Horasan Türkçesiyle Yazılmış Bir Eser: Çox İreye Ġısme Yār

Year 2019, Issue: 41, 60 - 73, 01.02.2019

Talip Doğan

Abstract

Oğuz grubu lehçelerinin bir üyesi olan Horasan Türkçesi, ağırlıklı olarak İran’ın kuzeydoğusundaki Kuzey Horasan ve Razavi Horasan eyaletlerinde konuşulmaktadır. İran’da Horasan Türkleri, genellikle Bocnurd, Şirvan, Kuçan, Deregez, Kalat, Esfarayen, Sebzevar ve Nişabur’un kuzeyi, Cüveyn ve Çoğatay, Servilayet Çegene ve etrafındaki köy ve kasabalarda Fars ve Kürt unsurlarla bir arada yaşamaktadırlar. İran’da son yıllarda Horasan Türklerinin ana dillerini konu alan yayımlar ortaya koyduğu dikkatleri çekmektedir. Bu yayımların bir kısmı Horasan Türkçesinin söz varlığını, halk bilimi ürünlerini, dil bilgisini ele alan çalışmalardır. Bunların bir kısmı ise, Horasan Türklerinin ana dilleriyle yazdığı edebî eserler niteliğindedir. Horasan Türklerinin ana diliyle yayımlanan edebî eserler serisine, 2017 yılında Muhammed Hisârî’nin Çox İreye Ġısme Yār “Çok Üzülme Yâr” adlı eseri de katılmıştır. Söz konusu eser, bir şiir kitabıdır. Hisârî’nin şiirlerinde kullandığı dil, bir tarafıyla Horasan Türkçesinin Bocnurd ağzını yansıtmaktadır. Bunun yanında Horasan Türkçesinin diğer ağızları ile Güney Azerbaycan Türkçesi ağızlarını temsil eden özellikleri de barındırmaktadır. Özellikle biçim bilgisi düzeyinde bu durum daha da belirgindir. Eserin ön sözünde, Hisârî’nin kendisi de kullandığı dilin bu özelliğini belirtme ihtiyacı duymuştur. Yazar, bütün Horasan’da anlaşılmayı istemiş ve bu amaçla bölgenin ağızlarından seçimler yaptığını ifade etmiştir. Örneğin, Horasan Türkçesinde kimi kelimelerin başında /b/’lerin korunması karakteristiktir: bār ‘var’, bār- ‘varmak’, ber- ‘vermek’. Metinde bār kelimesi hem /b/’li, hem de Azerbaycan Türkçesiyle ortaklaşır biçimde /v/’li kullanılmıştır. Eserde şiirler, iki farklı alfabeyle yazılmış ve her şiirin ardından Farsça tercümesi sunulmuştur. Şiirler, bölgede Farsça için geçerli olan Arap alfabesi ve Latin temelli bir alfabe ile yan yana yazılmıştır. Latin temelli yazım, sesçil fonetik alfabe özelliğindedir. Nitekim yazarın kendisi de bu yazımı ortaya koyarken sesçil özellikleri yansıtma hedefinde olduğunu belirtmiştir. İran’da Türkçe değişkelerin, baskın dil Farsça karşısında belirli seviyelerde dönüştüğü bilinmektedir. Ses bilgisinden söz dizimine uzanan çeşitli kategorilerde bu dönüşümler izlenebilmektedir. Horasan Türkçesinde Farsçadan etkileşimlerin yansımaları, diğer değişkelere göre nispeten fazla gözlemlenmektedir. Hisârî’nin şiirlerinde de söz konusu etkileşimleri ortaya koyan örnekler yer almaktadır.

Keywords

Lehçe, Türk lehçeleri, İran Türk ağızları, Horasan Türkçesi.

A Study Written in Khorasan Turkic: Çox İreye İısme Yār

Abstract

Khorasan Turkic, which is a member of Oghuz group dialects, is spoken mainly in the provinces of North Khorasan and Razavi Khorasan in northeastern Iran. Khorasan Turks in Iran usually live together with Persian and Kurdish societies in Bojnourd, Shirvan, Quchan, Dargaz, Kalat, Esfarayen, Sebzevar and the north of Nishabur, Cuveyn and Cogatay, Servilayet Çegene and surrounding villages and towns. In recent years in Iran, publications on the mother tongue of Khorasan Turks draw attention. Some of these publications are about the vocabulary of Khorasan Turkic, folklore products and grammar. Some of them are literary works written by Khorasan Turks in their mother tongue. In 2017, Muhammed Hisârî’s Çox İreye İısme Yār “Don’t be too sad lover” was also included in the series of literary works published by the Khorasan Turks. This work is a book of poetry. The language used by Hisârî in his poems reflects the Bojnourd dialect of Khorasan Turkic. In addition, it contains some of the futures of the other dialects of the Khorasan Turkic and South Azerbaijani dialects. This is especially evident at the level of morphology. In the preface of the work, Hisârî himself felt the need to state this feature of the language he used. The author wanted to be understood in all Khorasan and stated that he made choices from the region. For example, in Khorasan Turkic the protection of /b/ at the beginning of the word is characteristic: bār ‘to have’, bār- ‘to arrive’, ber- ‘to give’. The word bār in the text was used with both /b/ and /v/ as common in Azerbaijani. In the book, poems were written in two different alphabets and a Persian translation of each poem was presented. The poems are written side by side with the Arabic alphabet and a Latin based alphabet that are valid for Persian in the region. Latin based writing is a phonetic alphabet. As a matter of fact, the author himself stated that while aiming at writing this, he aimed to reflect on the sound features. It is known that the Turkic dialects changes at certain levels typologically in Iran in the face of the lingua franca Persian. These contacts can be monitored in various categories ranging from phonetics to syntax. Reflections of Persian interactions in Khorasan Turkic are relatively higher than other variables. Hisârî’s poems also contain examples of such interactions.

Keywords

Dialect, Turkic dialects, Turkic dialects of Iran, Khorasan Turkic.

References

• Azizî, F. (2010). Ferheng-i Luġāt-i Turkî: Türkî’niŋ Ferheng Lüġeti, Bocnurd.
• Bozkurt, F. (2005). Türklerin Dili, Ankara, Kapı Yayınları.
• Dilçin, C. (1991). Mesʿud Bin Ahmed. Süheyl ü Nev-Bahar (İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara, DTYK Yayınları.
• Doerfer, G. (1978). “Das Chorasantürkische”, TDAY-Belleten 1977, Ankara, s. 127-204.
• Doerfer, G. (1998). “Turkic languages of Iran”, The Turkic languages (ed. Lars Johanson and Éva Á. Csató), London ve New York, Routledge, s. 273-282.
• Doerfer, G. & Hesche, W. (2002). “Horasan Türklerinin Tarihi ve Edebiyatı”, (çev. Sultan Tulu), Türk Dünyası, S 14, s. 319-336.
• Doğan, T. (2016). Ġeşeng Ginle. Horasan Türkçesi Üzerine Bir İnceleme, Ankara, Akçağ Yayınları.
• Doğan, T. (2017). “Türkiye Türkçesi ve Horasan Türkçesinin Bocnurd Ağzında “Ve” Anlamında Sıralamanın Görünümü”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, S 43, Bahar, s. 87-105.
• Ekberî, A. E. S. (2010). Yad Olsın, Bocnurd, Saluk Yayınevi.
• Fázsy, S. (1977). Das Bodschnurdi, ein türkischer Dialekt in Chorasan, Ostpersien, Zürich.
• Heyet, C. (2008). Türk Dilinin ve Lehçelerinin Tarihî Seyri, (çev. Mürsel Öztürk), Ankara, TDK Yayınları.
• Hisârî, M. (2017). Çox İreye Ġısme Yār, Bocnurd, Mehtab Yayınevi.
• Karini, J. (2009). Erdebil İli Ağızları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I-Fiil-Basit Çekim (2006). (haz. Ahmet Bican Ercilasun, vd.), Ankara, TDK Yayınları.
• Kâsım Âbâdî, S. (2015). İreyimiŋ Sézleri, Bocnurd, Derc-i Sohen Yayınevi.
• Kulîzâde Mizirci, C. (2011). Āşināyî bā Zebān-i Turkî-yi Xorāsānî, Meşhed, Firdevsî Üniversitesi Yayınları.
• Salaryân, İ. (2016). Temsîl u Mesel. Ata Baba Sözleri Xorasan Türkçesinde, Kum, Behşâyiş Yayınevi.
• Salaryân, İ. (2017). Nağıllar Boxçası, Kum, Behşâyiş Yayınevi.
• Sarıkaya, M. (1998). Güney Azerbaycan Türkçesi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kayseri.
• Tekin, T. (1995). Türk Dillerinde Birincil Uzun Ünlüler, Ankara, Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 13.