SAFEVÎ HÜKÜMDARI ŞAH İSMAİL’İN SEYYİDLERLE MÜNASEBETİ

Yıl 2020, Sayı: 49, 437 - 450, 21.08.2020

Mehmet Dağlar

https://doi.org/10.21563/sutad.857533

Öz

Şah İsmail’in çoğunlukla Anadolu coğrafyasında yaşayan Kızılbaş Türkmenlerin desteği ile kurduğu Safevî Devleti, kuruluş sürecinde dini ve sivil bürokrasinin gelişmesi için kadrolara ihtiyaç duymuştur. Safevî Devleti’nin kuruluşundan önce İran’da toplumsal konumları güçlü olan seyyidler bu ihtiyacın karşılanmasını sağlamıştır. Safevilerin kuruluşundan sonra İran’a seyyidlerin göçü başlamış, seyyidler Şah İsmail’in kurduğu sisteme dâhil olarak önemli vazifeler üstlenmişlerdir. Şah İsmail, devletin meşruiyetini sağlamak için de seyyidlerle olan münasebetini sağlamlaştırmaya gayret göstermiştir. Seyyidlerle geliştirilen olumlu ilişkiler Şiiliğin yerleşmesine katkıda bulunmuştur. Bu çalışmada Safevilerin kuruluş yıllarından Şah İsmail dönemi sonlarına kadar geçen sürede seyyidlerle olan ilişki ve Safevilerde dini ve siyasi hayatın şekillenmesinde seyyidlerin rolü incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Şah İsmail, Safeviler, İran, Seyyid

Kaynakça

• Abbaslı, M. (1976). Safevilerin kökenine dair”, Belleten, XL/ 158, s.277-329.
• Abdi Beğ Şirazî. (2019). Safeviler: Tekmiletü’l Ahbar başlangıçtan 1571’e kadar Safevilerin tarihi, (Şefaattin Deniz – Hasan Asadi, Tercüme ve Notlar). İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yay.
• Akaçeri, S. H. & Allahyari, H. (1390). Tehvil-i ve tenv’i-i mefhumu siyadet der asr-ı Safeviyye, Mütalaat-ı Tarih-i İslam, Tabıstan, Sal-ı sevvom, s.7-26
• Akaçeri, S. H. (1389). Mukaddeme-i ber münasebat-ı din u devlet der İran asr-ı Safevi, Tahran.
• Allahyari, H. (1395). Tehlil-i tarih-i muhacerat-ı sadat ez İran be Hind der asr-ı Safevi: ba takid-i ber teneşhay-ı deruni ve biruni-yi sadat”, Mütalaat-ı Tarih-i Ferhengi, sal-ı heftum, şomare bist u heştum, Tabıstan, s.1-22
• Allouche, A. (2001). Osmanlı-Safevi ilişkileri (kökenleri ve gelişimi), (Ahmed Emin Dağ, Çev.). İstanbul:Anka Yay.
• Arab, M.V. (1394). Sadat-ı Mar’aşî Şuşter der asr-ı Timuriyan ve Safeviyan (H.778-1135), Tarihname-i Harizmi, Paiz, Şomare 9, s.154-170
• Arayancan, A.A. (2014). Tarihi süreçte Muş’aşalar, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Veli Araştırma Dergisi, 72, s.175-188.
• Bafekî, M. M.M. (1390). Muhtasar-ı Müfid: coğrafya-yı İran zemin der asr-ı Safevi, Tahran.
• Barthold, W. (2015). Uluğ bey ve zamanı, (İsmail Aka, Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Barthold, V. (2014). Orta Asya tarih ve uygarlık, (D. Ahsen Batur, Çev.). İstanbul: Selenge Yay.
• Bausani, A. (2002). İlhanlı hâkimiyeti zamanında İran’da din, (Mustafa Uyar Çev.).Tarih Araştırmaları Dergisi, XX/32, s.223-231
• Bernheimer, T.(2016). Ali’nin ailesi (Ehlibeyt ve ilk Aleviler), İstanbul: Tekin Yay.
• Birdoğan, N. (2001). Şah İsmail Hataî yaşamı ve yapıtları, İstanbul: Kaynak Yay.
• Bozkurt, F. (2018). Buyruk: İmam Cafer-i Sadık buyruğu, İstanbul: Salon Yay.
• Budak Münşi-i Kazvinî. (1378). Cevahirü’l ahbar, (Muhsin Behram Nejad, Neşr.). Vezaret-i Ferhengi ve İrşad-ı İslami, Tahran.
• Hasan-ı Rumlu. (1389). Ahsenü’t tevarih, (Abdülhüseyin Nevai, Neşr.).Tahran: İntişarat-ı Esatir.
• Çınar, G. K. (2017). Safevilerde hükümdar unvanları ve hâkimiyet anlayışı, İstanbul: Çizgi Yay.
• Dağlar, M.(2019). Sam Mirza’nın Tuhfe-i Sami adlı tezkiresinde geçen şair seyyidler ve şii âlimler”, Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 18, s.77-90.
• Daftary, F.(2016). Şii İslam tarihi, (Ahmet Fethi, Çev.). İstanbul:Alfa Yay.
• Demir, H. (2017). Horasan’da şiilik: İran’da şiiliğin tarihsel kökleri, Ankara:Otto Yay.
• Ekinci, M. (2010). Safeviler tarikatı ve Türkmenler üzerindeki rolü”, Anadolu’da Aleviliğin Dünü Bugünü, s.143-174.
• El-hüseynî, H.(1371). Maruf cünbüşha-yi şii der tarih-i İslam, (Seyyid Muhammed Sadık, trcm.). Meşhed.
• Eravcı, H. M. (2014). Gelibolulu Mustafa Ali’de Safevi ideolojisi, (Haz. İ. Hakkı Aksoyak) Gelibolulu Mustafa Ali Çalıştayı Bildirileri içinde, (s.149-160), Ankara: Türk Dili Kurumu Yay.
• Genç, V. (2019). Acem’den Rum’a bir bürokrat ve tarihçi: İdris-i Bitlisi (1457-1520), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Ghereglou, K. (2019). A Safavid bureaucrat in the Ottoman world : Mirza Mahdum Sharifi Shirazi and the ouest for upward mobility in the ilmiye hierarchy, Osmanlı Araştırmaları, L.III, s.153-194
• Gündüz, T.(2010). Şah İsmail, İslam ansiklopedisi, (C.38, s.253-255) İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Gündüz, T. (2015). Kızılbaşlar, Osmanlılar, Safeviler, İstanbul: Yeditepe Yay.
• Gündüzöz, G. (2018). Şii düşüncede tarih dışı hz. Fatıma yorumu, Ankara: Fecr Yayınevi.
• Hinz, W. (1948). Uzun Hasan ve şeyh Cüneyd: XV. yüzyıl’da İran’ın milli bir devlet haline yükselişi, (Tevfik Bıyıklıoğlu Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Hurşah bin Kubad el-Hüseynî. (1379). Tarih-i ilçi-yi Nizamşah, Neşr: Muhammed Rıza Nasıri-Koiçi Haneda, Çap-ı Umur-u Fenni, Tahran.
• Kaşgarlı Mahmut. (1991). Divanü lügat-it-Türk dizini, C.IV, 3.baskı, (Besim Atalay, Çev.). TTK, Ankara.
• Kılıç, R. (2016). Osmanlıda seyyidler ve şerifler, İstanbul: Kitap Yay.
• Kordî- Z.H. & Kordî, T. (1395). Nakş-ı sadat ve ulema der hukuk-u şehrvendi-yi asr-ı Safevi, Fasılname-i Hukuk-ı Milel, Sal-ı Şeşem, Paiz, Şomare 23, s.65-80
• Küçükaşçı, M. S.(2009). Tarihi süreçte seyyid ve şerif kavramlarının kullanımı”, Osmanlı Araştırmaları, XXXIII, s.87-129.
• Meşkuriyan M. T. &Caferi, A. E. (1394). Sadat-ı lale-i Tebriz der gozar-ı be asr-ı Safevi”, Fasılname-i İlmi, Sal-ı Bist-u Pencum, Devre-i Cedid, Zımıstan, Şomare 28, s.246- 272.
• Minorsky, V. F (1964). Iranica Twenty Articles, Tahran: Publications of The University of Tehran
• Mirahmedi, M. (1369). Din u devlet der asr-ı Safeviyye, Tehran: Çaphane-i Sipehr.
• Morimoto, K. (2010). “The earliest alid genealogy for the Safavids: new evidence for the pre- dynastic claim to sayyid status”, Iranian Studies, 43/ 4, s.447-469
• Musalı, N.(2018). I. Şah İsmail’in idari- askeri ve içtimai- iktisadi politikaları üzerine bazı notlar ve değerlendirmeler”, Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi, 5/14, s.1-46
• Newman, A. (1999). The role of the sadat in Safavid Iran: confrontation or accommodation?”, Oriente Moderno, Nuova Serie, Anno 18(79), Nr.2, s.577-596.
• Öz, M.(1994), Ehl-i Beyt, (C. 10, s.500), İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Parsadust, M.(1381), Şah İsmail-i Evvel, Tahran.
• Potter, L. G (2011). Moğollar sonrası İran’da sufiler ve sultanlar”, (Hanifi Şahin, Trcm.), Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 28/2, s.215-243.
• Sam Mirza-yı Safevî. (1389). Tuhfe-i Sami, (Fatma Enguranî Neşr.). Tahran.
• Sarıcık, M. (2003). Osmanlı imparatorluğu’nda nakibü’l –eşraflık müessesesi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Sarwar, G. (1939). History of shāh Isma’il Safawi, Aligarh.
• Savory, R. (1965).The consolidation of Safawid Persia, Der Islam, 41, Berlin, s.71-94.
• Sıfatgol, M. (1381). Sahtar-ı nihad ve endişe-i dini der İran-ı asr-ı Safevi, Müessese-i Hidamat-ı Ferhengi-yi Resha , Tahran.
• Spuler, B. (2011). İran Moğolları: siyaset, idare ve kültür İlhanlılar devri 1220- 1350, (Cemal Köprülü Çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Stewart, D.J (2016). Safevi İran’ına amili ulemanın göçüne dair notlar, (Habib Kartaloğlu, Çev.). e-Makalat Mezhep Araştırmaları Dergisi, 9/2, s.271-314.
• Sümer, F.(1999). Safevilerin kuruluşu ve gelişmesinde Anadolu Türklerinin rolü, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Topaloğlu, F. (2013). İran coğrafyasının şiileşme süreci-ilk dönem, Emeviler, Abbasiler-, e-Makalat Mezhep Araştırmaları, VI/2, s.43-62.
• Uyar, M. (2000). İmamiyye şiası’nda düşünce ekolleri: Ahbarilik, İstanbul: Ayışığı Yay.
• Ünlüsoy, K. (2015). Anadolu’da hz. Ali tasavvurları (XIII.-XVI. yüzyıllar), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Yıldırım, R. (2012). Kızılbaşların (Alevilerin) gözünde şah İsmail kimdi?”, II. Uluslararası Tarihten Bugüne Alevilik Sempozyumu, Ankara, s.85-98
• Yıldırım, R. (2017), Aleviliğin doğuşu: Kızılbaş sufiliğinin toplumsal ve siyasal temelleri (1300-1501), İstanbul:İletişim Yay.
• Yüksel, M.Ş. (2009), Şahruh’un sünniliği canlandırma siyaseti, Tarih Okulu, V, s.95-110
• Yüksel, M.Ş. (2011), Timurlularda din-devlet İlişkisi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.