Tasavvufta İç Tenkit Geleneği: Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi’nin Avâm, Şeyh ve Fakîh Eleştirisi Örneği

Year 2024, Issue: 17, 183 - 210, 31.12.2024

İbrahim Erol

https://doi.org/10.46231/sufiyye.1510987

Abstract

Bu çalışma Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi’nin tasavvufî eserlerinde, XVI. yüzyıl Osmanlı coğrafyasında meydana gelen manevî yozlaşmanın/bozulmanın müsebbibi olan avâm, şeyh ve fakîhlere yönelttiği eleştirileri konu edinmektedir. Tasavvufî düşüncenin gelişimine paralel olarak bu ilmin kurucuları ve muhakkik sûfîler, tasavvuf adı altında tedavüle sokulan fakat Kur’an ve sünnete uygun olmayan düşüncelere/uygulamalara ve bunların temsilcilerine yönelik tenkitler getirmişlerdir. Bu eleştiri kültürü XVI. yüzyılda dönemin önemli tarihçileri arasında yer alan İdrîs-i Bitlisî’nin (ö. 926/1520) oğlu Mehmed Efendi’nin eserlerinde de devam etmiştir. Müellifin tasavvufa dair Fusûlü ma‘rifeti’t-telbîs ve usûlü’t-temyîz beyne’t-tasavvuf ve’t-tedlîs ve Ta‘rîfu’t-telbîs ve teb‘îdü’l-İblîs isimli iki eserinin olduğu bilinmekle birlikte bu eserlerin müellife nispeti hususunda kaynaklarda ve bazı araştırmalarda farklı bilgilerin bulunması dikkat çekicidir. Tarihçi ve edebî kimliğinin yanında aynı zamanda bir sûfî olan Mehmed Efendi, yaşadığı dönemdeki manevî/tasavvufî bozulmanın sebepleri bağlamında avâm, şeyh/müteşeyyih ve âlim/fakîh gibi dini/tasavvufu temsil eden zümreleri tenkit etmiş; klasik tasavvuf metinlerini referans alarak mezkûr kavramlar etrafında ortaya çıkan problemleri tespit ve tashihe yönelik izahlarda bulunmuştur. Çalışmada Mehmed Efendi’nin yukarıda ifade edilen kavramlar etrafındaki tenkit ve tashihleri içerik analizi yöntemiyle tespit edilmeye çalışılmış, risalelerindeki referansları dikkate alınarak bu eserlerin iç tenkit geleneğindeki yerine dair bazı tespitlerde bulunulmuştur. Ayrıca daha önce herhangi bir akademik çalışmaya detaylı şekilde konu olmadığı görülen bu iki eserin müellife nispeti sorunu, çalışmanın tali problemi olarak incelenmiştir. Müellifin hayatı başka çalışmalarda ayrıntılı şekilde ele alındığından burada tekrarına lüzum görülmemiştir. Herhangi bir tarikat, şeyh ve âlim ismi zikretmeyen Mehmed Efendi’nin; avâmın tasavvuf anlayışı, müteşeyyihlerin çoğalması ve fakîhlerin temsil ve ilgisizlik problemleri ile tasavvufî anlayışın/yapının giderek bozulması arasında güçlü bir ilişki olduğu kanaatini taşıdığı sonucuna ulaşılmıştır. Çalışma, şeyh ve fakîh gibi dinin/tasavvufun göz önündeki temsilcileri üzerinden manevî yozlaşmaya dair Mehmed Efendi’nin eleştirilerini günümüze taşımakla birlikte, günümüzde de tasavvuf kisvesi altında tedavüle sokulan düşünce, ahlâk ve pratiklere yönelik varlığını sürdüren tasavvufî tartışmalara getirilebilecek çözüm önerilerine ışık tutmaktadır.

Keywords

Tasavvuf, Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi, İç tenkit, Avâm, Şeyh, Fakîh.

The Tradition of Internal Criticism in Sufism: The Example of Abu’l-Fazl Mehmed Efendi’s Critique of the Common People, Sheikhs, and Jurists

Abstract

This study focuses on Abu’l-Fadl Mehmed Efendi's criticisms against the common people (awām), sheikhs, and jurists (faqīhs) in his sufi works as a perpetrator of the spiritual degeneration/degeneration that occurred in the Ottoman geography in the 16th century. Parallel to the development of Sufi thought, the founders of this science and verifier (muhaqqiq) sufis criticized the thoughts/practices and their representatives that were not in accordance with the Qur'an and sunnah, which were put into circulation under the name of Sufism. This culture of criticism continued in the works of Mehmed Efendi, the son of Idrīs al-Bitlisī (d. 926/1520), who was one of the most important historians of the period in the 16th century. Although it is known that the author wrote two works on Sufism, Fusūl mārifat al-telbīs wa usūl al-tamyīz beyne al-tasawwuf wa al-tedlīs and Tarīf al-telbīs wa teb'îd al-Iblīs, it is noteworthy that there is different information about the attribution of these works to the author in sources and studies. Mehmed Efendi, who was a Sufi as well as a historian and a literary figure, criticized the figures representing religion/Sufism such as awām, sheikh/mutashayyikh and scholar/faqīh in the context of the causes of spiritual/Sufi degeneration in his time, and made explanations to correct the problems arising around these concepts with reference to classical Sufi texts. Since the life of the author has been discussed in other studies, it is not necessary to repeat it here. In the study, Mehmed Efendi’s criticisms and corrections around the above-mentioned concepts were tried to be identified by the content analysis method, and some determinations were made about the place of these works in the tradition of internal criticism by taking into account the references in his treatises. In addition, the question of the attribution of these two works to the author, which has not been the subject of any academic study in detail before, has been examined as a secondary problem of the study. Since the author's life has been dealt with in detail in other studies, it is not necessary to repeat it here. It was concluded that Mehmed Efendi, who did not mention the names of any tarīqa, sheikh or fakīh, was of the opinion that there was a strong relationship between the understanding of Sufism by the awām, the proliferation of pseudo-sheikhs (mutashayyikhs) and the problems of representation and indifference of faqīhs and the gradual deterioration of the Sufi understanding/structure. The study brings Mehmed Efendi’s criticisms of spiritual degeneration through the prominent representatives of religion/Sufism such as sheikhs and faqīhs to the present day and sheds light on the solutions that can be offered to the ongoing Sufi debates regarding the thoughts, morals and practices that are put into circulation under the guise of Sufism today.

Keywords

Sufism, Abu’l-Fadl Mehmed Efendi, inner criticism, common people (awām), sheikh, jurist (faqīh).

References

• Ankaravî, İsmail Rusûhî. Minhâcü’l-fukarâ. İstanbul: Süleymaniye Ktp., İzmirli İsmail Hakkı, 1260, 3a-222b.
• Âşık Çelebi. Meşâ‘iru’ş-şuarâ. haz. Filiz Kılıç. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü yayınları, 2018.
• Atâî, Nev‘îzâde. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-Şekâ’ik. haz. Suat Donuk. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Yayınları, 2017.
• Babinger, Franz. Osmanlı Tarih Yazarları ve Eserleri. çev. Coşkun Üçok. İstanbul: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• Bağdâdî, Ebû Saîd Mecdüddîn. Tufetü’l-berere fî mesâili’l-‘aşere. İstanbul: Süleymaniye Ktp. Murad Buharî, 205, 1a-209b.
• Bağdâdî, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâü’l-müellifîn ve asârü’l-musannifîn. İstanbul: Vekâletü’l-Meârifi’l-Celiyye, 1955.
• Benlioğlu, Mehmet. Tasavvufta İç tenkit Geleneği: İmâm-ı Rabbânî Örneği. Çorum: Hitit Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Bezzâzî, Hâfızüddin Muhammed b. Muhammed el-Kerderî. el-Câmi‘ü’l-vecîz (el-Fetâva’l-Bezzâziyye). thk. Sâlim Mustafa el-Bedrî. Lübnân: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2009.
• Bitlisî, Ebu’l-Fazl Muhammed b. İdris. Terceme-i Tefsîr-i Hüseyin Vâiz. Çorum: Hasan Paşa İl Halk Ktp., 69, 3b-169b.
• Cevziyye, İbn Kayyım. Medâricü’s-sâlikîn. thk. Şuayb el-Arnavût. Beyrût: Müesseseti’r-Risâleti Nâşirûn, 2010.
• Ceyhan, Semih. “Zühd”. TDV İslam Ansiklopedisi. 44/530-533. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Cürcânî Seyyid Şerîf. et-Ta‘rîfât. thk. Abdülmevlâ Hâcil. Fransa: y.y., 2019.
• Çelebi, Kâtip. Keşfü’z-zunûn. 2 Cilt. İstanbul: Matbaatü’l-Âlem, 1310/1892.
• Demir, Özlem. Ebu’l-Fazl Mehmed b. İdrîs el-Bitlisî’nin Cerîde-i Âsâr ve Harîde-i Ahbâr’ı. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2023. Demirli, Ekrem. İslam Düşüncesi Üzerine. İstanbul: Sûfî Kitap, 2016. Dikici, Recep. “Bitlisli Âlimler ve Devlet Adamları”. Tarihî ve Kültürel Yönleriyle Bitlis. ed. Mehmet İnbaşı-Mehmet Demirbaş. 267-285. Ankara: Bitlis Eren Üniversitesi Yayınları, 2019.
• Erginli, Zafer. “Hâris el-Muhâsibî”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/13-16. Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. İhyâu ‘ulûmi’d-dîn. 4 Cilt. İstanbul: Temel Neşriyat, 1985.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. Mişkâtu'l-Envâr. thk. Ebu'l-ʿAlâ ʿAfîfî. Kahire: ed-Dâru'l-Kavmiyye li't-Tıbâ‘i ve'n-neşr, 1986.
• Genç, Vural. Acem’den Rum’a Bir Bürokrat ve Tarihçi İdris-i Bitlisî. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2019.
• Gülşenî, Muhyî-i. Menâkıb-ı İbrahim Gülşenî. ed. Tahsin Yazıcı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1982.
• Güngör, Erol. İslâm Tasavvufunun Meseleleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1996.
• Hâdimî, Ebû Saîd. el-Berîkatü’l-Mahmûdiyye fî şerhi’t-Tarîkati’l-Muhammediyye. haz. M. Said Kahraman. 5 Cilt. İstanbul: Kahraman Yayınları, 1989.
• Hucvîrî, Ebu’l-Hasen Ali b. Osman b. Ali el-Cüllâbî. Keşfu’l-mahcûb. thk. Ahmed Abdürrahîm es-Sâyih vd. Kâhire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2007.
• İbn Manzûr, Ebu’l-Fazl Cemâlüddin Muhammed b. Mükerrem er-Rüveyfî. Lisânü’l-‘Arab. thk. Abdullah el-Alâylî. 4 Cilt. Beyrût: Dârü’l-Lisâni’l-Arab, ts.
• İbnü’l-Cevzî, Ebu’l-Ferec. Keşfu nâmûs fî telbîs-i İblîs. thk. Zeyd b. Muhammed b. Hâdî el-Medhalî. Kahire: Dâru’l-Minhâc, 2009.
• Kara, Mustafa. “Cumhuriyet Türkiyesi’nde Tarikatlar”. Türkiye’de Tarikatlar. ed. Semih Ceyhan. 95-134. İstanbul: İsam Yayınları, 2015.
• Kara, Mustafa. “Sûfîlerin Tenkidleri ve Tasavvufu İhya Faaliyetleri”. Vefâtının 10. Yılında Mehmet Zâhid Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu. ed. Coşkun Yılmaz. 67-83. İstanbul: Seha Neşiyat, 1991. 67-83.
• Kâşânî, Abdürrezzak. Istılâhâtü’s-sûfiyye. thk. Abdü’l-‘âl Şâhîn. Kahire: Dârü’l-Fenâr, 1992.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahîm. et-Ta‘arruf. thk. Muhammed Abdüllatif et-Tayyib. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 2013.
• Kınalızâde, Hasan Çelebi. Tezkiretü’ş-şuarâ. haz. Aysun Sungurhan. Ankara: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2017.
• Kur’an-ı Kerîm Meâli. çev. Halil Altuntaş-Muzaffer Şahin. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2011.
• Ḳuşeyrî, Abdülkerîm b. el-Hevâzin. er-Risâle. thk. Mahmûd b. eş-Şerîf. Kahire: Dâru'l-Meʿârif, 1979.
• Mehmed Efendi, Defterdâr Ebu’l-Fazl. Zeyl-i Heşt Bihişt. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Lala Paşa, 348, 1a-163b.
• Mehmed Efendi, Ebu’l-Fazl. Terceme-i Ahlâk-ı Muhsinî. İstanbul: Süleymaniye Ktp, Ayasofya, 2828, 1a-163a.
• Mehmed Efendi, Ebu’l-Fazl. Farça Dîvân. Kayseri: Kayseri Ktp., Râşit Efendi, 1289, 1a-72a.
• Mekkî, Ebû Tâlib Muhammed b. Ali b. Atiyye el-Hârisî. Kûtü’l-kulûb. nşr. Âsım İbrahîm Keyyâlî. Beyrût: Dâru'l-Kutubi'l-ʿİlmiyye, 2005.
• Muhâsibî, Ebû Abdillâh el-Hâris b. Esed. er-Ri ‘âye li-hukûkillâh. thk. Abdülkâdir Ahmed ‘Atâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, ts.
• Nahcuvânî, Mevlânâ Muhammed b. İdris. Fusûlü mâ‘rifeti’t-telbîs ve usûlü’t-temyîz beyne’t-tasavvuf ve’t-tedlîs. Kastamonu: Kastamonu Yazma eserler Ktp., KHK, 1612/01, 1a-80b.
• Nahcuvânî, Mevlânâ Muhammed b. İdris. Ta‘rîfu’t-telbîs ve teb‘îdü’l-İblîs. Konya: Konya Bölge Yazmalar Ktp., Burdur, 1040/7. 1a-18b.
• Nasirov, Elnur. Orta Asırlarda Yaşamış Azerbaycanlı Âlimler. Bakü: Nurlar Neşriyat, 2011.
• Nesefî, Azizüddin. Tasavvufta İnsan Meselesi (İnsan-ı Kâmil). çev. Mehmet Kanar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2013.
• Öngören, Reşat. “Şeyh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 39/50-51. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Öngören, Reşat. Osmanlılarda Tasavvuf -XVI. Yüzyıl- . İstanbul: İz Yayıncılık, 2021.
• Özcan, Abdülkadir. “Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 10/356-357. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Sehî Beg. Heşt Bihişt. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Ayasofya, 3544, 1a-124a.
• Serrâc, Ebû Nasr Abdullah b. Ali b. Muhammed et-Tûsî. el-Lüma’. thk. Abdülhalîm Mahmûd. Bağdat: Dârü’l-Kütübi’l-Hadîs, 1960.
• Simnânî, Ebü’l-Mekârim Rüknüddîn Ahmed b. Muhammed. el-‘Urve li-ehli’l-halve ve’l-celve. İstanbul: Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, 1583, 1a-128b.
• Sühreverdî, Ebû Hafs Şihâbuddîn Ömer. 'Avârifu’l-me’ârif. thk. Ahmed Abdürrahîm es-Sâyih. 2 Cilt. Kahire: Mektebetü’s-Sekâfeti’d-Dîniyye, 2006.
• Sühreverdî, Ebü’n-Necîb. Âdâbü’l-mirîdîn. Muhammed b. Muhammed el-Mirsafî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1971.
• Sülemî, Muhammed b. el-Hüseyn. el-Mukaddime fî Tasavvuf. thk. Âsım İbrahîm el-Keyyâlî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2005.
• Sülemî, Muhammed b. el-Hüseyn. Tabakâtü’s-sûfiyye. thk. Mustafa Abdülkadir Atâ. Beyrût: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2003.
• Süleyman Sâdeddin, Müstakimzâde. Tuhfe-i Hattâtîn. İstanbul: Devlet Matbaası, 1928.
• Süreyyâ, Mehmed. Sicill-i Osmânî. haz. Nuri Akbayar. İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 1996.
• Şemsi-i Bağdâdî, Ahmed Ahdî. Gülşen-i Şuarâ. haz. Süleyman Solmaz. İstanbul: Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Yayınları, 2018.
• Tâhir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. haz. İsmail Özen. 3 cilt. İstanbul: Meral Yayınevi, 1975.
• Tek, Abdürrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Bursa Akademi, 2022.
• Tirmizî, Hakîm. Hatmü’l-velâye. thk. Osman İsmaîl Yahyâ. Beyrût: Dirâsâtü bi-İdâreti Ma‘hedi’l-Edebi’ş-Şarkıyye, ts.
• Tosun, Necdet. “Silsile”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 37/206-207. İstanbul: TDV Yayınları, 2009.
• Törehan, Mehmet. “Ebu’l-Fazl Mehmed Efendi”. Artuklu İnsan ve Toplum Bilim Dergisi 1/1 (Aralık 2016), 81-92.
• Uludağ, Süleyman. “Bidâyet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf ve Tenkit. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2021.
• Uyar, Mehmet. “Şeyh Kavramına Yönelik Eleştiriler Üzerine Bir Değerlendirme”. OMÜİFD 43 (2017), 325-353.
• Yıldırım, Ahmet. “Tasavvufta Tenkit Kültürü”. İslam Düşüncesinde Eleştiri Kültürü ve Tahammül Ahlâkı. ed. Mahsum Aytepe-Teceli Karasu. 321-335. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2019.
• Zerrûk, Ahmed b. Muhammed b. İsâ. Kavâidü’t-tasavvuf. thk. Abdülmecîd Hayâlî. Beyrût: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1971.