Türk Halk Anlatılarında Ölüme İlişkin Tabu ve Kaçınmalar

Year 2019, Issue: 42.1, 113 - 127, 01.12.2019

Halil Altay Göde Nezih Tatlıcan

Abstract

Hayatın mutlak biçimde sona ermesi anlamına gelen ölüm, insanlığın önemli geçiş dönemlerinden birisi olmuştur. Bilinmezliği ve tekrarlanmayan bir fenomen olması nedeniyle ölüme karşı büyük bir merak ve ürperti hissedilmiş ve bu duygular eşliğinde ölüme ilişkin anlayışlar geliştirilmiştir. Toplumların inanç sistemleri doğrultusunda ölüme ilişkin farklı anlayışlar ve bu anlayışların şekillendirdiği çeşitli gelenek, görenek, ibadet ve ayinler oluşmuştur. Ölüme ilişkin anlayışlar ve uygulamalar, kültürler arası değişim göstermekle birlikte yaşamın sağlıklı bir biçimde devamını ve uzatılmasını amaçlamıştır. Bu amaç doğrultusunda, ihlal edilmesi halinde büyüsel güçleri harekete geçirebilen, dinî ve ahlâkî düşüncenin önsel ilkesi olan “tabu” adlı güçlü yasaklamalar oluşturulmuştur. Bu yasaklamalara riayet edilmesi; ölüm karşısında geçici de olsa zafer kazanılmasını, farklı bir dünyaya göçtüğü için yaşayanların dünyasına özlem duyan ölünün sakinleştirilmesini mümkün hale getirmektedir. Ölüme ilişkin tabu ve kaçınmalar, ölüme ve ölüye karşı beslenen olumsuz algıyı kırma, yaşayanları, ölüm karşısında hissedilen korku, kaygı ve dehşet gibi duygulardan mümkün olduğunca kurtarma gibi işlevler üstlenir. Uyulan tabu ve kaçınmalar, ürpertici bir olgu olan ölüm karşısında bireyi cesaretlendirmekte ve yaşamının tehdit altında olmadığına dair güvence vermektedir. Bu makalede öncelikle ölüme ilişkin tabu ve kaçınmaların oluşmasına yol açan psikolojik unsurların korku, kaygı, dehşet neler olduğu tartışılmıştır. Halk anlatılarından hareketle ölüm etrafında oluşan tabu ve kaçınmaların; cesede, ölüyü anma günlerine, ölen kişinin mülkiyetine, ölümün adına anmaya ilişkin tabu ve kaçınmalar olmak üzere dört alt başlık altında değerlendirilmesi uygun görülmüştür. Çalışmada Türk kültürünün erken devirlerinde ve değişik coğrafyalarında rastlanan ölüme ilişkin tabu ve kaçınmaların Türk halk anlatılarına yansıma biçimleri incelenmiştir. Bu çalışma esnasında ölüme ilişkin tabu ve kaçınmaların mitolojik ve dinî kökeninin sorgulanmasına gayret edilmiştir. Ölüm noktasında beliren tabu ve kaçınmaların; ölen kişiyi taşınmış olduğu yeni dünyasında mutlu kılmayı, onun geri dönüşünü engellemeyi ve geride kalanları ruhsal açıdan sağaltmayı amaçladığı tespit edilmiştir. Yine inceleme çerçevesinde Türk halk anlatılarında tespit edilen tabu ve kaçınmaların, ölüme karşı gösterilen inanç odaklı bir refleks olduğu ve insanın yaşam hakkını yücelttiği ortaya konmuştur.

Keywords

Ölüm, Türk Halk Anlatıları, Tabu, Kaçınma

Taboos and Avoidances on Death in Turkish Folk Narratives

Abstract

Death, the absolute end of life, is one of the important transitional periods for humanity. Because of its unknownness and non-recurring phenomenon, there was a tremendous sense of curiosity and trembling towards death, and understanding of death was developed with these feelings. There are different understandings of death in social systems of belief and various traditions, prayers and rites formed by those understandings. Although understandings and practices relative to death differ culturally, the aim is a healthy and long life. For this, some strong prohibitions, called taboos, have been formed. Taboo is a prior principle of religious and ethical thinking which, if violated, can motivate magical powers. Compliance with these prohibitions makes a victory even temporarily possible against death and the calming of the dead who longs for the world of the inhabitants because they migrated to a different world. Taboo and avoidance of death undertake functions such as breaking the negative perception of death and the dead and rescuing the living as much as possible from feelings such as fear, anxiety and horror. The obeyed taboo and avoidances encourage the individual in the face of the creepy phenomenon of death and assure that her/his life is not threatened. First of all in this article, psychological elements such as fear, anxiety and violation that cause the formation of taboos and avoidances about death are considered. Based on folk narratives epic, legend, tale, menkabe, memorate , it is considered appropriate to evaluate taboo and avoidances around death under four sub-headings, which are taboo and avoidance on the body, on the days of commemoration of the dead, on the property of the deceased and on the commemoration in the name of death.Also, the reflection of taboos and avoidances about death encountered in the early eras and different locations of Turkish culture on Turkish folk narratives is studied. During this study, it has been tried to question the mythological and religious origins of death taboo and avoidances. It is determined that taboos and avoidances of death aim to make the deceased person happy in his new world, to prevent his return and to heal the survivors spiritually. Again, as a result of this consideration, it is put forth that the taboos and avoidances determined are a belief-oriented reflex towards death and that they exalt human right to live

Keywords

Death, Turkish folk narratives, Taboo, Avoidance

References

• Abdullah, Kemal. Gizli Dede Korkut, çev.: Ali Duymaz, İstanbul. Ötüken Neşriyat, 1997.
• Aça, M. (1999). “Kazak ve Kırgız Türklerinde Defin Sonrası Bazı Uygulamalar ve Aş Verme (Aş Toyu)”, Millî Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, sayı: 43, s.24-33.
• Akalın, Şükrü Halûk vd.. Türkçe Sözlük, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.
• Baydemir, H. (2009). “Özbekistan’da Ölüm Âdetleri”, Turkish Studies İnternational Periodical For The Language, Literature and History of Turkish or Turkic, vol.4, Iss.8, s.662-683.
• Bıçak, Ayhan. Türk Düşüncesi 1 Kökenler, , İstanbul, Dergâh Yayınları, 2013.
• Biray, N. (2015). “Defin Sonrası Uygulanan Gelenekler”, Aile Yazıları/8, ed. Saim Sakaoğlu-Mehmet Aça-Pervin Ergun, Ankara, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları, s.225-268.
• Carpını, Plano. Moğolistan Seyahatnamesi 13. Yüzyılda Avrupa’dan Asya’ya Yolculuk, çev.: Ergin Ayan, İstanbul, Kronik Kitap, 2018.
• Chagnon, Napoleon A.. Yanomamö, çev.: Burcu Bölükbaşı, İstanbul. Epsilon Yayınevi, 2004.
• Çakır, R. (2014). “Türkmen Cenaze Törenlerindeki Ritüeller Ve Söylenen Alkışlar: (Türkmenistan Örneği)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, sayı: 70, s.205-227.
• Çıblak, N. (2002). “Anadolu’da Ölüm Sonrası Mezarlıklar Çevresinde Oluşan İnanç ve Pratikler”, Türk Kültürü, sayı: 474, s.605-614.
• Çobanoğlu, Özkul. Türk Halk Kültüründe Memoratlar ve Halk İnançları, Ankara, Akçağ Yayınları, 2003.
• Çoruhlu, Y. (2012). “Eski Türklerde “Başka Bir Dünyada Yaşantı Mekânı” Olarak Mezar (Defin) Odası”, Defin, ed. Emine Gürsoy Naskali, İstanbul, Tarihçi Kitabevi, s.157-178.
• Dıykanbayeva, Mayramgül. Kırgızlarda Atalar Kültü, Konya, Kömen Yayınları, 2016.
• Dilek, İbrahim. Altay Destanları I, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2002.
• Dinç, A. (2004). “Gagauz Folklorunda Ölüm”, A. Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, sayı: 25, s.89-106.
• Doğan, İsmail. & Güllüdağ, Nesrin. Nogay Destanları, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Eliade, Mircea. Şamanizm, çev.: İsmet Birkan, Ankara, İmge Kitabevi, 2006.
• Eliade, Mircea. Dinler Tarihine Giriş, çev.: Lale Arslan Özcan, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2009.
• Ergun, Metin. Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi II. Cilt, Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 1997.
• Ergun, M. (2015). “Geleneksel Kültürümüzde Defin Kazanı”, Aile Yazıları/8, ed. Saim Sakaoğlu-Mehmet Aça-Pervin Ergun, Ankara, T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları, s.369-378.
• Ergun, Metin. & Aça, Mehmet. Tıva Kahramanlık Destanları I, Ankara, Akçağ Yayınları, 2004.
• Ergun, P. (2015). “Türk Kültüründe Ölümle İlgili Bazı Terimler”, Aile Yazıları/8, ed. Saim Sakaoğlu-Mehmet Aça-Pervin Ergun, Ankara, T.C. Aile Ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları, s.355-368.
• Ersoy, R. (2002). “Türklerde Ölüm Ve Ölü İle İlgili Rit Ve Ritüeller”, Millî Folklor Uluslararası Kültür Araştırmaları Dergisi, sayı: 54, s.86-101.
• Frazer, James George. Altın Dal Dinin Ve Folklorun Kökleri I, çev.: Mehmet H. Doğa, İstanbul, Payel Yayınevi, 2004.
• Freud, Sigmund. Totem ve Tabu, çev.: Cenap Karakaya, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2015.
• Günay, Ünver. & Güngör, Harun. Başlangıçlarından Günümüze Türklerin Dinî Tarihi, İstanbul. Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, 2018.
• Harva, Uno. Altay Panteonu, çev.: Ömer Suveren, İstanbul, Doğu Kütüphanesi Yayınları, 2014.
• Hökelekli, H. (1991). “Ölüm Ve Ölüm Ötesi Psikolojisi”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, cilt: 3, sayı: 3, , s.151-165.
• İnan, Abdülkadir. Tarihte ve Bugün Şamanizm, Ankara, Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• İnayet, Alimcan. Türk Dünyası Efsane ve Masallarında Bir Dev Tipi Yalmavuz/Celmoğuz, İstanbul, Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, 2010.
• Kalafat, Y. (2015). “Ölüm İle İlgili İnanışlar”, Aile Yazıları/8, ed. Saim Sakaoğlu-Mehmet Aça-Pervin Ergun, Ankara, T.C. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı Yayınları, s.333-354.
• Karaoğlan, H. (2003). “Pazarcık Yöresi Alevilerinde Ölüm Ve Ölü İle İlgili Uygulamalar”, KSÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi, sayı: 2, s.37-52.
• Kaya, Doğan. Kırgız Destanları, Erzurum, Salkımsöğüt Yayınları, 2015.
• Killi Yılmaz, G. (2007). “Hakaslarda Ölüm İle İlgili Gelenekler”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, cilt: 4, sayı: 4, s.65-87.
• Köknel, Özcan. Korkular Takıntılar Saplantılar, İstanbul, Altın Kitaplar Yayınevi,1990.
• Kristeva, Julia. Korkunun Güçleri, çev.: Nilgün Tutal, İstanbul, Ayrıntı Yayınları,. 2014.
• Kuşat, A. (2007). “Ahirete İman”, Temel İslam Bilgiler İnancım, ed. Mehmet Emin Özafşar- Recai Doğan), Ankara, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, s.170-188.
• Lvova, E. L. vd.. Güney Sibirya Türklerinin Geleneksel Dünya Görüşleri (İnsan Ve Toplum), çev.: Metin Ergun, Konya, Kömen Yayınları,. 2013.
• Makas, Zeynelâbidin. Türk Dünyasından Masallar, İstanbul, Kitabevi Yayınları, 2000.
• Malinowski, Bronislaw. Vahşilerin Cinsel Yaşamı, çev.: Saadet Özkal, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 1992.
• Malinowski, Bronislaw. Büyü, Bilim ve Din, çev.: Saadet Özkal, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2000.
• Mannonı, Pierre. Korku, çev.: Işın Gürbüz, İstanbul, İletişim Yayınları, 1992.
• O’gorman, Francis. Kaygı, çev.: Pınar Akkoç, İstanbul, İstanbul Kültürü Üniversitesi Yayınevi, 2016.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevî Ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri, İstanbul, İletişim Yayınları, 2010.
• Örnek, Sedat Veyis. Anadolu Folklorunda Ölüm, Ankara, Ankara Üniversitesi Dil Ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Yayınları, 1979.
• Roux, Jean-Paul. Eskiçağ Ve Ortaçağda Altay Türklerinde Ölüm, çev.: Aykut Kazancıgil, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 1999.
• Roux, Jean-Paul. Türklerin Ve Moğolların Eski Dini, çev.: Aykut Kazancıgil, İstanbul, Kabalcı Yayınevi, 2002.
• Sağır, Adem. Ölüm Sosyolojisi, Ankara, Phoenix Yayınevi, 2017.
• Suleymanov, Ahmet-İbrahimov, Gaynislam & Ergun, Metin. Başkurt Destanları 1, akt.: Metin Ergun vd., Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014a.
• Suleymanov, Ahmet-İbrahimov, Gaynislam & Ergun, Metin. Başkurt Destanları 2, akt.: Metin Ergun vd., Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014b.
• Suleymanov, Ahmet-İbrahimov, Gaynislam & Ergun, Metin. Başkurt Destanları 3, akt. Metin Ergun vd. Ankara Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014c.
• Suleymanov, Ahmet-İbrahimov, Gaynislam & Ergun, Metin. Başkurt Destanları 4, akt. Metin Ergun vd., Ankara, Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014d.
• Şahin, H. İ. (2006). “Balıkesir Çepnilerinde Defin Ve Defin Sonrası Bazı İnanış ve Uygulamalar”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, sayı: 39, s.63-78.
• Tryjarski, Edward. Türkler ve Ölüm, çev.: Hafize Er, İstanbul, Pinhan Yayıncılık, 2012.
• Türker, F. & Koçoğlu Gündoğdu V. (2016). “Tıva Türklerinde Geçiş Dönemi Ritüelleri: Doğum, Düğün, Ölüm”, Türkbilig Türkoloji Araştırmaları Dergisi, sayı: 32, s.141-154.
• Türkmen, S. (2009). “Türkçedeki Örtmece Sözler”, Karadeniz Araştırmaları Dergisi, cilt: 6, sayı: 23, s.131-140.
• Uhri, Ahmet. Anadolu’da Ölümün Tarih Öncesi, İstanbul, Ege Yayınları, 2010.
• Ünal, A. (2017). “Kırgız Türklerinde Ölüm ve Ölüm Öncesi İnanışlar”, Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, sayı: 42, s.339-351.
• Yıldırım Yağbasan, Kudret. Malatya Efsaneleri, Malatya, Malatya Kitaplığı Yayınları, 2013.