The Search for a Scapegoat in Turkish Folk Medicine "Göçürme"

Year 2025, Issue: 65, 97 - 117, 26.08.2025

Berna Kolot

https://doi.org/10.21563/sutad.1361192

Abstract

Humankind has struggled to survive since the first day of its existence. In this struggle, they have sought ways to be healthy for a long life. Mankind, who want to survive and be healthy, has been exposed to various diseases in the course of its life. It has been observed that these diseases, which people are caught, even result in death. Mankind has tried to find a cure for these diseases in times and places where treatment facilities such as hospitals and health centers are not available. The methods and techniques developed by the people against diseases, together with the contribution of nature, are called folk medicine. In order to postpone death, mankind, who has utilized every particle in nature and developed various healing techniques to get rid of all kinds of diseases that happened to them. In ancient times, people believed to have mystical powers such as shamans/cams fought against diseases and treated people with different healing techniques. Many healers have emerged over time. These healers, who went on the way to cure all kinds of diseases, have managed to develop their own treatment techniques. One of these techniques developed is transferring the disease to another living or inanimate being, which call as “göçürme”. The healer, who will perform the treatment, tries to transfer the disease that occurs in a person from inanimate beings to mountains, stones, chickpeas, barley, wheat or from living beings to humans, animals with the help of magical and religious processes. That is one of the principles of the decaying technique. This technique has found a place in Turkish folk Medicine, especially in Anatolia. Proceeding from this, in order to create a certain framework, in this study, the processes performed to eliminate the disease by transferring the disease in a person directly to any living or inanimate object are based.

Keywords

folk medicine , disease , treatment , technique , disease transmission.

Türk Halk Hekimliğinde Günah Keçisi Arayışı “Göçürme”

Abstract

İnsanoğlu, var oluşunun ilk anından beri hayatta kalma mücadelesi vermiş, uzun soluklu bir yaşam için sağlıklı olmanın yollarını aramıştır. Hayatta kalmak ve sağlıklı olmak isteyen insanoğlu zaman zaman çeşitli hastalıklara maruz kalmıştır. İnsanların yakalandığı bu hastalıkların ölümle dahi sonuçlandığı görülmüştür. Günümüzdeki gibi hastane, sağlık ocağı vb. tedavi imkânlarının bulunmadığı zaman ve mekânlarda insanlar hastalıklara çare bulmaya çalışmıştır. Halkın, imkân dâhilinde doğanın katkısı ile birlikte hastalıklara karşı geliştirdiği yöntem ve teknikler zamanla halk hekimliği adını almıştır. Kadim dönemlerde şamanlar/kamlar gibi mistik güçleri olduğuna inanılan insanlar hastalıklara karşı mücadele vermiş ve birbirinden farklı sağaltma teknikleri ile insanları tedavi etmiştir. Zamanla emci, otacı, efsuncu, ocaklı gibi pek çok sağaltıcı ve sağaltım tekniği ortaya çıkmıştır. Bu sağaltım tekniklerden bir tanesi de hastalığı bir başka canlı-cansız varlığa aktarma/devretme anlamlarına gelen göçürmedir. Göçürmenin temel noktası, sağaltmayı gerçekleştirecek olan şifacının, kişideki hastalığı çeşitli ritüeller ve tekniklerle günah keçisi olarak seçtiği bir başka varlığa aktarmasıdır. Hastalığı canlı-cansız herhangi bir varlığa göçürerek kişiyi hastalıktan kurtarma işleminin Anadolu sahası Türk halk hekimliğinde kendine çokça uygulama alanı bulduğu görülmüştür. Buradan hareketle belirli bir çerçeve oluşturmak adına bu çalışmada, kişideki hastalığın doğrudan canlı ya da cansız herhangi bir nesneye yolculayarak nesnenin ortadan kaldırılmasına yönelik gerçekleştirilen işlemler esas alınmıştır.

Keywords

halk hekimliği , hastalık , tedavi , teknik , göçürme

References

• Acıpayamlı, O. (1969). Türkiye folklorunda halk hekimliği ve özellikleri. Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Dergisi, XXVI: 1-9.
• Acıpayamlı, O. (1982). Acıpayam’da halk hekimliği. Antropoloji Dergisi, 11: 11-16. doi: 10.1501/antro_0000000158.
• Acıpayamlı, O. (1989). Türkiye folklorunda halk hekimliğinin morfolojik ve fonksiyonel yönden incelenmesi. Türk halk hekimliği sempozyumu bildirileri içinde (s. 1-8). Ankara: Kültür Bakanlığı Millî Folklor Araştırma Dairesi Yay.
• Adam, B. (2017). Dua, rukye, havas ilmi, tılsım ve büyü. (D. Arık & A. H. Eroğlu, ed.). Halk inanışları el kitabı içinden (s. 286-309). Ankara: Grafiker Yay.
• Anadol, C. (1988). Tarihten günümüze kadar dünyada ve İslamiyet’te halk inanışları büyü, sihir-tılsım. İstanbul: Devlet Yayın ve Dağıtım.
• Araz, R. (1995). Harput'ta eski halk inançları ve halk hekimliği. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yay.
• Atahan, O. (2019). Hatay yöresi halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Mustafa Kemal Üniversitesi, Hatay.
• Aytar, S. (1976a). Hastalığı devretme geleneği. Türk Folklor Araştırmaları, 16 (322): 7639-7640.
• Aytar, S. (1976b). Bazı cansızlardaki güçleri insanlara devretme. Türk Folklor Araştırmaları, 17 (325): 7723-7724.
• Bayat, A. H. (2016). Tıp tarihi. İstanbul: Merkez Efendi Geleneksel Tıp Derneği.
• Bayat, F. (2007). Türk mitolojik sistemi (kutsal dişi - mitolojik ana, umay paradigmasında ilkel mitolojik kategoriler - iyeler ve demonoloji). Cilt 2. İstanbul: Ötüken Yay.
• Bayat, F. (2015). Ana hatlarıyla Türk şamanlığı. İstanbul: Ötüken Yay.
• Bayrı, M. H. (1972). İstanbul folkloru. İstanbul: A. Eser Yay.
• Baysal, N. (2014). Gelenek ve değişim ekseninde Trabzon halk hekimliği üzerine bir araştırma. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Baysan, M. (2016). Kütahya ve yakın çevresinde halk hekimliği ile ocak kültü (Yayımlanmamış doktora tezi). Uludağ Üniversitesi, Bursa.
• Boratav, P. N. (2013). 100 soruda Türk folkloru: inanışlar, töre ve törenler, oyunlar. İstanbul: BilgeSu Yay.
• Bozyiğit, N. (2011). Gaziantep’te halk hekimliği (merkez) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gaziantep Üniversitesi, Gaziantep.
• Çevik, B. (2008). Konya’da halk hekimliği uygulamalarının dünü ve bugünü (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Cumhuriyet Üniversitesi, Sivas.
• Çıblak, N. (1962). Çukurova'da halk hekimliği ve ilgili uygulamalarda eski Türk inançlarının izleri. Türk Kültürü, XLIII(507-508): 199-214. Erişim adresi: https://turkoloji.cu.edu.tr/CUKUROVA/makaleler/nilgun_ciblak_cukurova_halk_hekimligi_eski_inanclar.pdf.
• Çobanoğlu, Ö. (2018). Kazak halk kültüründe “kam”dan “baksı” ve “emçi”ye dönüşümler. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6 (15): 1-9. doi: https://doi.org/10.33692/avrasyad.509726.
• Dağ, M. (2019). Şanlıurfa (merkez) ili halk hekimliği araştırması (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana.
• Eliade, M. (1999). Şamanizm ilkel esrime teknikleri (İ. Birkan, çev.). Ankara: İmge Kitabevi.
• Eprem, M. (2019). Bingöl halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Fırat Üniversitesi, Elazığ.
• Ergun, P. (2004). Türk kültüründe ağaç kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay.
• Frazer, J. G. (2004). Altın dal dinin ve folklorun kökleri I (M. H. Doğan, çev.). İstanbul: Payel Yayınları.
• Frazer, J. G. (2012). Altın dal dinin ve folklorun kökleri II (M. H. Doğan, çev.). İstanbul: Payel Yay.
• Frazer, J. G. (2019). Günah keçisi (İ. H. Yılmaz, Çev.). İstanbul: Pinhan Yay.
• Freud, S. (2015). Totem ve tabu büyü gelenek, korku ve yasak (C. Karakaya, çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Güngör, H. ve Günay, E. (2003). Başlangıçlarından günümüze Türklerin dinî tarihi. İstanbul: Rağbet Yay.
• Güngör, H. (2012). Türk din etnolojisi. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yay.
• Harva, U. (2015). Altay panteonu mitler, ritüeller, inançlar ve tanrılar (Ö. Suveren, çev.). İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• Hufford, D. J. (2009). Halk hekimleri (M. Sever, çev.). Halkbiliminde kuramlar ve yaklaşımlar 3 içinden (s. 382- 390). Ankara: Geleneksel Yay.
• İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi.
• İnan, A. (1998). Müslüman Türklerde şamanizm kalıntıları. Makaleler ve incelemeler içinden (C. 1, s. 462- 479). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• İnan, A. (2015). Tarihte ve Bugün Şamanizm Materyaller ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yay.
• Karakaş, A. (2015). Osmaniye halk hekimliğinde ocaklar ve bunlara bağlı uygulamalar. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 12 (31), 320-336. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/mkusbed/issue/19578/208975
• Karakaş, R. (2021). Doğanın ve insanın dirilişinin simgesi: yumurta. Uluslararası Halkbilimi Araştırmaları Dergisi, 6: 31-51. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/uhad/issue/62633/865729
• Karaoğlan, H. (2017). Ruhla ilgili inanışlar. D. Arık ve A. H. Eroğlu (Ed.), Halk inanışları el kitabı içinden (s.364-385). Ankara: Grafiker Yay.
• Kaya, M. (2001). Eski Türk inanışlarının Türkiye’deki halk hekimliğinde izleri. Folklor/ Edebiyat, 25 (1): 199-218. Erişim adresi: https://www.academia.edu/1078733/Eski_T%C3%BCrk_%C4%B0nan%C4%B1%C5%9Flar%C4%B1n%C4%B1n_T%C3 %BCrkiye_deki_Halk_Hekimli%C4%9Finde_%C4%B0zleri_Folklor_Edebiyat_say%C4%B1_25_2001_1_s._199-218
• Koç, H. (2019). Balıkesir’de sağaltıcı ocaklar ve halk hekimliği uygulamaları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Balıkesir Üniversitesi, Balıkesir.
• Küçükay, Aktaş T. (2019). Artvin merkez köylerinde halk hekimliği uygulamaları (derleme, inceleme, tasnif) (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Artvin Çoruh Üniversitesi, Artvin.
• Küçükbasmacı, G. G. (2000). Kastamonu’da halk tababeti inanış ve uygulamaları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Gazi Üniversitesi, Ankara.
• Levy-Bruhl, L. (2006). İlkel insanda ruh anlayışı (O. Adanır, çev.), Ankara: Doğu Batı Yay.
• Ocak, A. Y. (1983). Bektaşî menâkıbnâmelerinde İslam öncesi inanç motifleri. İstanbul: Enderun Kitabevi.
• Ocak, A. Y. (2012). Alevi ve Bektaşi inançlarının İslam öncesi temelleri. İstanbul: İletişim Yay.
• Öncül, K. (2011). Kuzeydoğu Anadolu bölgesi halk hekimliği (Kars-Iğdır). Kars: Kafkas Üniversitesi Türk Halkbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yay.
• Öngel, G. (1997). Denizli halk hekimliğinde ocaklar (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Pamukkale Üniversitesi, Denizli.
• Örnek, S. V. (2014). 100 soruda ilkellerde din, büyü, sanat, efsane. İstanbul: BilgeSu Yay.
• Özgen, Z. N. (2007). Adana (merkez) halk hekimliği araştırması (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Çukurova Üniversitesi, Adana.
• Roux, J. P. (2011). Türklerin ve Moğolların eski dini (A. Kazancıgil, çev.). İstanbul: Kabalcı Yay.
• Samancı, Z. A. (2008). Konya/Beyşehir ilçesindeki manevi halk inançlarına dinler tarihi ve din fenomenolojisi açısından bir yaklaşım (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Selçuk Üniversitesi, Konya.
• Sarıaydın, N. (2021). Elazığ ili Baskil ilçesi halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Nevşehir.
• Satır, S. G. (1994). Muğla’da halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Üniversitesi, Ankara.
• Savaş, H. (2019). Bazı menakıpnamelerde keramet motifi olarak karşılaşılan halk hekimliği uygulamaları. Esma Şimşek vd. (Ed.), Toroslardan tanrı dağlarına Türk halk biliminin ulu çınarı Prof. Dr. Ali Berat Alptekin armağanı içinden (s. 835-842). Konya: Kömen Yay.
• Saygı, E. (2018). İnebolu halk kültüründe halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Kocaeli Üniversitesi, Kocaeli.
• Sinoğlu, S. (2017). Rize ilinde geleneksel halk hekimliği uygulamaları (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Rize.
• Sol, S. (2007). Edirne’de halk hekimliği. Trakya Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 9 (1): 175-191. Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/trakyasobed/issue/30232/326479.
• Şar, S. (1989). Halk hekimliğinin dünü ve bugünü. Türk halk hekimliği sempozyumu bildirileri içinden (s. 221-229). Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi.
• Şar, S. (1992). Afyon yöresi halk hekimliğinde görülen uygulamalar. IV. milletlerarası Türk halk kültürü kongresi bildirileri / IV. cilt gelenek, görenek ve inançlar içinden (s. 241-248). Ankara: Kültür Bakanlığı Yay.
• Tanyu, H. (1992). Büyü. TDV İslâm ansiklopedisi (C. 6, s. 501-506). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yay.
• Tarçın, G. (2020). Kilis halk hekimliğinde tedavi yöntemleri ve uygulamaları. Kültür Araştırmaları Dergisi, 6: 203- 224. https://doi.org/10.46250/kulturder.764033.
• Tek, R. (2018). Kayseri yöresi sağaltma ocakları. Konya: Kömen Yay.
• Tek, R. (2021). Anadolu Türk halk hekimliği uygulamalarında analojik düşünce. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 18: 15-26. https://doi.org/10.46400/uygur.1017361.
• Tekel, F. (2020). Halk hekimliğinde sağaltıcılar. 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Dergisi, 9 (27): 819-840.
• Erişim adresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/egitimvetoplum/issue/60522/889527.
• Temizsoylu, A. (2012). Ankara’da halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi, Ankara.
• Tozlu, S. (2017). Çorum ili halk inançları ve halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Artvin Çoruh Üniversitesi, Artvin.
• Tuğra, A. (2019). Mudurnu (Bolu) yöresi halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Ankara Yıldırım Beyazıt Üniversitesi, Ankara.
• Türkdoğan, O. (1968). Erzurum bölgesinde tıbbî tedavinin sosyo-kültürel safhaları. Türk Etnografya Dergisi, XI: 33- 46.
• Erişimadresi: https://dergipark.org.tr/tr/pub/turketnografyadergisi/issue/67076/104775.
• Ülger, Z. (2012). Aydın (merkez) ve çevresinde halk hekimliği (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın.
• Yoder, D. (1975). Halk tıbbı (S. Yoğurtçuoğlu ve A. Gülüm, çev.). Folklora Doğru, 43: 23-30. Erişimadresi:https://drive.google.com/file/d/1UGQv8dppPlMO7kKDmhZa_hB3m46oZVsn/view?pli=1.
• Yurdakul, N. Baysal (2023). Türk halk hekimliğinde hayvan sembolizmi. TDİD | Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, 23 (1): 187-200. https://doi.org/10.32449/egetdid.1280860.