Understanding of Haqiqa of Khoja Ahmed Yesevī and Yūnus Emre

Year 2025, Issue: 18, 113 - 140, 30.06.2025

Şeniz Yıldırımer

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1508512

Abstract

The definition of haqīqa (truth, certainty) and the attainment of haqiqa have been one of the most important issues addressed by both philosophers and Sufis. In Sufism, haqīqa was considered together with the sharia (Islamic canonical law), and later on, tariqa (Sufi path) and mārifa (gnosis of God) were added, and the stages of the journey (sayr u suluk) of the traveler of haqīqa were named as sharia-tariqa-mārifa-haqīqa. Although some Sufis refer to the final mārifa-haqīqa as haqīqa-mārifa, in all of them this journey begins with sharia, and the aim is for the ascetic to become familiar with the divine secrets after these stages. The great Sufi Khoja Ahmed Yesevī (d. 1166), who initiated an enlightenment movement in Turkestan in the 12th century, also talked about haqiqa in the quatrains called “wisdom” in Diwān-i Hikmet (Book of Wisdom) and described the states that the traveler of haqīqa has to go through. In Anatolia, we see that Yūnus Emre (d. 1320 [?]) talks about divine love and haqīqa in his understanding of Sufism, which he conveys through poetry. Parallel to this similarity, the two great Sufis who used the language of poetry as a form are united on the same values in their understanding of Sufism, and their similarities in terms of content are remarkable. In this study, the definitions and interpretations that both Sufis bring to the concept of “haqīqa” will be discussed, and similarities will be determined.

Keywords

Ahmed Yesevī , Yūnus Emre , haqīqa , wisdom , love.

Hoca Ahmet Yesevî ve Yûnus Emre’nin Hakîkat Anlayışları

Abstract

Hakîkatın tanımı ve hakîkate ulaşma konusu hem filozoflar, hem mutasavvıflar tarafından ele alınan önemli konulardan biri olmuştur. Tasavvufta hakîkat şeriatle birlikte değerlendirilmiş, daha sonraları tarikat ve mârifet de eklenerek hakîkat yolcusunun seyr-u sülûk aşamaları şeriat-tarikat-mârifet-hakîkat olarak isimlendirilmiştir. Sondaki mârifet-hakîkat, bazı sufilerce hakîkat-mârifet olarak belirtilse de bu yolculuk, hepsinde şeriat ile başlatılır ve amaç sâlikin bu aşamalardan sonra ilahî sırlara aşina olabilecek hale gelmesidir. 12. yüzyılda Türkistan’da bir aydınlanma hareketi başlatan büyük sufi Hoca Ahmet Yesevî (öl. 1166) de Divân-ı Hikmet’te “hikmet” adı verilen dörtlüklerinde hakîkatten bahsetmiş, hakîkat yolcusunun geçmek durumunda olduğu halleri tasvir etmiştir. Anadolu’da ise Yûnus Emre’nin (öl. 1320 [?]) yine şiir yoluyla aktardığı tasavvuf anlayışında ilahî aşktan ve hakîkatten bahsettiğini görüyoruz. Biçim olarak şiir dilini kullanan iki büyük sufinin, bu benzerliğe paralel olarak tasavvuf anlayışlarında da aynı değerler üzerinde birleşmeleri ve içerik açısından yakınlıkları dikkat çekmektedir. Bu çalışmada her iki sufinin “hakîkat” kavramına getirdikleri tanımlar ve yorumlar ele alınarak, benzerlikler belirlenecektir.

Keywords

Ahmet Yesevî , Yûnus Emre , hakîkat , hikmet , aşk.

Ethical Statement

Çıkar Çatışması / Conflict of Interest: Yazar çıkar çatışması olmadığını beyan etmiş¬tir. / The author declared that there İslâm no conflict of interest.

Supporting Institution

Finansal Destek / Grant Support: Yazar bu çalışma için finansal destek almadığını beyan etmiştir. / The author declared that this study has received no financial support.

References

• Boz, Murat. “Hoca Ahmet Yesevi-Hacı Bektâş Veli Bağı Kapsamında Anadolu İrfanında Yesevilik Etkisi”. Ahmet Yesevi Dergisi 1/2 (2023), 113-144.
• Bursevî, İ. Hakkı. Varlığın Dili İbn Meşîş Salavâtı ve Şerhi. haz. Nedim Tan. İstanbul: İz Yayıncılık, 2014.
• Demirci, Mehmet. “Hakîkat”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 08 Ocak 2020. https:// islamansiklopedisi.org.tr/hakîkat
• Demirdaş, Öncel. “Ahmed Yesevî’nin Divan-ı Hikmet’inde Şeriat, Tarikat ve Hakikat”. İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi 8/4 (2019), 2501-2521.
• Eraslan, Kemal. Yesevî’nin Fakrnamesi. Ankara: Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016.
• Fârâbî, Ebu Nasr Muhammed. İhsa’ül-ulûm (İlimlerin Sayımı). çev. Ahmet Ateş. Ankara: MEB Yayınları, 1989.
• Gazzalî, Ebu Hamid. El-munkızu min-ad-dalâl. çev. Hilmi Güngör. Ankara: MEB Yayınları, 1990.
• Geylânî, Abdülkâdir. Âtıyye-i Sübhâniye. çev. Cabbarzade Mehmet Arif. İstanbul: Uluçınar Yayınları, 1976.
• Hakîm, Sûad. İbnü’l-Arabî Sözlüğü. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2004.
• Hücvirî, Ebü’l-Hasen. Hakîkat Bilgisi (Keşfu’l Mahcûb). haz. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergah Yayınları, 2010.
• İbn Sînâ. Metafizik I (Kitâbu’ş-Şifâ). çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2004.
• İbn Sînâ. Metafizik II (Kitâbu’ş-Şifâ). çev. Ekrem Demirli-Ömer Türker. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005.
• İbnü’l Arabî. Fusûsu’l Hikem. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 1999.
• İbnü’l Arabî. Fusûsu’l-Hikem Tercüme ve Şerhi. I. çev. Ahmed Avni Konuk, ed. Mustafa Tahralı.İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• İbnü’l Arabî. Fütûhât-ı Mekkiyye. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2007.
• Kara, Mustafa. “Hoca Ahmet Yesevî ve Anadolu Topraklarında Tasavvuf Kültürü”. Pir-i Türkistân Hoca Ahmet Yesevî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Kayserî, Dâvud. Tasavvuf İlmine Giriş. çev. Muhammed Bedirhan. İstanbul: Nefes Yayınları, 2013.
• Kılıç, M. Erol. “İbnü’l Arabî”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 26.02.2025. https://islamansiklopedisi. org.tr/ibnul-arabi-muhyiddin#1
• Kur’an-ı Kerim Meâli. çev. Halil Altuntaş – Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 12. Basım, 2011.
• Kuşeyri, Abdülkerîm b. Hevâzin. Risale-i Kuşeyri. çev. Ali Arslan. İstanbul: Arslan Yayınları, 1980.
• Mevlânâ, Celâleddin-i Rûmî. Mesnevî-i Ma‘nevî (1,2-5). çev. Derya Örs - Hicabi Kırlangıç. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2015.
• Nesefî, Aziz. Hakikatlerin Özü (Zübdetü’l-Hakâik). haz. M. Murat Tamar. İstanbul: İnsan Yayınları, 1997.
• Ocak, A. Yaşar. “Hacı Bektâş-ı Veli”. TDV İslam Ansiklopedisi. Erişim 19 Şubat 2025. https:// islamansiklopedisi.org.tr/haci-bektas-i-veli
• Şeker, Mehmet. “Yesevî Hikmetlerinde İnsan”. Hoca Ahmet Yesevî. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Yesevî, Hoca Ahmet. Dîvân-ı Hikmet. çev. Hayati Bice. ed. Mustafa Tatcı. Ankara: Hoca Ahmet Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016.
• Yılmaz, H. Kâmil. “Anadolu ve Balkanlarda Yesevî İzleri”. Hoca Ahmed Yesevî Seçme Makaleler. ed. Necdet Tosun. 31-37. Ankara: Ahmet Yesevî Üniversitesi, 2017.
• Yûnus Emre. Dîvân-ı İlâhîyât. haz. Mustafa Tatcı. İstanbul: Kapı Yayınları, 2012.
• Yûnus Emre. Nasihatler Kitabı (Risâletü’n Nushiyye). haz. Ziya Avşar. Ankara: Eskişehir 2013 Türk Dünyası Kültür Başkenti Ajansı, 2013