Afyonkarahisar İli Bolvadin İlçesi’ndeki Çift Yönlü Çeşmeler

Year 2024, Issue: 55, 184 - 215, 30.12.2024

Nurcan Bahargülü

https://doi.org/10.52642/susbed.1533701

Abstract

Köken olarak Farsçadan gelen çeşme kelimesi “göz” demektir. Türkçe’de su kaynağı anlamında kullanılan çeş-me, “çesm” kelimesinden türemiştir. Kaynaklarda bu terim "kaynağında bir hazneye toplanarak veya borularla getirilerek akıtılan suların alınmasına mahsus lüleri veya musluklu bir hazne şeklinde mermerde, taştan veya farklı malzemeden yapılmış halka açık su alma yeri" olarak da tanımlanmaktadır. Geçmişten geleceğe birçok tarihi yapıyı bünyesinde barındıran Bolvadin ilçesindeki Türk dönemi yapılarından sivil mimarlık örnekleri, camileri, çeşmeleri, türbeleri, köprüsü ile bir bütünlük içindedir. Bu araştırmada Bolvadin merkezde yer alan çeşmeler ele alınacaktır. İlçe de yaklaşık elli altı adet çeşme tespit edilmiştir. Bunlarda on yedi adedi ayaktadır. Mevcut olan bu çeşmeler cephe kompozisyonlarına göre ayrılmıştır. Tek ve iki cepheli olan çeşmelerden iki cepheliler makaleye dahil edilmiştir. Sekiz adet çeşmenin çift yönlüdür. Bölgeye özgü tasarımlarıyla dikkat çeken bu yapılar oldukça gösterişli ve büyüktür. Genellikle cadde ve sokakların kesiştiği köşe başlarına inşa edilmiş olup meydan çeşmesi şeklinde tasarlanmıştır. Üst örtüler ahşap kırma çatılı olup üçgen alınlıklıdır. Bu üçgen alınlıkların içi ise yarım daire kubbe ile doldurulmuştur. Düzgün kesme taştan inşa edilen çeşmelerde devşirme malzemeye de yer verildiği görülmektedir.
Geleneksel sokak dokusunu koruyan ve yaşatan Bolvadin eski evleri ve su yapılarıyla ön planda olan bir ilçedir. Çeşmelerin konumu ve ebatları birçoğunun aktif olarak kullanılması şehre hayat vermektedir. Çeşmelerin çift yönlü çeşmelerin yapılmış olması kadına ve mahremiyet duygusuna sahip çıkıldığının bir göstergesidir. Çeşmeler hakkında detaylı bir çalışmanın yapılmamış olması bu konuyu ele almamıza sebep olmuştur. Çeşmeler kataloglar halinde incelenip plan, malzeme ve teknik, konum ve süsleme gibi başlıklar altında detaylandırılacaktır. Kültür varlığı olan bu çeşmelerin belgelenmesi ve geleceğe miras bırakılması amaçlanmıştır.

Keywords

Bolvadin, Su Mimarisi, Çeşme, Lüle

Supporting Institution

Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri (BAP) Koordinatörlüğü

Project Number

22401051

Thanks

Bu çalışma, Selçuk Üniversitesi 22401051 numaralı Araştırma Projesi olarak 2023 yılında tamamlanmış olup Bilimsel Araştırma Koordinatörlüğü (Bap) tarafından da desteklenmiştir. Selçuk Üniversitesine, Bap Koordinatörlüğüne ve çalışanlarına teşekkür ederim.

Bidirectional Fountains in Bolvadin District of Afyonkarahisar Province

Abstract

The word fountain, which originates from Persian, means “eye”. The word fountain, which means water source in Turkish, is derived from the word “çesm”. In the sources, this term is also defined as "a public water collection point designed in the form of a water reservoir with a faucet or fountain pipe, made of marble, stone or other materials, specially designed to collect water channeled to a reservoir or brought by pipes". The Bolvadin district, which contains many historical structures from the past to the future, is a whole with its civil architecture examples, mosques, fountains, tombs, and bridges from the Turkish period. This research will examine the fountains located in the center of Bolvadin. Approximately fifty-six fountains were identified in the district. The existing fountains have been categorized based on their façade compositions. The article only includes fountains with two-facades. Eight of these fountains are double-sided. These structures attract attention with their designs specific to the region and are quite large and ornate. It is generally built at the corners where streets and avenues intersect and is designed as a square fountain. The upper covers have wooden hipped roofs and triangular pediments. The inside of these triangular pediments is filled with a semicircular dome. It is seen that reused materials were also used in the fountains built of regular cut stone.
Bolvadin, which preserves and sustains the traditional street texture, is a district that stands out with its old houses and water structures. The location and dimensions of the fountains and the active use of many of them give life to the city. The fact that the fountains were made in two directions indicates that women and their sense of privacy were protected. The fact that no detailed study has been done on the fountains has led us to address this issue. The fountains will be examined in catalogs and detailed under headings such as plan, material and technique, location, and decoration.

Keywords

Bolvadin, Water Architecture, Fountain, Fountain Pipe

Project Number

22401051

References

• Arseven, C. (1988). Çeşme. Sanat Ansiklopedisi (Cilt 1, s. 388-390). içinde Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Aynur, H., & Karateke, H. (1995). III. Ahmed Devri İstanbul Çeşmeleri. İstanbul.
• Bahargülü, N. (2021). Geleneksel Bolvadin Evleri (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Bahargülü, N. (2023). Karapınar Çeşmeleri. A. Aytaç (Dü.), 17. Uluslararası Türk Sanatı, Tarihi ve Folkloru Kongresi / Sanat Etkinlikleri (Akademik Naile Velihanlı Armağanı) (s. 501-507.)
• Bilici, K. (1989). Karaman İbrahim Bey İmareti Çeşmesi. AÜDTCFD(132), s. 105-125.
• Çetin, Y. (2008). Sakarya Çeşmeleri. Sanat Dergisi(14), 125-132.
• Demirtaş, M. (2022). Çankırı Çeşmeleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Denktaş, M. (2000a). Kayseri'deki Tarihi Su Yapıları (Çeşmeler, Hamamlar). Kayseri.
• Denktaş, M. (2000b). Karaman Çeşmeleri. Kayseri.
• Devellioğlu, F. (2017). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. İstanbul.
• Durman, A. (2014). Uşak Çeşmeleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Eyice, S. (1993). Çeşme. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (Cilt 8, s. 277-287). içinde İstanbul.
• Galitekin, A. (2005). Gölcük Tarihçe ve Kültür Mirası Eserler. Kocaeli.
• Gür, F. (2019). Kastamonu Çeşmeleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Karabük: Karabük Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Işıkdoğan, A. (2013). Balıkesir Çeşmeleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kara Pilehvarian, N. (2022). Osmanlı Çeşme Mimarisi. Türkler Ansiklopedisi (Cilt 12, s. 247-251). içinde Ankara.
• Karademir, M. (2008). Edirne Çeşmeleri. Edirne.
• Karademir, M. (2016). Tarihi Bayburt Çeşmelerinden Örnekler. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Meslek Yüksekokulu Dergisi(19), 327-347.
• Karpuz, H. (1989). Şebinhisar. Ankara.
• Karpuz, H. (2006). Konya Halk Mimarisinde Su Yapıları. Su Medeniyeti Sempozyumu. Konya.
• Karpuz, H., & Dülgerler, O. (2006). Konya Çeşmeleri Üzerine Bir Tipoloji Denemesi: Sanatta Anadolu-Asya İlişkileri. Prof. Dr. Beyhan Karamağaralı'ya Armağan (s. 317-331). içinde Ankara.
• Kocabaş, F. (2001). Niğde Çeşmeleri (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Kurtişoğlu, H. (2006). Kırklareli'ndeki Osmanlı Dönemi Su Yapıları (Yayımlanmamış Lisans Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Mutlu, M. (2014). Konya'da Su Mimarisi (Yayımlanmamış Doktora Tezi9. Van: Yüzüncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Okumuş, A. (2016). Türk Süsleme Sanatında Barok ve Rokoko. İstanbul.
• Önge, Y. (1997). Türk Mimarisinde Selçuklu ve Osmanlı Dönemlerinde Su Yapıları. Ankara.
• Özkan Kuş, N., & Duran, R. (2022a). Türk Kültüründe Nar Motifi ve Tekstil Uygulamalarından Örnekler. Ulakbilge(68), 21-33.
• Sarıkaya, M., & Köseoğlu, M. (2013). Konya'nın Tarihi Çeşmeleri. Konya.
• Sertyüz, N. (2022). Anadolu Türk Evi'nde Ahşap Üzeri Kalem İşi Bezeme (Yayımlanmamış Doktora Tezi). Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Sevim, A. (2015). Nevşehir ve İlçelerindeki Çeşme Mimarisi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü.
• Soyadı, A. (2020, Temmuz). Çalışma Başlığı. Selçuk İletişim, 13(2), 1-12.
• Sözen, M., & Tanyeli, U. (2015). Sanat Kavram ve Terimleri Sözlüğü. İstanbul.
• Tanışık, İ. (1943). İstanbul Çeşmeleri I-II. İstanbul.
• Uysal, A. (2024). Bolvadin'deki Selçuklu Yapıları ve Kırkgöz Köprüsü. Selçuklu Araştırmaları Dergisi(20), 81-134.
• Yalman, B. (1983). Bursa Çeşmeleri. İlgi Dergisi(36), 27-31.
• Yavuzyılmaz, A. (2013). Gebze Çeşmeleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 25(6), 577-593.
• Yavuzyılmaz, A., & Karakök, C. (2022). Kurtarılmayı Bekleyen Bir Eser: Ermenek Ardıçkaya Nadire Çeşmesi. Medeniyet ve Toplum Dergisi (METDER), 2(6), 148-159.