Dervish Lodge and Palace in the Sixteenth-Century Istanbul an Evaluation on the Nature of the Closeness Between the Sheikh and the Patron

Yıl 2023, , 49 - 78, 20.12.2023

Ayşe Bölükbaşı

https://doi.org/10.21563/sutad.1405224

Öz

In this study, five Khalwati dervish lodges built in İstanbul in the sixteenth century are discussed. What makes these dervish lodges privileged is that they were either built in the garden of the palace/ mansion or very close to it. With this study, it is aimed to make sense of the presence of dervish lodge and palace in the nearby places and to examine the relationship between the patron and sheikh from multidimensional perspective. By undertaking construction of these dervish lodges in the palace garden or very close to it, the patrons wanted to further reinforce their intimacy with the Khalwatis and make it clear that they were from the Khalwati order. The fact that the tombs and graves of the mentioned patrons in the dervish lodges were another proof of these issues. The fact that the patrons’ location the dervish lodge structure and their inhabitants so close to it, should reflect the desire to give more space to religious and mystic elements in their daily lives.

Anahtar Kelimeler

Dervish lodge, Patronage, Palace, Shah Sultan, Ferruh Kethüda.

XVI. Yüzyıl İstanbul’unda Tekke ve Saray Şeyh ve Bânî Arasındaki Yakınlığın Mahiyeti Üzerine Bir Değerlendirme

Öz

Bu çalışmada XVI. yüzyılda İstanbul’da inşa edilmiş olan beş adet Halveti tekkesi ele alınmıştır. Bu tekkeleri ayrıcalıklı kılan husus, bânîsinin sarayı/konutu bahçesinde yahut çok yakınında inşa edilmiş olmalarıdır. Yapılacak incelemeyle bânînin sarayıyla tekkenin yakın mekânlarda bulunmasının anlamlandırılması ve bânî ve şeyh ilişkisinin çok yönlü olarak irdelenmesi amaçlanmaktadır. Bânîler tekkelerini saray bahçesinde ya da çok yakınında inşa ettirerek Halvetilerle var olan yakınlıklarını daha da takviye etmek ve Halveti tarikatı müntesibi olduklarını açıkça göstermek istemişlerdi. Sözü edilen bânîlerin türbe ve kabirlerinin de tekke içerisinde yer alması bu hususların diğer bir kanıtıdır. Bânîlerin tekke yapısını ve sakinlerini kendilerine bu kadar yakında konumlandırmaları, günlük yaşamları içerisinde dinî ve tasavvufî unsurlara daha fazla yer verme arzusunun bir yansıması olmalıdır.

Anahtar Kelimeler

Tekke, Bânîlik, Saray, Şah Sultan, Ferruh Kethüda.

Kaynakça

• BOA (Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Başbakanlık Osmanlı Arşivi):
• Sadaret Mektubi Kalemi Meclis-i Vâlâ Evrakı (A.MKT.MVL), 29/83.
• Cevdet Evkaf (C.EV), 8/354; 428/21684, 615/31017.
• Evkaf Haremeyn Muhasebeciliği Defterleri (EV.HMH.d), 17, 26.
• Evkaf Vakfiyeler Evrakı (EV.VKF), 9/20.
• Hatt-ı Hümâyun (HAT), 551/27180.
• İrade-Dâhiliye (İ.DH), 67/3345.
• İrade Meclis-i Vâlâ (İ.MVL), 86/1755.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d), nr. 6211.
• Plan-Proje (PLK.p), nr. 246, 545.
• TSMA (Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi):
• Evrak (E): nr. 17/35; 253/83; 877/78.
• VGMA (Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi):
• Defterler (D), nr. 503, 570, 1569, 1592, 1993, 2111, 2220, 3695, 3977.
• Süleymaniye Yazma Eserler Kütüphanesi:
• Esad Efendi, nr. 3673, vr. 18b–23a (Atik Ali Paşa Vakfiyesi).
• CSRE (Cemaleddin Server Revnakoğlu Evrakı), nr. 64.
• Araştırma ve İnceleme Eserler
• Akkılık, A. (2019). Seyyid Hasan’ın günlüğü, II. C. (H.1073–1075 / M. 1662 - 1664), inceleme-metin, (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Dağdelen, İ. & Mazak, A. (2006). Alman mavileri:1913-1914 I. dünya savaşı öncesi İstanbul haritaları. İstanbul: İBB Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Yay.
• Artan, T. (1991). In the tracks of a lost palace. 9. milletlerarası Türk sanatları kongresi (9th international congress of Turkish art içinde (s. 197-213). İstanbul: Kültür Bakanlığı Yay.
• Artan, T, (1993). The Kadırga palace: an architectural reconstruction. Muqarnas, 10, 201 – 211. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/i267857.
• Ayvansarayi Hüseyîn Efendi & Ali Sâtı Efendi & Süleyman Besim Efendi, (2001). Hadîkatü'l cevâmi (İstanbul câmileri ve diğer dini - sivil mimari yapılar). (A. N. Galitekin, haz.). İstanbul: İşaret Yay.
• Balıkhâne Nazırı Ali Rıza Bey, (2011). Eski zamanlarda İstanbul hayatı. (A. Ş. Çoruk, haz.). İstanbul: Kitabevi Yay.
• Barkan, Ömer Lütfi & Ayverdi E. H., (1970). İstanbul vakıfları tahrir defteri, 953 (1546) tarihli. İstanbul: Fetih Cemiyeti Yay.
• Benlioğlu, S. (2018). Sarayda düzenlenen tarikat ayinleri ışığında III. Selim’in tekke müziğiyle ilişkisi. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 20(37), 1–20. https://doi.org/10.17335/sakaifd.403028.
• Bölükbaşı, A (2014). XVI. yüzyıl İstanbul’unda devlet ve tarikatlar: Halvetî tekkelerinin inşasında devlet idarecilerinin rolü. History Studies, 6 (3), 71–87. Erişim adresi: https://www.historystudies.net/dergi/tar2015120db41.pdf.
• Bölükbaşı, A. (2015). XVI. yüzyılda İstanbul’daki Halveti tekkeleri (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Bölükbaşı, A. (2018). Osmanlı tekkelerinde beslenme XVI. yüzyılda İstanbul’daki Halveti tekkeleri örneği. Vakanüvis, 3 (1), 83-112. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/458725.
• Bölükbaşı, A. (2021). Üsküdar’da bir Halveti dergâhı: Doğancı Ahmet Paşa tekkesi. G. S. Alışık (ed.). Türkistan’dan Balkanlara Türk sufizmi içinde (s. 151-170) Çanakkale: Paradigma Akademi Yay.
• Clauiser Du Loir, (2016). Du Loir seyahatnamesi, IV. Murat döneminde bir Fransız seyyahın maceraları. (M. Daş, çev.). İstanbul: Yeditepe Yay.
• Clayer, N. (2003). Life in an İstanbul tekke in the eighteenth and nineteenth centuries according to a “menakıbnâme” of the Cerrahi dervishes. S. Faroqhi & C. Neumann (Ed.) The illuminated table, the prosperous house-food and shelter in Ottoman material culture içinde (s. 219 - 235). Würzburg: Ergon Verlag Yay.
• Dernschwam, Hans, (1992). İstanbul ve Anadolu’ya seyahat günlüğü. (Y. Önen, çev.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Ertuğ, H. N. (2015). Şeriyye sicillerine göre 1137 (1724-1725) yılı İstanbul'unda Osmanlı konutu/menzili. Akademik İncelemeler Dergisi, 10 (2), 129–142. https://doi.org/10.17550/aid.38853.
• Evliya Çelebi bin Derviş Muhammed Zilli, (1996). Evliya Çelebi seyahatnamesi. (C. 1), (O. Ş. Gökyay, haz.). İstanbul: Yapı Kredi Kültür Sanat Yay.
• Eyice, S. (1970). Elçi hanı. Tarih Dergisi, 24, s. 93–130. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutarih/issue/9597/119771.
• Eyice, S. (1989). Ahmed Paşa camii. İslam ansiklopedisi, ( C. 2, s. 115). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Eyice, S. (1992). Bezirgânbaşı camii. İslam ansiklopedisi, (C. 6, s. 104–105). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Faroqhi, S. (1999). Shah Sultan. The encyclopedia of Islam, (C. 9, s. 199–200). Leiden: Brill.
• Gerlach, S. (2006). Türkiye günlüğü 1573-1576, (C. 1-2). (T. Noyan, çev.). İstanbul: Kitap Yayınevi.
• Gölpınarlı, A. (1969). 100 Soruda Tasavvuf, İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• Hocazâde Ahmed Hilmi (1325). Ziyaret-i evliya, İstanbul: Cihan Kütüphanesi Matbaası Yay.
• Karahan, E. (2016). Yûsuf bin Yâkub’un menâkıb-ı şerîf ve tarîkatnâme-i pîrân ve meşâyih-i tarîkat-ı aliyye-i Halvetiyye adlı eserinin incelenmesi (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp
• Kaya, B. A. (2017). Lefkoşe mevlevîhânesi’nin şair şeyhlerinden Siyahî Mustafa Dede. Kıbrıs Araştırmaları ve İncelemeleri Dergisi, I/1, 15–38. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/download/article-file/308286
• Kolağası Mehmed Râif, (1996). Mir’ât-ı İstanbul, Asya yakası, (H. Aynur, G. Kut, haz.). (C. 1-2). İstanbul: Çelik Gülersoy Vakfı Yay.
• Köse, F. (2012). İstanbul Halvetî tekkeleri, İstanbul: Marmara İlahiyat Vakfı Yay.
• Kreiser, K. (1992). The dervish living. R. Lıfchez (Ed.), The dervish lodge architecture, art, and sufism in Ottoman Turkey içinde (s. 49–56). Berkeley: University of California Press Yay.
• Mahmud Cemaleddin Hulvi (2013). Lemazat-ı hulviyye ez lemazat-ı ulviyye. (M. S. Tayşi, haz.). İstanbul: Marmara İlahiyat Vakfı Yay.
• Mecdi Mehmet Efendi (1989). Hadaiku’ş-şakaik. (A. Özcan, haz.). İstanbul: Çağrı Yay.
• Mehmed Süreyya (1996). Sicill-i Osmanî. (N. Akbayar, haz.). (C. 1). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yay.
• Na'îmâ Mustafa Efendi (2014). Târih-i Na'îma. (M. İpşirli, haz.). (C. 5). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Necipoğlu, G. (2005). The age of Sinan - architectural culture in the Ottoman Empire. London: Reaktion Books.
• Nev’izâde Atâî (1989). Hadaiku’l- hakaik fi tekmileti’l-şakaik. (A. Özcan, haz.). İstanbul: Çağrı Yay.
• Ocak, A.Y., (1992). Balım Sultan. İslam ansiklopedisi. (C. 5, s. 17-18). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ocak, A. Y. (1978). Zâviyeler, Vakıflar Dergisi, XII, s. 247-269. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/vakiflar/issue/21707
• Ocak, A. Y. (1998). Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler (15-17. Yüzyıllar), İstanbul: Tarih Vakfı.
• Orhonlu, C. (1954). Fındıklı semtinin tarihi hakkında bir araştırma. Tarih Dergisi, 7(10), 61–78. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/iutarih/issue/9586/119621.
• Osmanzâde Hüseyin Vassaf (2006). Sefine-i evliya. (M. Akkuş & A. Yılmaz, haz.). (C. 3) İstanbul: Kitabevi Yay.
• Öngören, R. (2000). Osmanlılar’da tasavvuf, Anadolu’da sufiler devlet ve ulema (16. yüzyıl). İstanbul: İz Yay.
• Pervititch, J. (2000). Sigorta haritalarında İstanbul. (S. Ersoy, Ç. Anadol, haz.). İstanbul: Tarih Vakfı Yay.
• Şahin, G. (2013). Seyahatnamelerde Mevlevi ve Rufai dervişleri ile ilgili izlenimler, Türk Yurdu, 102 (310) 345–360. Erişim adresi: https://www.turkyurdu.com.tr/yazar-yazi.php?id=771
• Tanman, B. (1990). İstanbul tekkelerinin mimari ve süsleme özellikleri tipoloji denemeleri (Doktora tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Tanman, B. (1993). İstanbul’un ortadan kalkan tarihi eserlerinden Fındıklı’da hatuniye külliyesi. Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı içinde (s. 139-161). Konya: Selçuk Üniversitesi Yay.
• Tanman, B. (1994). Cafer Paşa külliyesi. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (C. 2, s. 367–369). Ankara: Tarih Vakfı Yay.
• Tanman, B. (1994). Ferruh Kethüdâ camii ve tekkesi. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (C. 3, s. 294–295). Ankara: Tarih Vakfı Yay.
• Tanman, B. (1994). Keşfi Cafer Efendi tekkesi. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (C. 4, s. 549–551). Ankara: Tarih Vakfı Yay.
• Tanman, B. (1994). Şah Sultan camii ve tekkesi. Dünden bugüne İstanbul ansiklopedisi (C. 7, s. 125–127). Ankara: Tarih Vakfı Yay.
• Tanman, B. (1996). Hâcet penceresi. İslam ansiklopedisi. (C. 14, s. 435–438). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Tanman, B. (2004). Merkez Efendi külliyesi. İslam ansiklopedisi. (C. 29, s. 202–205). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Tanman, B. (2010). İstanbul’da Bizans ve Osmanlı dönemlerinde dini ve mistik hayat. Bizantion’dan İstanbul’a: bir başkentin 8000 yılı içinde (s. 290-296). İstanbul: Sakıp Sabancı Müzesi Yay.
• Tanman, B. & Parlak, S. (2011). Tekke. İslam ansiklopedisi. (C. 40, s. 370–379). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Uludağ, S. (1997). Halvetiyye, İslam ansiklopedisi. ( C. 15, s. 393-395). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ülgen, A. S. (1989). Mimar Sinan yapıları. (F. Yenişehirli, E. Madran, haz.). (C. 1–2). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Wolper, E. S. (2003). Cities and saints-sufism and the transformation of urban space in medieval Anatolia. Pennsylvania: The Pennsylvania State University Press.
• Yazıcı, T. (1956), Fetih’ten sonra İstanbul’da ilk Halveti şeyhleri: Çelebi Muhammed Cemaleddin, Sünbül Sinan ve Merkez Efendi. İstanbul Enstitüsü Dergisi, 2, 87–113. Erişim Adresi: http://isamveri.org/pdfdrg/D00277/1956_2/1956_2_YAZICIT.pdf
• Yıldız, M. (2013). Geçmişten bugüne Üsküdar Ayazma mahallesinde yapı-mekân ilişkisi. History Studies, 5/2, 565–585. Erişim adresi: https://www.historystudies.net/dergi/tar201512ce463.pdf.
• Yılmaz, H. K. (1991). Aziz Mahmud Hüdâyî. İslam ansiklopedisi. (C 4, s. 338–340). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yiğit, O. (2018). Topkapı sarayı müzesi arşivi 34 numaralı filori defteri, değerlendirme–transkripsiyon. (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tezSorguSonucYeni.jsp.
• Yusuf Sinaneddin b. Yakup, (1290). Menâkıb-ı şerif-i ve tarikat-name-yi piran ve meşayih-i tarikat-ı aliyye-i Halvetiyye. İstanbul.
• Yürekli, Z. (2003). The Sufi convent of Sokullu Mehmed Pasha in Istanbul. Muqarnas, 20, 159–185. Erişim adresi: https://www.jstor.org/stable/1523331.
• Zâkir Şükrî Efendi (1980). Mecmu’a-ı tekaya. (M.S. Tayşi-K. Kreiser, haz.). Berlin: Klaus Schwarz Verlag.