Memlük Mısır’ında Kalenderiler

Year 2024, Issue: 16, 53 - 84, 30.06.2024

Ahmet Murat Özel

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1470824

Abstract

Tasavvuf tarihinde Kalenderîler, aykırı görünümleri, bazılarının şeriat karşısındaki kayıtsız tavırları, dilenme, bekarlık ve gezginlik gibi uygulamaları sebebiyle ana akım dışında (heterodoks) kabul edilmiş bir zümredir. Kalenderî coğrafya, Hindistan’dan Balkanlara, Orta Doğu’ya ve nihayet Mısır’a kadar olan geniş bir bölgeyi kapsar. Mısır, Orta Doğu’yla olan irtibatları ve yakınlığı sebebiyle, Kalenderiye tarihinin en erken dönemlerinden itibaren, doğudan gelen kalenderîlerin ilgisini çeken bir ülke olmuştur. Memlük yönetiminden önce el-Hasan b. Muhammed el-‘Ukberî ve Cemaleddîn-i Sâvî gibi kalenderîler Mısır’a gelmişler, hatta burada vefat etmişlerdir. Yine bu dönemde bazı seyyahlar, Mısır’daki tanık oldukları kalenderî zümrelere işaret etmişlerdir. Memlük döneminde de, kalenderîlerin zaviyeler açarak, çeşitli müntesipleri kendilerine çekerek bölgede varlık gösterdikleri görülmektedir. Ebu’l-Hasan eş-Şüşterî, Hasan el-Cevâlikî el-Kalenderî, Kaygusuz Abdal, el-Kutbu’l-Irâkî bu isimlerden bazılarıdır. Memlük döneminde Kalenderîlerin, bazı uygulamaları ve görünümleri sebebiyle hem ulemadan, hem de yönetimden itirazla karşılaştıkları, bununla birlikte topluma ve siyasetin taleplerine uyum sağlamaya çalıştıkları, böylece ülkede barınmaya devam edebildikleri görülmektedir. Çalışmamız, Memlük dönemindeki Mısır’da kalenderi varlığının başlıca temsilcilerini, yönetim, ulema ve halkla ilişkilerini öncelikli olarak Memlük kaynaklarını esas alarak incelemektedir. Memlük yönetimi boyunca Mısır’da, yönetimle zaman zaman gerilimler yaşasalar da kalenderîlerin varlıklarını sürdürdükleri, bölgede zaviyeler açtıkları, bazı önemli temsilciler çıkardıkları gösterilmektedir.

Keywords

Mısır, Memlük Devleti, Kalenderîler, İbahiler

Qalandarīs In Mamlūk Egypt

Abstract

In the history of Sufism, the Qalandarīs are a group of people who are considered to be outside the mainstream (heterodox) due to their contradictory appearance, the indifferent attitude of some of them towards the Sharī‘a, and their practices such as begging, celibacy and wandering. The geography of Qalandarīs covers a wide region from India to the Balkans, the Middle East and finally Egypt. Egypt, due to its contacts and proximity to the Middle East, has been a country that has attracted the attention of Qalandarīs from the east since the earliest periods of the history of Qalandariyya. Before the Mamluk rule, Qalandarīs such as al-Hasan b. Muhammad al-'Ukbarī and Jamal al-Dīn al-Sāwī came to Egypt and even died here. Again in this period, some travellers pointed out the Qalandarī groups they witnessed in Egypt. During the Mamluk period, it is observed that the Qalandarīs had a presence in the region by opening zawiyas and attracting various followers. Abu al-Hasan al-Shushtarī, Hasan al-Jawālikī al-Qalandarī, Kaygusuz Abdal, al-Kutbu al-Irāqī are some of these names. During the Mamluk period, it is seen that the Qalandarīs faced objections from both the ‘ulemā and the administration due to some of their practices and appearances, but they tried to adapt to the demands of society and politics, and thus they were able to continue to survive in the country. Our study analyses the main representatives of the Qalandarite presence in Egypt during the Mamluk period, their relations with the administration, the ‘ulemā and the society, primarily based on Mamluk sources. During the Mamluk rule in Egypt, it is shown that the Qalandarīs continued to exist, opened zawiyas in the region, and produced some important representatives, although they occasionally experienced tensions with the administration.

Keywords

Egypt, Mamlūk State, Qalandariya, Ibahiya.

References

• Atâbekî, Cemâleddîn Ebu’l-Mehâsin b. Yûsuf b. Tağriberdî el-. en-Nücûmu’z-Zâhire fi Mülûki Mısr ve’l-Kâhire. 16 Cilt. Kahire: Matbaatü Dâru’l-Kütübi’l-Mısriyye bi’l-Kâhire, 1929.
• Atâbekî, Yusuf b. Tağriberdî Cemaleddîn. el-Menhelü’s-sâfî ve’l-Müstevfâ ba’de’l-Vâfî. thk. Muhammed Muhammed Emîn. 13 Cilt. Kahire: el-Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmme li’l-Kitâb,1984.
• Akkuş, Mustafa. “Anadolu Selçuklu Devletinin Yıkılmasında Kalenderi Grupların Rolü”. Turkish Studies-International Periodical For the Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 9/7 (Summer 2014), 117-134.
• Cezerî, Şemseddin Muhammed b. İbrahim b. el-. Târîhu Havâdisi’z-Zamân ve Enbâih ve Vefeyyâtü’l-Ekâbir ve’l-A‘yân min Ebnâih. 3 Cilt. nşr. Ömer A. Tedmürî. Beyrut: Mektebetü’l-Asriyye, 1998.
• Çift, Salih. Mısır’da Bektaşilik. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Dedebaba, Ahmed Sırrı. Ahmediyye Risâlesi ve Nefesler. haz. Salih Çift. İstanbul: Revak Yayınları, 2013.
• Dolls, Michael W. Mecnun Ortaçağ İslam Toplumunda Deli. çev. Didem Gamze Dinç. İstanbul: Pinhan Yayıncılık, 2013.
• Faroqhi, Suraiya. “Çatışma Uzlaşma ve Uzun Dönemli Bektaşi Düzeni ve Osmanlı Devleti (16.-17.yy.). çev. Derya Öcal. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 12 (Kış 1999), 149-160.
• Faroqhi, Suraiya. Anadolu’da Bektaşilik. İstanbul: Simurg Yayıncılık 2003.
• Gaybî, Şehzâde Alaâddin. Kaygusuz Abdâl Külliyatı. haz. Abdurrahman Güzel. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2021.
• Geoffroy, Eric. Le soufisme en Egypte et en Syrie sous les derniers Mamelouks et les premiers Ottomans : orientations spirituelles et enjeux culturels. Damas-Paris: Institut Français d’Etudes Arabes de Damas, 1995.
• Hanefî, İdris b. Beydekîn b. Abdullah et-Türkmânî el-. el-Lüma’ fi’l-Havâdisi ve’l-Bida’. thk. Dâru’l-Kevseri li’t-Türâs. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2013.
• Hanefî, Muhammed b. Ahmed b. İyâs el-. Bedâiu’z-Zuhûr fî Vekâi‘u’d-Duhûr. 9 Cilt. thk. Muhammed Mustafa. Mekketü’l-Mükerreme: Mektebetü Dâri’l-Bâz, ts.
• Fârisî, Hatîb-i. Menâḳıb-ı Cemâleddîn-i Sâvî. nşr. Tahsin Yazıcı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1972.
• Hasan, Kâdir Muhammed. “eş-Şeyh Hıdr el-Kürdî el-Mihrânî Devruhû ve Eseruhû fi Mısr ve Bilâdi’ş-Şâm”. Mecelletü Câmiati Kerkûk li’d-dirâseti’l-insâniyyeti 2/2 (2007), 164-176.
• Hofer, Nathan. The Popularisation of Sufism in Ayyubid and Mamluk Egypt, 1173-1325. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2015.
• Holt, P. M. “Early Source on Shaykh Khadir al-Mihranî”. Bulletin of the School of Oriental and African Studies 46/1 (1983), 33-39.
• Homerin, Th. Emil. “Sufism in Mamluk Studies:A Review of the Scholarship in the Field.” In Ubi Sumus? Quo Vademus? Mamluk Studies - State of the Art. Ed. Stephan Conermann. 187-211. Göttingen: V & R Unipress, Bonn Univ. Press, 2013.
• Hurî, Mihâil Necm. Sîretü’l-Meliki’s-Sultâni’z-Zâhir Baybars. Beirut: History Department of the American University of Beirut, Yüksek Lisans Tezi, 1961.
• Indalecio, Lozano. “Fragmentos Ineditos del Kitâb al-Sawânih al-Adabiyya fî Madâ’ih al- Qinnabiyya de al-Hasan b. Muhammed el-‘Ukbarî”. Al-Andalus Magreb 5 (1997), 46-60.
• Indalecio, Lozano. “Qutb al-Din al-Qastallànî y Sus Dos Epistolas Sobre el Hachis”, Al- Qantara 18/1 (1997), 103-120.
• İbn Teymiye, Ebü'l-Abbas Takıyyüddin Ahmed b. Abdülhalim. İbn Teymiye Külliyatı, 9 Cilt. çev. Yusuf Işıcık vd. İstanbul: Tevhid Yayınları, 1987.
• İbn Teymiye, Ebu’l-Abbas Ahmed b. Abdülhalîm. Fetvâ fi Def‘i’z-Zekât ile’l-Kalenderiyye ve’l-Cevâlikiyye ve Edrâbihim. yay. Ebu’l-Fadl Muhammed b. Abdullah el-Kunevî. el-Medînetü’l-münevvere: y.y., 2002.
• İbnü’l-Hâc, el-Medhal. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü Dâru’t-türâs, ts.
• İbnü’l-Verdî, Zeynüddîn Ömer b. Muzaffer. Târîhu İbni’l-Verdî Tetimmetü’l-Muhtasar fi Ahbâri’l-Beşer. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• İlgezdi, Ömer Faruk. Imagining Rūm In Mamluk Caıro ʿAbd Al-Bāsıṭ Al-Malaṭı̄ And The Ottoman Domains. İstanbul: Sabancı University, Graduate School of Social Sciences, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Karamustafa, Ahmet. Tanrı’nın Kuraltanımaz Kulları: İslam Dünyasında Derviş Toplulukları (1200-1550). çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2016.
• Kâsım, Kâsım Abduh. “Muhammed b. Kalavun”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi 30/544-545. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Kavak, Özgür. “Memlük Uleması ve Siyasetin Tanzim ve Tenkidi: İdris b. Beydekin Örneği”. Marmara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Derneği 62 (Haziran 2022), 1-28.
• Kedkenî, Muhammed Rızâ Şefî‘î. Kalenderiyye der Târîh. Tahran: İntişârât-i Suhen, 1387.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Ni’metullâh-ı Velî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 33/133-135. Ankara: TDV Yayınları, 2007.
• Kılıç, Mahmud Erol. “Shah Nematollah Vali in Turkish Literature and the Appearence of Nematollahis among Ottoman Qalandaris”. Celebrating a Sufi Master A Collection of Works on the Occasion of the Second International Symposium on Shah Nematollah Vali. 35-53. Leiden: Simorgh Sufi Society, 2002.
• Kılınç, Hakan. Ortaçağ Akdenizinde İspanyol Bir Seyyah: Pero Tafur’un Doğu Seyahati (Tercüme ve Değerlendirme). Muğla: Sıtkı Koçman Üniversitesi, SBE, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Köprülü, Fuad. “Mısır’da Bektaşilik”. Türkiyat Mecmuası 6 (1936-1939), 13-40.
• Kuehn, Sara. “Wild Social Transcendence and the Antinomian Dervish”. Interdisciplinary Journal for Religion and Transformation in Contemporary Society 6 (2018), 255-285.
• Kunevî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. Abdulah el-. es-Sûfiyetü’l-Kalenderiyye Târihuhâ ve Fetva Şeyhi’l-İslâm İbn Teymiyye fîhâ. B.y: y.y., 2002.
• Leithy, Tamer el-. “Sufis, Copts and the Politics of Piety: Moral Regulation in Fourteenth- Century Upper Egypt”. Le développement du soufisme en Egypte à l'époque mamelouke / The Development of Sufism in Mamluk Egypt. Ed. Richard McGregor, Adam Sabra. 75-119. Kahire: Institut Français d’Archeologie Orientale, 2006.
• Little, Donald P., “Religion Under the Mamluks.” The Muslim World 73/3-4 (1983), 165-181.
• Mahamid, Hatim Muhammad. “Religious Policy of the Mamluk Sultan Baybars (1260-1277 AC)”. Religions 14:1384, 1-11.
• Makrizî, Takiyyüddîn Ebu’l-Abbâs Ahmed b. Ali b. Abdülkâdir el-Ubeydî el-. Kitabü’l- Mevâ‘iz ve’l-İ’tibâr bi-Zikri’l-Hıtat ve’l-Âsâr. 4 Cilt. haz. Halîl el-Mansûr. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1997.
• Malatî, Abdulbâsıt b. Halîl el-. el-Mecm‘au’l-Müfennen bi’l-Mu‘meci’l-Mu‘anven. 2 cilt. thk. Abdullah Muhammed el-Kündürî. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 2011.
• McGregor, Richard - Adam Sabra (Ed.). Le developpement du soufisme en Egypte a l’epoque Mamelouke=tetavvürü’t-tasavvuf fi Mısr fi’l-asri’l-Memluki=The Development of Sufism in Mamluk Egypt. Le Caire [Kahire]: Institut Français d’Archeologie Orientale, 2006.
• Nüveyrî, Şihâbüddîn Ahmed b. Abdulvehhâb en-. Nihâyetü’l-Ereb fî Fünûni’l-Edeb. 33 cilt. thk. Necîb Mustafa Fevvâz-Hikmet Keşlî Fevvâz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslâm Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002. Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı Aleviliğin Tarihsel Altyapısı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000. Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı Toplumunda Marjinal Sûfilik Kalenderîler -XIV.-XVII. Yüzyıllar-. İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Ohtoshi, Tetsuyo. “Tasavvuf as Reflected in Ziyâra Books and the Cairo Cemeteries”, Le developpement du soufisme en Egypte a l’epoque Mamelouke = tetavvürü’t-tasavvuf fi Mısr fi’l-asri’l-Memlukî=The Development of Sufism in Mamluk Egypt. 299-330. Ed. Richard McGregor, Adam Sabra. Le Caire [Kahire]: Institut Français d’Archeologie Orientale, 2006.
• Özaydın, Abdülkerim. “Abdülbâsıt el-Malatî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/201-202. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Özel, Ahmet Murat. Hikâyem Ne Tuhaftır Ebu’l-Hasan eş-Şüşterî’nin Hayatı ve Tasavvuf Anlayışı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2018.
• Özel, Ahmet Murat. “Vahdet-i Mutlaka”. İslam Düşüncesinde Teoriler-1 Metafizik. haz. Ömer Türker. 192-211. İstanbul: Ketebe Yayınları, 2021.
• Öztürk, Eyüp. Velilik ile Delilik Arasında İbnü’s-Serrâc’ın Gözünden Muvelleh Dervişler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2013.
• Safedî, Salahuddîn Halîl b. Eybek es-. Kitâbü’l-Vâfî bi’l-Vefeyat. 30 cilt. thk. Ahmed el- Arnavud. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 2000.
• Schimmel, Annemarie. “Some Glimpses of the Religious Life in Egypt during the Later Mamlūk Period”. Islamic Studies 4/ 4 (December 1965), 353-392.
• Şa’rânî, Abülvehhâb eş-. et-Tabakâtü’l-Kübrâ (Levâkihu’l-Envâr fî Tabakâti’l-Ahyâr). 2 cilt. Mısır: y.y., ts.
• Şa’rânî, Ebu’l-Mevâhib Seyyidî Abdülvehhâb eş-. Letâifü’l-Minen ve’l-Ahlâk fî Vücûbi’t- Tehaddüs bi Ni’metillâhi ale’l-Itlâk. haz. Ahmed İzzü Ğâliye. Dımeşk: Dâru’t-Takvâ, 2004.
• Şen, M. Seyyit. “Geç Ortaçağ Dönemi’nde Mısır ve Kuzey Afrika’da Kalenderilik”. International Journal of Social Inquiry 14/2 (2021), 813-838.
• Şenel, Abdülkadir. “Muhammed b. Ahmed Kastallânî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 24/584-885. Ankara: TDV Yayınları, 2001.
• Şüşterî, Ebu’l-Hasan eş-. er-Risâletü’ş-Şüşteriyye ev er-Risâletü’l-ʻİlmiyye fi’t-Tasavvuf. telhis: Ebû Osman Sa’d b. Ahmed b. İbrâhim Tücibi İbn Liyun. haz. Muhammed el-Adlûnî el-İdrîsî. Dârülbeyzâ: Dârü’s-Sekâfe, 2004.
• [Şüşterî]. Dîvânu Ebi’l-Hasan eş-Şüşterî Şâiri’s-Sûfiyyeti’l-Kebîr fi’l-Endelüs ve’l-Mağrib. thk. Ali Sâmî en-Neşşâr. İskenderiye: Dâru’l-Maârif, 1960.
• Tancî, Ebû Abdullah Muhammed İbn Battûta. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. İstanbul: YKY Yayınları, 2005.
• Turan, Osman. “Selçuklu Türkiyesi Din Tarihine Dair Bir Kaynak: Fustat ul-‘adâle fî kavâ‘id is-saltana”. 60. Doğum Yılı Münesebetiyle Fuad Köprülü Armağanı. 532-564. İstanbul: Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, 1953.
• Umerî, Şihabüddîn Ahmed b. Yahyâ b. Fazlullâh el-. Mesâlikü’l-Ebsar fî Memaliki’l-Emsâr. 27 cilt. thk. Kâmil Selmân el-Cübûrû. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2010.
• Uyar, Mustafa. “Bir Ortaçağ Anadolu Sûfîsi Hakkında Yeni Bulgular: Aybek Baba Şeyh mi, Emîr mi?”. Belleten 78/283 (Aralık 2014), 880-891.
• Yazıcı, Tahsin. “Cemaleddin-i Savî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/313-314. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Yasar, Hüseyin Hüsamedin. Amasya Tarihi. 4 Cilt. Dersaâdet: Hikmet Matbaası, 1327-1332.
• Yıldırım, Rıza. Hacı Bektaş Veli’den Balım Sultan’a Bektaşiliğin Doğuşu. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.