KAŞKAY TÜRKÇESİNDE GENİŞ ZAMAN ÇEKİMİNDE GELİŞEN BİÇİMLER

Yıl 2020, Sayı: 49, 25 - 37, 21.08.2020

Talip Doğan

https://doi.org/10.21563/sutad.857425

Öz

Kaşkay Türkçesinin geniş zaman çekiminde asıl biçimlerin yanında bir de fiillerin sonundaki ünsüzlere göre gelişmiş olan biçimler vardır. Bu biçimlerin ortak özelliği, 1. ve 2. şahıslarda görülmesi ve ünsüz benzeşmeleriyle ortaya çıkmış olmasıdır. Söz konusu biçimler, 1. ve 2. şahıslara göre sırasıyla -lAm, -lAŋ, -leg, -lAŋIz ~ -lAyIz; -rAm, -rAŋ, -reg, -rAŋIz ~ -rAyIz ve -dAm, -dAŋ, -dAK, -dAŋIz ~ -dAyIz’dır.
Kaşkay Türkçesinde /l/’li biçimler, sonunda /l/ ünsüzü bulunan fiillerden sonra meydana gelir. /r/’li biçimler, /r/ ünsüzüyle biten fiillerden sonra kullanılır: gellem (< *gelrem < gelerem) ‘gelirim’, vurram (< vuraram) ‘vururum’ gibi. Kaşkay Türkçesinin karakteristik bir özelliği olarak öne çıkan /d/’li biçimler ise çoğunlukla /d/, /l/, /n/, /ş/, /t/, /v/ gibi diş, diş-damak, diş-dudak ünsüzleriyle biten fiillerden sonra kullanılmaktadır. Bu tür ünsüzlerle (diş ünsüzleriyle) biten fiillerden sonra geniş zaman eki -Ar geldiğinde geniş zaman ekinin ünlüsü düşer. Daha sonra fiilin sonunda yer alan diş ünsüzleriyle geniş zaman ekinin ünsüzü /r/ arasında ilerleyici benzeşme olur. Bu benzeşmenin sonucunda da /d/’li biçimler oluşur: düşdem (< *düşrem < düşerem) ‘düşerim’ gibi. Kaşkay Türkçesinde bu biçimlerin /d/ ünsüzlü olarak kalıplaşmasında, 1. ve 2. şahıslarda -dXm, -dXŋ, -dXK, -dXŋXz ~ -dXyXz biçimleriyle kullanılan görülen geçmiş zaman çekimi etkili olmuş görünmektedir.

Anahtar Kelimeler

İran Türk ağızları,, Kaşkay Türkçesi, geniş zaman eki

Kaynakça

• Anavrian Aghdam, A. (2009). Kaşkay Türklerinde atasözleri (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir.
• Ataizi, D. E. (2017). Kaşkay Türklerinin dili. Ankara: TDK Yayınları.
• Atıcı, A. (2015). Sungur Türkçesi. ses ve şekil bilgisi. Konya: Eğitim Yayınevi.
• Batur, Z. (2016). Kaşkay şairi Mansur-Şah Muhammedî ve şiirleri (transkripsiyon-metin-inceleme-seçme sözlük) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Csató, É. Á. (2001). Present in Kashkay. Turkic Languages 5, 104-119.
• Çelik, M. (1997). Kaşkay Türkçesi (giriş, inceleme, metinler, sözlük) (Yayımlanmamış doktora tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Çelik, M. (2014). Kaşkay Türkçesi metinleri. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Demir, N. (1996). Güneybatı Anadolu ağızlarında kullanılan şimdiki zaman eki -ik gelir. Uluslararası Türk Dili Kongresi 1992 (26 Eylül 1992 -1 Ekim 1992), Ankara, 43-56.
• Doerfer, G. (2006). Irano Turkic. Turkologıca 62 (ed. Lars Johanson ve Christiane Bulut). Wiesbaden: Harrossowitz, 93-113.
• Doğan, T. (2010). Urmiye Ağızları (Yayımlanmamış doktora tezi). Kırıkkale Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kırıkkale.
• Doğan, T. (2018). Konya yerli ağzında odaksıl şimdiki zaman işaretleyicileri. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı 45, Bahar, 55-76.
• Enkin, E. (2011). Kaşkay Türkçesinde Farsça etkisi (Allıncak Ulduzu’na göre) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Ercilasun, A. B. (2007). Geniş zaman ekine dair bazı düşünceler. Makaleler. Dil-Destan-Tarih-Edebiyat (haz. Ekrem Arıkoğlu). Ankara: Akçağ Yayınları, 359-363.
• Erdal, M. (2004). A Grammar of Old Turkic. Leiden. Boston: Brill.
• Gündüz, M. (2010). Kaşkay atasözlerinde ad aktarmaları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Malatya.
• Helvacıoğlu, İ. (2012). Uzak Yol şiir toplusu-Ersalan Mirzayi (metin-inceleme-sözlük) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir.
• Karşılaştırmalı Türk Lehçeleri Grameri I -Fiil-Basit Çekim (2006). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1996). Gramer Terimleri Sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Rezaei Amaleh, M. (2016). Kaşkay Türklerinden Mansur Muhammedi’nin şiirleri (inceleme-metin-sözlük) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Seferi Keşküli, E. (2010/1389). Yettim Yal Şiraz: Hemara Yayınları.
• Türk, V. (1999). Türkçede şimdiki zaman kavramı, çekimleri ve ekleri. TDAY Belleten 1996. Ankara, 291-340.
• Yaghoobi, V. (2011). Bir Kaşkay Türk şiiri antolojisi: Ḳaşḳā’i Şiʽri yā Āsār-i Şuʽarā-yi Ḳaşḳā’î (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi). Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.