War, Migration and Settlement: Eastern Oymaks in Amasya and its Vicinity

Yıl 2023, , 79 - 95, 20.12.2023

Davut Şahbaz

https://doi.org/10.21563/sutad.1405226

Cited By: 1

Öz

As in the entire Mediterranean world, the Ottoman geography also witnessed significant population increases as of the second half of the 16th century. Among the reasons for these increases, migrations play an important role. In the north of Central Anatolia, where the Kizilbash rebellions were effective for a while, a peaceful period called "Ottoman peace" was experienced in the aforementioned years. In the Iranian border regions, the nomads, who had been left in scattered and miserable conditions due to the Ottoman-Safavid conflict, migrated to places where the Ottoman peace lasted. Amasya and its vicinity, which shape the main theme of this study, witnessed migration events many times. In this context, expressions such as "Şarklu, Şarkiyan, Şark-i Pare" were used for some nomads to indicate that they came from outside the region. Again, the fact that tribes operating in the eastern regions were found in the mentioned area indicates that there was a migration movement to Amasya and its environs. Therefore, this study, based on the tahrir registers, focuses on the nomadic groups that migrated from eastern and southeastern Anatolia to northern Central Anatolia during the Ottoman-Safavid struggle. Generally, these groups were distributed in Amasya, Çorum, Osmancık, Mecidözü, Niksar, Sonisa, Samsun, Köprü, Arım and Ladik.

Anahtar Kelimeler

Amasya, Settlement, Eastern, Easterner, Ekrad, Bozulus, Danishmendli.

Savaş, Göç ve İskân: 1575 Yılında Amasya ve Yöresinde Şarklı Oymaklar

Öz

Tüm Akdeniz dünyasında olduğu gibi Osmanlı coğrafyasında da 16. yüzyılın ikinci yarısından itibaren önemli nüfus artışları olmuştur. Bu artışların nedenleri arasında göçler mühim bir yer tutmaktadır. Bir süre Kızılbaş isyanlarının etkili olduğu Orta Anadolu’nun kuzeyinde, zikredilen yıllarda “Osmanlı barışı” adı verilen huzurlu bir dönem yaşanmıştır. İran sınır bölgelerinde Osmanlı-Safevî çatışmasından dolayı perakende ve perişan vaziyete düşen konar-göçerler Osmanlı barışının sürdüğü yerlere göç etmişlerdir. Çalışmanın ana temasını şekillendiren Amasya ve çevresi pek çok kez göç olaylarına şahit olmuştur. Bu bağlamda buradaki bazı konar-göçerler için bölge dışından geldiklerini belirmek amacıyla “Şarklu, Şarkiyan, Şark-i Pare” gibi ifadeler kullanılmıştır. Yine adı geçen sahada, asıl doğu bölgelerde faaliyet gösteren oymaklara rastlanması, Amasya ve civarına bir göç hareketinin gerçekleştiğini göstermektedir. Dolayısıyla tahrir defterlerini temel alan bu çalışmada Osmanlı-Safevî mücadelesi sırasında Doğu ve Güneydoğu Anadolu bölgesinden Orta Anadolu’nun kuzeyine göç eden konar-göçer zümreler işlenmiştir. Genellikle bu gruplar Amasya başta olmak üzere Çorum, Osmancık, Mecidözü, Niksar, Sonisa, Samsun, Köprü, Arım ve Ladik gibi yerlere dağılmışlardır.

Anahtar Kelimeler

Amasya, İskân, Şarki, Şarkiyan, Ekrad, Bozulus, Danişmendli.

Kaynakça

• 16 numaralı Sivas Yörükân defteri.
• 911 Numaralı Tahrir Defteri
• Yayınlanmış Osmanlı Arşiv Kaynakları
• 12 numaralı Sivas mufassal tahrir defteri (TKGM. KKA, Ankara, 2014).
• 38 numaralı Çorum mufassal tahrir defteri (TKGM. KKA, Ankara, 2014).
• Defteri mufassal-ı livâ-i Amasya cildü’l-evvel (TKGM. KKA, Ankara, 2015).
• 387 numaralı muhasebe-i vilayeti Karaman ve Rum icmal defteri II (BOA, Ankara 1997).
• Kaynak Eserler ve Araştırmalar
• Açıkel, A. (1999). Changes ın settlement patterns, popilation and society ın Nort Central Anatolia: A case study of the dıstrıct (Kaza) of Tokat (1574-1643). (Basılmamış doktora tezi), The University of Manchester, London.
• Akdağ, M. (1995). Türk halkının dirlilik ve düzenlilik kavgası “Celali isyanları”. İstanbul: Cem Yayınları.
• Aksoy, H. (2016). Safevîyye tarikatının Şiileşme ve siyasallaşma süreci. (Basılmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Arslan, H. (2001). 16 yy. Osmanlı toplumunda yönetim, nüfus, iskân, göç ve sürgün. İstanbul: Kaknüs Yayınları.
• Aşıkpaşazade. (h. 1332). Tevârih-i Âl-i Osman. İstanbul: Matbaa-i amire.
• Aziz B. Erdeşir-i Esterebadi. (2014). Bezm u Rezm. (Mürsel Öztürk, çev.). Ankara: TTK.
• Barkan, Ö.L. (1953). Tarihi demografi araştırmaları ve Osmanlı tarihi. Türkiyat Mecmuası, C. X, 1-26.
• Braudel, F. (1989). Akdeniz ve Akdeniz dünyası. C. I. (M. A. Kılıçbay, çev.). İstanbul: Eren Yayınları.
• Bulduk, Ü. (2013). Karahisar-ı sahib (Afyon Karahisar sancağı). Ankara: TTK.
• Cevdet, T. (2012). Osmanlı imparatorluğunda oymak aşiret ve cemaatler. İstanbul: İşaret Yayınları.
• Cook, M. A, (1972), Populatıon pressure in rural Anatolıa 1450-1600. London: Oxford University Pres, New York Toronto.
• Demir, A. (2011). XVI. yüzyıl Anadolu’sunda dış göçler: Şarkiyan. Karadeniz Araştırmaları Dergisi, S. 28, s. 51-66.
• Demir, A. (2021). Osmanlıda göç ve göçmenler. İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Doğru, H. (1992). XVI. yüzyılda Sultanönü sancağı. İstanbul: Afa Yayınları.
• Emecen, F. (2013). XVI. yüzyılda Manisa kazası. Ankara: TTK.
• Erdoğan, E. (2011). Göç olgusunun 16. yüzyıl Osmanlı kırsal yaşamına etkisi üzerine bazı tespitler. ICANAS (Uluslararası Asya ve Kuzey Afrika Çalışmaları Kongresi, Bildiriler (10-15 Eylül 2007). C. I, 341-351.
• Erdoğan, T. (2017). Göç ve göçmen kavramlarının analizi. Göç ve iskân (A. Aköz & D. Yörük, ed.). Konya: Palet Yayınevi.
• Erdoğdu, M. A. (2000). XVI. XVII. yüzyıllarda Kayseri zimmîleri C. I. Kayseri ve Yöresi Tarih Sempozyum Bildirileri. s. 71-79. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları.
• Göde, K. (2000). Eratnalılar (1327-1381). Ankara: TTK Yay.
• Gülten, S. (2015). Bozok Türkmenleri. İstanbul: Pervane Yayınları.
• Gündüz, T. (2002). XI. yüzyıl sonlarında Kayseri havalisinde dolaşan Danişmendli Türkmenlere dair gözlemler. Yeni Türkiye Dergisi, Türkoloji Özel Sayısı, C. III, S. 44, 454-459.
• Gündüz, T. (2010). Anadolu’da Türkmen aşiretleri. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Gündüz, T. (2012). Bozkırın efendileri. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Gündüz, T. (2016). Danişmendli Türkmenleri. İstanbul: Yeditepe Yayınları.
• Halaçoğlu, Y. (2009). Anadolu’da aşiretler cemaatler ve oymaklar (1453-1650). C. I. Ankara: TTK Yay.
• Halaçoğlu, Y. (2014). XVIII. yüzyılda Osmanlı imparatorluğunun iskân siyaseti ve aşiretlerin yerleştirilmesi. Ankara: TTK Yay.
• Hoca Sadettin Efendi. (1992). Tacü’t-tevarih (C. IV), (İ. Parmaksızoğlu, haz.). Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• İbn Bibi. (2014). El-evamirü’l-Alâ’iyye fi’l-umûri’l-Alâ’iyye. (M. Öztürk, çev.). Ankara: TTK Yay.
• İpşirli, M. (2003). Osmanlı vekayinamelerinde İran (XVI-XVII. Asırlar). Tarihten Günümüze Türk-İran İlişkileri Sempozyumu. Ankara: TTK Yay.
• İslamoğlu, H. C. (2016). Osmanlı imparatorluğunda devlet ve köylü. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Jennings, R. C. (1976). Urban population in Anatolia in the sixteen th century: A study of Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon and Erzurum. International Journal of Middle East Studies, Vol. 7, No. 1, 21-57.
• Jennings, R. C. (2020). On Altıncı yüzyılda Anadolu’nun kent nüfusu: Kayseri, Karaman, Amasya, Trabzon ve Erzurum üzerine bir inceleme. (K. Yavuz, çev.). Vakanüvis-Uluslararası Tarih Araştırmaları Dergisi, 5 (2), 1126-1182.
• Kerimüddin Mahmud Aksarayi, (2000). Müsameretül-ahbar. (M. Öztürk, çev.). Ankara: TTK Yay.
• Kıvrım, İ. (2010). Taşova-Erbaa yerleşme-nüfus ve ekonomi (15-16 yüzyıl). İstanbul: Kitabevi.
• Mehmed Neşri. (2014). Kitab-ı cihan-nüma. C. I. (F. R. Unat & M. A. Köymen, haz.). Ankara: TTK Yay.
• Orhonlu, C. (1987). Osmanlı imparatorluğunda aşiretlerin iskânı. İstanbul: Eren Yayınları.
• Öz, M. (1994). Tahrir defterlerine göre Vezirköprü yöresinde iskân ve nüfus (1485-1576). Belleten, C. 57, S. 219, 509-538.
• Öz, M. (1999). XV ve XVI. yüzyıllarda Canik sancağı. Ankara: TTK Yay.
• Rumlu Hasan. (2004). Ahsenü’t tevârih. Ankara: Ardıç Yayınları.
• Sakin, O. (2012). Anadolu’da Türkmenler ve Yörükler. İstanbul: Ekim Yayınları.
• Sarı, A. (2020). Osmanlı devletinin Safevî tebaasına yönelik istimâlet ve mülteci siyaseti. Amme İdaresi Dergisi. C. 53, S. 3, 55-78.
• Sümer, F. (1949). Bozulus hakkında. Ankara Üniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi Dergisi, C. VII/2, 29-46.
• Sümer, F. (1970). Anadolu’da Moğollar. Selçuklu Araştırmaları Dergisi, C. I, 1-147.
• Şahbaz, D. (2020). 16. Yüzyılda ulu yörük teşekkülleri (Etrak-ı Büzürk). Ankara: TTK Yay.
• Şemseddin Sami. (2010). Kamus-ı Türkî. Ankara: TDK Yay.
• Üzüm, İ. (2002). Kızılbaş. İslam Ansiklopedisi. (C. 25, s. 546-557). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Yazıcı, T. (1993). Cüneyd-i Safevî. İslam Ansiklopedisi. (C. 8, s. 123-124). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları. Yinanç, M. H. (1978). Danişmendliler. İslam Ansiklopedisi. (C. 3, s. 468-479). İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları.
• Aydoğmuşoğlu, C. (2022). Safevi Devleti (1501-1736). İstanbul: Post Yayınları.
• Kütükoğlu, B. (1993). Osmanlı - İran siyasi münasebetleri (1578-1612). İstanbul: Fetih Cemiyeti Yayınları.
• Varlık, M.Ç. (1993). Çaldıran savaşı. İslam Ansiklopedisi. (C. 8, s. 193-195), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.