On the Constitution of Color Words in the Tarama Sözlüğü

Yıl 2023, , 245 - 266, 20.12.2023

Gülsüm Kırbaş

https://doi.org/10.21563/sutad.1405516

Öz

The word renk (colour), which derives from the Persian word reng, expresses the quality and variety of something. Color names do not only express colors, but also plant names, animal names, place names, person names, disease names etc. are formed with these words. Sometimes the same color name can meet both a color and another concept. Many studies have been carried out on the Tarama Sözlüğü, which includes Turkish words in the works written in Turkey Turkish between the XIII.-XIXth centuries. In this study, color names and words that mean color are discussed in the Tarama Sözlüğü. Words were examined in terms of morphology and semantics. In the part where the words were examined in terms of morphology, the words were classified according to the suffixes, and examples were given for each word from the sentences in the Tarama Sözlüğü. Turkish grammar books about the formation of words were used, and the information given by the researchers about the suffixes was given.

Anahtar Kelimeler

Tarama Sözlüğü, color words, morphology, semantics.

Tarama Sözlüğü’ndeki Renk İfade Eden Sözcüklerin Kuruluşu Üzerine

Öz

Farsça reng sözcüğünden türeyen renk sözcüğü bir şeyin niteliğini ve çeşitliliğini ifade eder. Renk adları sadece renkleri ifade etmemekte, bu sözcüklerle bitki adları, hayvan adları, yer adları, şahıs adları, hastalık adları vb. de kurulmaktadır. Bazen aynı renk adı hem bir rengi hem de başka bir kavramı karşılayabilmektedir. XIII.-XIX. yüzyıllar arasında Türkiye Türkçesi ile yazılmış eserlerdeki Türkçe sözcüklerin yer aldığı Tarama Sözlüğü üzerine pek çok çalışma yapılmıştır. Bu çalışmada Tarama Sözlüğü’ndeki renk adları ve renk anlamına gelen sözcükler ele alınmıştır. Sözcükler morfolojik ve semantik açıdan incelenmiştir. Morfolojik açıdan incelendiği kısımda sözcükler aldığı eklere göre sınıflandırmalara tabi tutulmuş, her sözcüğe Tarama Sözlüğü’nde yer alan cümlelerden örnekler verilmiştir. Sözcüklerin kuruluşuyla ilgili Türkçe gramer kitaplarından istifade edilmiş, ekler hakkında araştırmacıların verdikleri bilgiler aktarılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tarama Sözlüğü, renk ifade eden sözcükler, morfoloji, semantik.

Kaynakça

• Akar, A. (2015). Türk dili tarihi. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Altınkaynak, E. (2006). Tozlu zaman perdesinde Kırım Karayları. Haarlem: Türkistan ve Azerbaycan Araştırma Merkezi.
• Altuğ, M. (1999). Tanıklarıyla tarama sözlüğü esasında Eski Anadolu Türkçesinde isimden isim yapma ekleri (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tarama.jsp.
• Aşcı, U. D. (2010). Kırgız Türkçesiyle yazılmış Alip-Bee adlı ilk alfabe kitabındaki söz varlığı üzerine. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, 27, 19-43. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/pub/sutad/issue/26306/277272.
• Aşcı, U. D. & Küçükballı, F. N. (2015). Türk – Tatar Dil Bilimine Giriş. Konya: Palet Yayınları.
• Banguoğlu, T. (2011). Türkçenin grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Bayraktar, N. (2017a). Türkçede kişi adlarında renk adları. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 71-86). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Bayraktar, N. (2017b). Gök Renk Adının Kavram ve Anlam Alanları. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 147-166). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Bayraktar, N. (2017c). Türkiye Türkçesinde biçim ve anlam boyutunda mavi. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 167-176). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Bayraktar, N. (2017ç). Türkçede renk adlarında ödünçlemeler. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 231-241). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Bulut, S. (2017). Renklerin aydınlığından korkunun karanlığına düşen tek kanatlı bir kuş. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 99-114). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çağlar, N. (2017). Hayvan, bitki ve nesnelerin renklerle adlandırılması (Mersin-Anamur ve Bozyazı özelinde). (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 177-192). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Çürük, Y. (2017), Türk dilinde renk adları ve renk adlarına gelen ekler. E. Gürsoy Naskali (Ed.), Renk Kitabı içinde (s. 201-230). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Devellioğlu, F. (1970). Osmanlıca-Türkçe ansiklopedik lûgat. Ankara: Doğuş Ltd. Şti Matbaası.
• Dilçin, C. (1983). Yeni tarama sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Eckmann, J. (2009). Çağatayca el kitabı (G. Karaağaç, çev.). İstanbul: Kesit Yayınları.
• Eckmann, J. (1953). Türkçede -raq, -rek ekine dair. TDAY- Belleten, 1, 49-52. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/397962.
• Eminoğlu, H. (2014). Türkçede renkler sözlüğü. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Ercilasun, A. B. (2007). Türkçede benzerlik bildiren +m morfemi. Dil Araştırmaları Dergisi, 1(1), 9-20. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/54612.
• Erdağı Doğruer, B. (2017). Renklerin idrar tahlilinde kullanımına tarihî bir tıp kitabından örnekler. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 193-200). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation (C. I). Otto Harrassowitz-Wiesbaden.
• Ergin, M. (1977). Türk dil bilgisi. İstanbul: Minnetoğlu Yayınları.
• Gülensoy, T. (2011). Türkiye Türkçesindeki Türkçe sözcüklerin köken bilgisi sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Renk kitabı. (2017). (E. Gürsoy Naskali, ed.). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Karaağaç, G. (2016). Türkçenin dil bilgisi. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kaymaz, Z. (2000). Türkiye Türkçesi ve ağızlarında renk bildiren kelimelerin kullanılışı ve sistematiği. TDAY-Belleten, 45, 251-341. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article- file/709057.
• Koç Keskin, N. & Batğı, Ö. (2017). Mehmed Aşkî’nin Karanfilnâme’sindeki karanfiller ve renkleri. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 53- 70). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Kononov, A. N. (2015). Türk lehçelerinde renk adlarının semantiği (R. Adzhumerova & E. Atmaca, çev.). Gazi Türkiyat, 17, 185-204.
• Korkmaz, Z. (2014). Türkiye Türkçesi grameri şekil bilgisi. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Küçük Tursun, F. (2017). Türk atasözlerinde renkler. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 19-52). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Küçük, E. (2017). Eski Türk yazıtlarında renkler. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 3-18). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Küçük, S. (2009). Türk kültüründe donlarına göre atlara verilen adlar ve nişanları. Turkish Studies, 4(8), 1830-1855. Erişim adresi: https://www.academia.edu/31209510.
• Küçük, S. (2010a). Eski Türk kültüründe renk kavramı. Bilig, 54, 185-210. Erişim adresi: https://bilig.yesevi.edu.tr/yonetim/icerik/makaleler/2655-published.pdf.
• Küçük, S. (2010b). Tarihi Türk lehçelerinde renk adlandırmaları. Turkish Studies, 5(1), 556-577. Erişim adresi: https://www.arastirmax.com/en/publication/turkish-studies/5/1/tarihi-turk- lehcelerinde-renk-adlandirmalari/arid/b7c60cd7-79da-47db-97df-804d31c1f1cd.
• Küçük, S. (2010c). Türkiye Türkçesinde renk adları ve özellikleri. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 3(10), 420-427. Erişim adresi: https://www.academia.edu/32378495.
• Küçük, S. (2010d). Türk lehçelerinde somutlaştırma yoluyla yapılmış renk adları. Gazi Türkiyat, 7, 154-196. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/76713.
• Küçük, S. (2011). Türkiye Türkçesinde yazım kılavuzlarında (1928-2005) nispet i’li renk adlarının yazımı ve kullanım özellikleri. Dil Araştırmaları, 8(8), 93-114. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/54736.
• Küçük, S. (2013). Türkçenin renklere dayalı söz varlığı. Yeni Türkiye, 9(55), 791-803. Erişim adresi: https://www.academia.edu/32378185.
• Küçük, S. & Cantürk, S. (2014). Yapı, anlam ve kökenleri bakımından Azerbaycan Türkçesindeki renk adları. Ordu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi, 4(8), 67-70. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/273650.
• Özkan, A. & Aşcı, U. D. & Toker, M. (2016). Türk dili, dil ve anlatım. Konya: Palet Yayınları.
• Özyaşamış Şakar, S. (2018). Eski Türkiye Türkçesinde küçültme, sevgi, şefkat ve acıma işlevli ekler. Dede Korkut Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 7(16), 19-30. Erişim adresi: https://www.academia.edu/37473227.
• Soydan, S. (2021). Tarama Sözlüğü söz varlığı incelemesi. Ankara: Gazi Kitabevi.
• Tanrıkut, T. (2014). Türkiye Türkçesinde renk adları (yapı – köken) (Yüksek lisans tezi). Erişim adresi: https://tez.yok.gov.tr/UlusalTezMerkezi/tarama.jsp.
• Tarama Sözlüğü I-VIII (2009), 4. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Türk Dil Kurumu (2011). Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Üstün, K. (2017). Faruk Nafiz Çamlıbel’in Han Duvarları kitabında renkler ve işlevleri. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 87-98). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Yalçın Çelik, S. D. (2017). Orhan Veli’nin şiirlerinde ışık, gölge ve renkler. (E. Gürsoy Naskali, ed.). Renk Kitabı içinde (s. 115-146). İstanbul: Kitabevi Yayınları.
• Yavi, F. (2019). Tarama Sözlüğü’nde Türkçe dinî terimler. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 8(3), 1402-1436. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/en/pub/teke/issue/49273/629215.
• (https://sozluk.gov.tr) (Erişim Tarihi: 19.08.2022).