GÜNEY AZERBAYCAN TÜRKÇESİNDE “ÖZ” VE “BİLE” ZAMİRLERİ

Year 2019, , 219 - 236, 30.04.2019

Talip Doğan

https://doi.org/10.21563/sutad.636205

Abstract

Türk dilinde dönüşlük ifadesi, genellikle dönüşlülük zamirleri ya da -(X)n ~ -(X)l gibi eylemlere getirilen ekler aracılığıyla bildirilir. Türk dilinin tarihî dönemlerinde dönüşlülük zamirleri olarak başlıca öz ve kentü (>kendü>kendi) sözcükleri kullanılmıştır. Her iki sözcük, bir arada ve benzer işlevlerle Eski Oğuz Türkçesinde de yer almıştır. Daha sonra Eski Oğuz Türkçesinden gelişen lehçelerde öz ve kendü zamirlerinin sınırlarında bir ayrışma olmuştur. Öz zamiri, Azerbaycan sahasında; kendü zamiri ise Türkiye (Osmanlı) sahasında yerleşmiştir.

Güney Azerbaycan Türkçesinde dönüşlülük zamiri işleviyle öz sözcüğü kullanılır. Öz’ün bundan başka pekiştirme, şahıs zamiri ve sıfat işlevleri de vardır. Güney Azerbaycan Türkçesinin kimi ağızlarında zamir özelliğiyle ayrıca bile ~ bėle ~ bele sözcüğü kullanılmaktadır. Bile sözcüğü, zamir kategorisinde sadece şahıs zamiri işlevini yerine getirmektedir. Bile, şahıs zamiri işlevinde ancak iyelik ekleri ve bazı durum ekleriyle veya çekim edatlarıyla kullanılabilmektedir. Bile’nin dönüşlülük zamiri, pekiştirme ve sıfat işlevleri bulunmamaktadır.

Keywords

İran Türk ağızları, Güney Azerbaycan Türkçesi

References

• ATA, Aysu (2014), (Dizin-Sözlük), Nehcü’l-Ferādîs. Uştmaḫlarnıŋ Açuq Yolı (Cennetlerin Açık Yolu), (Tıpkıbasım ve Çeviri: János Eckmann), (haz. Semih Tezcan, Hamza Zülfikar), Ankara: TDK Yayınları.
• ATABAY, Neşe vd. (2003), Sözcük Türkleri, İstanbul: Papatya Yayınları.
• AY, Özgür (2015), Türkiye Türkçesi Ağızlarında Zamirler, Ankara: Gazi Kitapevi.
• BANGUOĞLU, Tahsin (2004), Türkçenin Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• BİCBABAEI, Behrouz (2012), Melekan (Melek Kendi) İli Ağzı, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Çağdaş Türk Lehçeleri ve Edebiyatları Ana Bilim Dalı, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. (= M)
• BULUT, Christiane (2003), “Pronominal Systems in the Transitional Varieties of the Turkic Dialects in East Anatolia, Iraq and Western Iran”, (ed. Sumry Özsoy), Studies in Turkish Linguistics: Proceedings of the Tenth International Conference in Turkish Linguistics, 16-18 Ağustos 2000, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınları, 321-335.
• BUSSMANN, Hadumod (1998), Routledge Dictionary of Language and Linguistics, London and New York: Routledge.
• CASSİER, Ernst (2005), Sembolik Formlar Felsefesi I, Dil, (çev. Milay Köktürk), Ankara: Hece Yayınları.
• CSATÓ, Éva (2003), “Copied Features Of Turkic Reflexives”, Orientalia Suecana, Orientalia Suecana, Uppsala, 51-52: 67-73.
• DEMİRCİ, Kerim (2014), Zamirler. Dilbilimsel Bir Yaklaşım, Ankara: Akçağ Yayınları.
• DİLÇİN, Cem (1983), Süheyl ü Nevbahar, Ankara: AKM Yayınları.
• DOERFER, Gerhard (1988), Grammatik des Chaladsch, Wiasbaden: Otto Harrassowitz.
• DOERFER, Gerhard (2006), “Irano-Turkic”, Turkic-Iranian Areas, Historical and Linguistic Aspect, (ed. Lars Johanson and Christiane Bulut), Turkologıca 62, Wiesbaden, 93-113.
• DOĞAN, Talip (2010), Urmiye Ağızları, Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Kırıkkale. (= UA)
• DOĞAN, Talip (2012), “Tikântepe Ağzı Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, C 9, S 1, Mart, 15-44.
• DOĞAN, Talip (2016), Ġeşeng Ginle. Horasan Türkçesi Üzerine Bir İnceleme, Ankara: Akçağ Yayınları.
• ECKMANN, János (2003), Çağatayca El Kitabı, (çev. Günay Karaağaç), Ankara: Akçağ Yayınları.
• ERASLAN, Kemal (2012), Eski Uygur Türkçesi Grameri, Ankara: TDK Yayınları.
• ERGİN, Muharrem (1971), Azeri Türkçesi, İstanbul. (= AT)
• ERTEN, Münir (1994), Diyarbakır Ağzı, Ankara: TDK Yayınları.
• GABAİN, A. Von (2007), Eski Türkçenin Grameri, (çev. Mehmet Akalın), Ankara: TDK Yayınları.
• GÖKDAĞ, Bilgehan A. (2006), Salmas Ağzı. Güney Azerbaycan Türkçesi Üzerine Bir İnceleme, Çorum: Karam Yayınları. (= SA)
• GÖKDAĞ, Bilgehan A. (2011), “Dil-Beden İlişkileri Bağlamında Dönüşlülük Zamirleri”, Dil Araştırmaları, S 9, Güz, 9-22.
• GÖKDAĞ Bilgehan A. (2012), “Urmiye Ağızlarında Bile Zamirinin Kullanımı”, Türk-Moğol Araştırmaları. Prof. Dr. Tuncer Gülensoy Armağanı, (ed. Bülent Gül), Ankara, TKAE Yayınları, 169-176.
• GÜVEN, Mine (2015), “Türkiye Türkçesindeki Kendi Biçimbirimin İşlevlerinin Tarihsel Gelişimi Üzerine”, Bilig, S 72, 43-72.
• İMER, Kâmile vd. (2011) Dilbilim Sözlüğü, İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi.
• İSLAMOV, Musa (1986), Türk Dillerinde Evezlikler, Bakü.
• JOHANSON, Lars (1998), “The History of Turkic”, The Turkic Languages, (ed. Lars Johanson & Éva A. Csató), London, Routledge, 81-125.
• KARİNİ, Jahangir (2009), Erdebil İli Ağızları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. (= EİA)
• KIRAL, Filiz (2001), Das gesprochene Aserbaidschanisch von Iran, Eine studie zu den syntaktischen Einflüssen des Persischen, Wiesbaden: Otto Harrossowitz. (= T)
• KÖNIG, Ekkehard & SIEMUND, Peter (1999), “Intensifier and Reflexives. A Typological Perspective”, Reflexives. Forms and Function (ed. Zygmunt Frajzyngier, Traci S. Curl), Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins Publishing, 41-72.
• KÖSE, Bayram (2011), “Fransızcadan Türkçeye Çeviride Kendi Zamiri”, I. Uluslararası Çeviribilim ve Terimbilim Kurultayı - Avrupa Birliği’ne Giriş Sürecinde Türkiye’de Çeviri Sorunları ve Çözüm Yolları, (20-21 Ekim 2011), Kırıkkale.
• LİGETİ, Lajos (2003), “Afganistan Avşarlarının Dili Üzerine”, VIII. Türk Dil Kurultayında Okunan Bilimsel Bildiriler, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1960, 57-64.
• NURİ, Muhsin Kevser (1987), Erbil ve Amirli Ağızları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, İstanbul.
• ÖZÇELİK, Sadettin (1997), Urfa Merkez Ağzı, Ankara: TDK Yayınları.
• PAŞAYEV, Gazanfer vd. (2004), İrak Türkmen Lehçesi, Bakü: Elm, Nurlan.
• PEHLİVAN, Gülcihan (2011), Hemedan Bölgesi Bahar Ağzı, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir. (= BA)
• REZAEI, Mehdi (2015), İran-Zencan Bölgesi, Kaydar ve Yöresi Ağızları, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara. (= Z)
• SCHLADT, Mathias (1999), “The Typology and Grammaticalization of Reflexives”, Reflexives. Forms and Function (ed. Zygmunt Frajzyngier, Traci S. Curl), Amsterdam/Philadelphia, John Benjamins Publishing, 103-124.
• ŞİRELİYEV, Memmedağa (2008), Azerbaycan Dialektologiyasının Esasları, Bakü.
• TEKİN, Talât (2003), Orhon Türkçesi Grameri, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 9.
• TOPARLI, Recep vd. (2000), Kitab-ı Mecmû-ı Tercümân-ı Türkî ve Acemî ve Mugalî, Ankara: TDK Yayınları.
• TARANAN METİNLER
• ARAT, Reşit R. (1947), Kutadgu Bilig I. Metin, Ankara: TDK Yayınları. (= KB)
• AYAN, Hüseyin (2002)., Nesîmî. Hayatı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Türkçe Divanın Tenkitli Metni, Ankara: TDK Yayınları. (= N)
• AYVERDİ, Ekrem Hakkı (1995), Hatıra Kitabı, İstanbul: İstanbul Fetih Cemiyeti. (= HK)
• ERGİN, Muharrem (1997), Dede Korkut Kitabı I, Giriş-Metin-Faksimile, Ankara: TDK Yayınları. (= DKK)
• EROL, Safiye (2008), Ciğerdelen, İstanbul: Kubbealtı Neşriyatı. (= C)
• KARATAY, Osman (2003), İran ile Turan. Hayali Milletler Çağında Avrasya ve Ortadoğu, Ankara: Karam Yayınları. (= İT)
• ÖZKAN, Mustafa (1993) (haz.). Mahmûd b. Kādî-i Manyâs. Gülistan Tercümesi (Giriş-İnceleme-Metin-Sözlük), Ankara: TDK Yayınları. (= GT)
• TARLAN, Ali Nihat (2017), Fuzûlî Divanı Şerhi, Ankara: Akçağ Yayınları. (= FDŞ)
• TATCI, Mustafa (2013), Niyâzî-i Mısrî Halvetî Dîvân-ı İlâhîyât, İstanbul: H Yayınları. (= NMT)
• TİMURTAŞ, Faruk K. (1972), Yunus Emre Dîvanı, (Tercüman 1001 Temel Eser), Kervan
• GENEL AĞ KAYNAKLARI
• http://www.tdk.gov.tr (Erişim tarihi: 26 Haziran 2018)
• TS http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_tarama&view=tarama (Erişim tarihi: 8 Haziran 2018)