Sanat Tarihi Dergisi 29 (1), 229-251.
• Saner, T. (1998). 19. Yüzyıl Osmanlı Mimarlığında Oryantalizm. İstanbul: Pera Turizm Yayınları.
• Şenel, C. (2013). Yeni Eflâtunculuk. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. (C. 43, 423-427) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Şenyurt, O. (2012). İstanbul Rum Cemaatinin Osmanlı Mimarisindeki Temsiliyeti. İstanbul: Doğu Kitapevi.
• Tanman, M. B. (1994). Abbas Halim Paşa Köşkleri. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi (C. 1, 8-9) İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları ve Tarih Vakfı Yayınları.
• Tanman, M. B. ve Çelik G. (2011). Kavalalı Mehmed Ali Paşa Hanedanı’nın İstanbul’daki Mimari İzleri/The Architectural Legacy of the Kavalalı Mehmed Ali Pasha Dynasty in İstanbul. Nil Kıyısından Boğaziçi’ne Kavalalı Mehmet Ali Paşa Hanedanı’nın İstanbul’ daki Ayak İzleri/From the Shores of the Nile to the Bosphorus Traces of Kavalalı Mehmed Ali Pasha Dynasty in İstanbul, 42-65. İstanbul: İstanbul Araştırmaları Enstitüsü Yayınları.
• Taylor, R. C. (1992). A Critical Analysis of the Structure of Kalam fi mahd al-khair (Liber de Causis). Parviz Morewedge (Ed.), Neoplatonism and Islamic Thought, 11-40. Londra-New York: Albany.
• Totti, M. (1985). Ausgewählte Texte der Isis- und Sarapis-Religion. Hildesheim: Olms.
• Tuğlacı, P. (1995). Tarih Boyunca İstanbul Adaları. Cilt 2. İstanbul: Say Yayınları.
• Türkoğlu, İ. (2016). Bakırköy Akıl Hastanesi’nde Kültür Katmanları.”Toplumsal Tarih 272, 12-16.
• Türkömer, D. (2008). Avcı Prenses Zeyneb Halim ile Sohbetler. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Uzun, M. İ. (1988). Abbas Halim Paşa. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 1, 24) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Uzunoğlu, E., Ersay F., ve Muslubaş I. (t.y.) Eski Şark Eserleri Müzesi. İstanbul: Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Yayınları.
• https://www.cangelaris.com/gen.html