XIII. Yüzyılda Yesevîlik, Ahilik ve Babailik Üçgeninde Kırşehir

Year 2025, Issue: 64, 1 - 24, 25.04.2025

İlker Türkmen

https://doi.org/10.21563/sutad.1420218

Abstract

Pir-i Türkistan olarak bilinen Hoca Ahmet Yesevî’nin Yesi’de (günümüzde Türkistan) yaktığı Türk-İslam meşalesi, Horasan üzerinden Anadolu’ya taşınmıştır. Türklerin manevi hayatı üzerinde yüzyıllar boyunca etkili olan sûfî anlayış, Yesevîliğin en önemli öğretilerindendir. Ahmet Yesevî’nin 1166 yılında vefat etmesinden sonra O’nun yolundan giden dervişler, şiirlerini ve akidelerini neredeyse bütün Türk coğrafyalarına yaymıştır. Hoşgörü ve güzel ahlakın temsilcisi olan Horasan Erenleri, Anadolu’nun Türkleşmesi ve İslamlaşmasında büyük rol oynamıştır. XIII. yüzyılda Kırşehir merkezli teşkilatlanan Ahilik, Yesevîlik ekolünün önemli bir temsilcisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Gazilerin kılıçla ve askeri başarılarla gerçekleştirdiği fetihler, Ahilerin gönülleri fethetmesiyle desteklenmiştir. Çoğu kaynağın ifade ettiğine göre Babailik, Ahilik ile olduğu kadar Yesevîlik ve Bektaşilik ile bağlantılıdır. Babailerin Türkiye Selçuklu Devleti ile siyasi anlaşmazlığa düşmesi ve isyan etmesi; kolayca teşkilatlanabilmeleri ve Türkmenleri etkileyebilmelerinden kaynaklanmaktadır. Yesevîlik, Ahilik ve Babailiğin farklı coğrafyalarda, benzer düşüncenin temsilcisi olarak karşımıza çıkması, dönemin kaynakları ve araştırma eserlerinin tetkiki doğrultusunda aydınlatılmaya çalışılacaktır.

Keywords

Yesevîlik , Ahilik , Babailik , Kırşehir , Ahi Evran.

Kırşehir in the Triangle of Yasawism, Ahiism and Babaism in the 13th Century

Abstract

The Turkish-Islamic Torch burned by Hodja Ahmad Yasawi, known as Pir-i Turkestan, in Yesi (today's Turkestan) was transported to Anatolia via Khorasan. The Sufi understanding, which has been influential on the spiritual life of Turks for centuries, is one of the most important teachings of Yasawism. After Ahmad Yasawi’s death in 1166, the dervishes who followed his path spread their poems and creeds to almost all Turkish geographies. Khorasan Saints, representatives of tolerance and good morals, played a major role in the Turkification and Islamization of Anatolia. Ahiism, which was organized in Kırşehir in the 13th century, appears as an important representative of the Yasawi school. The conquests of the veterans with the sword and military success were supported by the conquest of the hearts of the Ahis. According to most sources, Babaism is linked to Yasawism and Bektashism as well as Ahiism. The Babais had a political disagreement with the Anatolian Seljuk State and rebelled; This is due to their ability to organize easily and influence Turkomans. The emergence of Yasawism, Ahiism and Babaism as representatives of similar thought in different geographies will be tried to be elucidated in line with the examination of the sources and research works of the in line with the examination of research works and sources of period.

Keywords

Yasawism , Ahiism , Babaism , Kırşehir , Ahi Evran.

References

• Akçora, E. Ö. (2021). Türkistanlı Hoca Ahmed Yesevî'nin Türk Dünyası'ndaki yeri ve önemi. Bellek Uluslararası Tarih ve Kültür Araştırmaları Dergisi, 3(1), 1-17.
• Aksoy, H. (2023). Selçuklu devri Konya ve çevresinde yaşayan sûfîler. Konya Kitabı XIX: Türkiye Selçukluları ve Konya (İlmi Hayat), (C. Arabacı & M. A. Hacıgökmen & M. Akkuş, ed.). içinde (C. III, s. 567-598). Konya: Konya Ticaret Odası Yay.
• Aksoy, İ. (Ekim 2018). Türklerin Batıya yayılma sürecinde Yesevî düşüncesinin rolü. (Z. Güngör, düz.). II. Uluslararası Hoca Ahmed Yesevî Sempozyumu (A. Kartal, ed.). içinde (s. 71-76). Ankara: Hoca Ahmed Yesevî Üniversitesi Yayınları.
• Altın, K. & Aydoğdu, N. (2022). Evliya Çelebinin seyahatnamesine göre Yesevi geleneğinin Hacı Bektaş-i Veli tarafından Anadolu’ya taşınması. Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, (22), 67-86.
• Âşık-Paşazade (2003). Osmanoğulları'nın Tarihi (M. A. Kemal Yavuz, çev.). İstanbul: Mas Matbaacılık.
• Ayaz, G. (2020). Babai İsyanı ve Anadolu’da Heterodoks İslamın yaygınlaşması üzerine etkisi. Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi, 18(36), 165-185.
• Barkan, Ö. L. (2006). İstilâ devrinin kolonizatör Türk dervişleri ve zâviyeler. Vakıflar Dergisi, 2, 279-353.
• Barthold, W. (1984). İslâm medeniyeti tarihi. (M. F. Köprülü, çev.) Ankara: Arısan Matbaacılık.
• Barthold, W. (1990). Moğol istilâsına kadar Türkistan. (H. H. Yıldız, çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Bayram, M. (2020). Tasavvufi düşüncenin esasları Ahî Evren. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Bekki, S., & Yalçın, E. (2022). Kırşehir merkezli Ahilik çalışmaları ve Ahiliğin bugüne gelmesinde Kırşehir'in yeri. Geçmişten Geleceğe Köprü Ahilik ve Ahievran Kitabı (M. F. Köksal, & E. A. Ayhün & E. Türkmen, & A. Vardar, düz.). içinde (s. 221-231). Eskişehir: Türk Ocakları Eskişehir Şubesi Yay.
• Bîbî, İ. (1941). Anadolu Selçukî Devleti tarihi (Farsça Muhtasar Selçuknamesinden). (M. N. Gençosman, çev.). Ankara: Uzluk Basımevi.
• Bîbî, İ. (2007). El-eyâmirü'l-Alâiyyef fi'l-umuri'l-Alâiyye (C. 1). (M. Öztürk, çev.) Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Bilgili, İ. (2020). Hoca Ahmed-i Yesevî’nin Anadolu irfanına katkısı. Buhara’dan Konya’ya İrfan Mirası ve XIII. yy. Medeniyet Merkezi (C. 1). (D. Gürer & M. Şimşek, ed.). içinde (s. 116-133). Konya: Konya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları.
• Bolat, A. (2018). Ahiliği etkileyen temel bir dinamik: Melâmet. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII. Yüzyıla Kadar Türk İslam Dünyasında Ahiliğin Temelleri 5/7 Ekim 2017, içinde (s. 79-89). Kırşehir.
• Bolat, M. (2005). Ankara Ahiler yönetiminin (1290-1354) idare tarzına ilişkin tartışmalar. Geçmişten Geleceğe Köprü Ahilik ve Ahi Evran Kitabı. (M. F. Köksal, vd., ed.). içinde (s. 125-136). Eskişehir: Sistem Ofset Baskı Yayın.
• Bolat, M. (2022). 19. yüzyıl başlarında Antakya'da Ahiliğin izleri (18 Numaralı Antakya Şer’iyye Siciline Göre). I. Ahi Evran-ı Veli ve Ahilik Araştırmaları Sempozyumu 12-13 Ekim 2004, C. 1. içinde (s. 177-186). Kırşehir: Gazi Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma Merkezi Yayınları.
• Brockelmann, C. (1992). İslâm ulusları ve devletleri tarihi. (N. Çağatay, çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Cahen, C. (1986). İlk Ahiler hakkında. (Ç. M. Öztürk, düz.). Belleten, 50(197), 591-601.
• Cunbur, M. (1993). Ahmet Yesevî'nin Ahi gazileriyle Anadolu'nun Türkleşmesindeki yeri. Milletlerarası Hoca Ahmet Yesevî Sempozyumu 26-29, (A. Yuvalı & M. Argunşah & A. Aktan, haz.). içinde (s. 63-68). Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yay.
• Cunbur, M. (1995). Ahmed Yesevî'nin Anadolu'nun Türkleşmesindeki yeri. Erdem, 7(21), 833-852.
• Çağatay, N. (1982). Anadolu'da Ahilik ve bunun kurucusu Ahi Evren. Belleten, 46(182), 423-436.
• Çağatay, N. (1997). Bir Türk Kurumu olan Ahilik (2. b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Çam, N., & Ersay, A. (2012). Ankara Muhyiddin Mesud (Alâeddin) Camiinin ilk şekli ve Türk mimarisindeki yeri. Vakıflar Dergisi, 38, 9-42.
• Çelik, A. (2018). Ahîlik Kültürünün Kur’an ve Sünnet’ten dayanakları (Sülemmî ve Burgazî Fütüvvetnâmeleri örneğinde. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII. Yüzyıla Kadar Türk İslam Dünyasında Ahiliğin Temelleri 5/7 Ekim 2017, içinde (s. 91-104). Kırşehir.
• Çelik, R. İ. (2022). Türkiye Selçukluları idari taksimatında Kırşehir’in yeri ve Bozok adı. Bir Ömür Tarih İle Yaşamak: Prof. Dr. Refik Turan, (N. Hayta & M. A. Çakmak, vd. ed.). içinde (s. 349-356). Ankara: Berikan Yayınevi.
• Çelik, R. İ. (2023). Anadolu'da Ahiliğin ortaya çıkışı. Ahilik Kültürü ve Mesleki Ahlakı (2. b.), (E. H. Öztürk, düz.). içinde, (s. 15-40). Ankara: Nobel Yay.
• Çetiner, O. S. (2022). Babailer İsyanının siyasi ve ekonomik nedenleri ve Baba İlyas'ın Ahi Evran ve Ahilerle ilişkisi. Kadim Akademi Sosyal Bilimler Dergisi, 6(1), 61-73.
• Eflâkî, A. (1973). Âriflerin Menkıbeleri (manakib al- Ârifin) (C. I.). (T. Yazıcı, çev.). Hürriyet Yay.
• Eraslan, K. (1989). Ahmed Yesevi. Dİyanet İslam Ansiklopedisi (C. 2, s. 159-161). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ersoy, A. (1996). Hoca Ahmed Yesevî'nin sosyal yapılanmaya yönelik yaklaşımları. Ahmed-i Yesevî, Hayat- Eserleri-Fikirleri-Tesirleri. içinde (s. 85-106). İstanbul: Seha Neşriyat.
• Esbosın, E. (2018). Orta Asya’da (Kazaklarda) Ahilik geleneğinin izleri. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII. Yüzyıla Kadar Türk İslam Dünyasında Ahiliğin Temelleri 5/7 Ekim 2017, içinde (s. 173-182). Kırşehir.
• Esin, E. (1989). Ahmed Yesevî külliyesi. Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 2, s. 162-163). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Geç, K. Y. (2018). Orta Asyadan Anadolu’ya Ahiliği etkileyen temel dinamikler. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII. Yüzyıla Kadar Türk İslam Dünyasında Ahiliğin Temelleri 5/7 Ekim 2017, içinde (s. 427-445). Kırşehir.
• Gökbel, A. (2023). Ahi Evran-ı Veli. Ahilik Kültürü ve Meslek Ahlakı (2 b.). (H. Öztürk, ed.). içinde (s. 1-14). Ankara: Nobel Yay.
• Gregory Ebu’l-Ferac. (1987). Ebû'l Farac Tarihi (C. II). (Ö. R. Doğrul, çev.). Ankara.
• Hacıgökmen, A. (2018). XIII. Yüzyılda Anadolu’da Fütüvvet Teşkilatının Esnaf Teşkilatı (Ahi Teşkilatı) hâline dönüşmesini hazırlayan faktörler. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII. Yüzyıla Kadar Türk İslam Dünyasında Ahiliğin Temelleri 5/7 Ekim 2017, 2, içinde (s. 475-491). Kırşehir
• Karaköse, H. (2013). Ortaçağda Kırşehir. Kırşehir Siyasi Tarihi ve Kırşehir Tarihi Bibliyografyası (E. Y. Özüçetin, düz.). içinde (s. 92-163). Ankara: Gökçe Ofset Matbaacılık.
• Kavak, A. (2017). Hoca Ahmed Yesevi ve Yunus Emre'nin Türklerin tasavvufi kültürüne katkıları. Universal Journal of Theology, 2(2), 133-142.
• Kayaoğlu, İ. (1989). Mevlana'nın çağdalı derviş tarikatları, Babalar, Kalenderiler ve diğerleri. Ankara İlahiyat Fakültesi Dergisi, 31(1/4), 147-156.
• Kayhan, H. (2012). Mengücük Gâzi'nin kimliği ve Mengücük Devleti'nin kuruluşu hakkında. Tarihin Peşinde Uluslararası Tarih ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, (7), 106-116.
• Kaymaz, N. ( 1965). Anadolu Selçuklu Devleti inhitatında idare mekanizmasının rolü II. Tarih Araştırmaları Dergisi TAD, 3(4/5), 23-61.
• Kaymaz, N. (1964). Anadolu Selçuklu Devleti inhitatında idare mekanizmasının rolü I. Tarih Araştırmaları Dergisi TAD, I(2/3), 91-155.
• Kaymaz, N. (2011). Anadolu Selçuklularının inhitatında idare mekanizmasının rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Kazıcı, Z. (1988). Ahîlik. Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 1, s. 240-542). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Keleş, B. (2018). Baba İshak İsyanı'nın Anadolu Selçuklu tarihindeki yeri ve önemi. İlahiyat Fakültesi Dergisi(23/1), 73-91.
• Kerimüddin Mahmud-i Aksarayî (2000). Müsâmeretü’l-Ahbâr. (M. Öztürk, çev.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Kılıç, M. E. (2006). Selçuklu döneminde Kırşehir: XIII.-XIV. Yüzyıllarda Kırşehir ve Yöresinin siyasi, sosyal, kültürel ve dini tarihi. Ankara: Kırşehir Valiliği Yayın No:33.
• Koca, S. (2010). Sultan I. Alaeddin Keykubad'dan sonra Türkiye Selçuklu Devleti idaresinde ortaya çıkan otorite zafiyeti ve Emir Sadettin Köpek'in Selçuklu Saltanatını ele geçirme teşebbüsü. Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (7), 65-97.
• Koca, S. (2011). Selçuklu Devri Türk Tarihinin temel meseleleri. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Koca, S. (2012). Dini inançların ve düşüncelerin politik amaçlarda kullanılmasına dair Selçuklu Devrinden ibrek verici bir örnek: Babailer Ayaklanması. Gazi Türkiyat Dergisi, (11), 11-38.
• Köprülü, M. F. (1976). Türk Edebiyatında ilk mutasavvıflar (3. b.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi.
• Köprülü, M. F. (1978). Ahmed Yesevî. İslam Ansiklopedisi (C. 1, s. 2010-2015). İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• Mecit, S. (2017). Anadolu Selçukluları: Bir hanedanın evrimi. İstanbul: İletişim Yay. Merçil, E. (1991). Müslüman- Türk devletleri tarihi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Mıynat, A. (2019). Bir Mengücekli Türkmen Beyi: Fahrettin Behrâmşâh ve yeni keşfedilen altın sikkeleri. Tarih Dergisi, 70(2), 19-36.
• Nizamoğlu, A. (2020). Kırşehir Belediyesi Tarihi (1870-1975). Kırşehir: Zekaevi Medya ve Yayıncılık Hizmetleri.
• Ocak, A. Y. (1991). Babaîilik. Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 4, s. 373-374). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ocak, A. Y. (2000). Babaîiler İsyanı: Aleviliğin tarihsel altyapısı yahut Anadolu'da İslâm-Türk Heterodoksisinin teşekkülü (3. b.). İstanbul: Dergâh Yay.
• Ocak, A. Y. (Nisan 2000). Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu'da İslâm Heterodoksisinin doğuş ve gelişim tarihine kısa bir bakış. Belleten, 64(239), 129-160.
• Önder, M. (1976). Kırşehir Güldestesi. Ankara: Filiz Yay.
• Öngül, A. (2014). Selçuklular Tarihi 2: Anadolu Selçukluları ve Beylikler. İstanbul: Çamlıca Basın Yayın.
• Özcan, K. (2006). Anadolu'da Selçuklu dönemi idare sisteminin mekânsal örgütlenmeleri: Selçuklu idarî birim organizasyonları (ve evrimi). Bilig, 36, 201-226.
• Öztürk, H. (2023). Ahilik ve eğitim. H. Öztürk içinde, Ahilik Kültürü ve Meslek Ahlakı (2 b., s. 41-644). Ankara: Nobel Yay.
• Râsonyi, L. (1993). Tarihte Türklük. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları. Rice, T. T. (2015). Anadolu Selçuklu tarihi (THe Seljuks in Asia Minor). (T. K. Taştan, çev.). Ankara: Nobel Akademik Yay.
• Ruben, W. (2014). İç Anadolu'da küçük bir Eskiçağ şehri: Kırşehir (C. Sakallı, çev.). Kırşehir: Kırşehir Belediyesi Kültür Tarihi Yay.
• Sever, M. (2018). Kutadgu Bilig’te Ahilik değerleriyle paralel ifadeler. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII. Yüzyıla Kadar Türk İslam Dünyasında Ahiliğin Temelleri 5/7 Ekim 2017, 2, s. 679-685. Kırşehir.
• Sümer, F. (2004). Mengücüklüler. Diyanet İslam Ansiklopedisi (s. 138-142). Ankara: Türkiye Dİyanet Vakfı Yay.
• Sümer, F. (2022). Kılıcarslan IV. Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 25, s. 403-405). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Şahin, H. (2006). Selçuklular döneminde Ahiler. Anadolu Selçukluları ve Beylikler Dönemi (Sosyal ve Siyasal Hayat), (C. I), (A. Y. Ocak, düz.). içinde (s. 299-307). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Şahin, İ. (2002). Kırşehir. Diyanet İslam Ansiklopedisi (C. 25, s. 481-485). Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Şeker, M. (2018). Alplık’tan Fütüvvete/ Fütüvvetten Ahîliğe. III. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII. Yüzyıla Kadar Türk İslam Dünyasında Ahiliğin Temelleri 5/7 Ekim 2017, 2, içinde (s. 493-503). Kırşehir.
• Tarım, C. H. (1938). Kırşehir tarihi üzerine araştırmalar. Kırşehir: Kırşehir Vilayet Matbaası.
• Tarım, C. H. (1948). Tarihte Kırşehri – Gülşehri: Babailer, Ahiler, Bektaşiler, (3. b.). İstanbul: Yeniçağ Matbaası.
• Temir, A. (1989). Kırşehir Emiri Caca Oğlu Nur El-din'in 1272 tarihli Arapça-Moğolca vakfiyesi. Ankara: Türk Tarh Kurumu Basımevi.
• Topal, N. (2018). Niğde ve çevresinde Ahilik ve Ahi kurumları (XIII-XVI. Yüzyıl. IV. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII-XVI. Yüzyıllarda Ahilik 27/29 Eylül 2018, 2, içinde (s. 563-573). Kırşehir.
• Tuğlacı, P. (1985). Osmanlı şehirleri. İstanbul: Milli Gazete Yay.
• Tuncer, H. (2021). Roma İmparatorluğu döneminde Kapadokya bölgesi (MS. I. ve II. Yüzyıllar). Nevşehir: Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Yay.
• Turan, O. (2015). Selçuklular tarihi ve Türk-İslâm medeniyeti (19 b.). İstanbul: Ötüken Yay.
• Turan, R. ( 2012). Sultan Alaeddin Keykubat Dönemi ve ehemmiyeti (1220-1237). Selçuklu Tarihi El Kitabı (R. Turan, ed.). içinde (s. 387-394). Ankara: Grafiker Yay.
• Türer, O. (1996). Hoca Ahmed-i Yesevî'nin Türk-İslam tarihindeki yeri ve tasavvuf şahsiyeti. Ahmed-i Yesevî, Hayat-Eserleri-Fikirleri-Tesirleri, içinde (s. 219-240). İstanbul: Seha Neşriyat.
• Uludağ, S. (1996). Fütüvvet. Diyanet İslam Ansiklopedisi, içinde (C. 13, s. 259-261). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Ünsal, V. (2012). Kırşehir'in tarihi coğrafyası II (M.Ö. 2. ve 1. bin yıl). The Journal of Academic Social Sience Studies (JASSS), 5(8), 1231-1245.
• Ünsal, V. (2013). Eskiçağda Kırşehir. (E. Y. Özüçetin, düz.). içinde, Kırşehir Siyasi Tarihi ve Kırşehir Tarihi Bibliyografyası (s. 9-90). Ankara: Gökçe Ofset Matbaacılık.
• Yıldırım, A. (2017). Hoca Ahmet Yesevi düşüncesinin kaynağı olarak hadis. Bilig, (80), 75-93.
• Yıldız, H. (2012). Hacı Bektaş Velî ile Ahi Evran ilişkisi. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 61, s. 187- 206.
• Yıldız, H. D. (1988). Abbâsîler. Diyanet İslam Ansiklopedisi (s. 31-48). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Yılmaz, A. (2005). Düzensizliğin içerisinde dirlik ve düzenlik adamı olarak Ahi Evren ve Ahilik. I. Ahi Evran-ı Veli ve
• Ahilik Araştırmaları Sempozyumu II. (M. F. Köksal, düz.). içinde (s. 1043-1075). Kırşehir.
• Yılmaz, A. (2006). Küçük Asya'nın Kır-Şehri. Kırşehir: Kırşehir Belediyesi Kültür-Tarih Yay.
• Yılmaz, M. (2018). Moğol istilasında Ahilik teşkilatının sosyo-ekonomik faaliyetleri. IV. Uluslararası Ahilik Sempozyumu: XIII-XVI. Yüzyıllarda Ahilik 27/29 Eylül 2018, C. 2, içinde (s. 421-430). Kırşehir.