Osmanlı Türkçesinden Türkiye Türkçesine Taşınamayan Söz Varlığı -Çalıkuşu Romanı Örneği-

Year 2025, Issue: 65, 181 - 208, 26.08.2025

Havva Yaldız

https://doi.org/10.21563/sutad.1368871

Abstract

Dil daima değişen, gelişen, canlı ve sosyal bir varlıktır. Dolayısıyla toplumda yaşanan değişiklik ve gelişmelerden de etkilenmektedir. Dilin değişim özelliğinin incelenmesi bağlamında söz varlığı çalışmaları oldukça önem arz etmektedir. Çünkü bir dilin söz varlığı, dilin diğer birimlerine göre daha çok değişmeye müsait olan kısmıdır. Bu sebeple bu çalışmada Çalıkuşu adlı romanın söz varlığı özelinde dilin durağan kısmında kalan eskimiş kelimeler ele alınmış, eserdeki bugün için tamamen unutulan yahut kullanım sıklıklarını kaybedip yerlerine yenileri benimsenen kelimeler tespit edilmeye çalışılmıştır. Tespit edilen bu türden kelimeler; eskimiş kelimeler ve tarihsel nitelikli kelimeler başlıkları altında gruplandırılarak araştırıcıların dikkatine sunulmuştur. Çalışmada sadece Arapça, Farsça ya da Batı kökenli kelimelerin unutulmadığı aynı şekilde Türkçe kelimelerin de unutulduğu görülmüş ve bütün bu kelimelerin unutulma sebepleri hakkında değerlendirmelerde bulunulmuştur. Bu çalışmayla Çalıkuşu adlı romanın söz varlığı üzerinden hem eskimiş kelimelerin tasnifi yapılmaya çalışılmış hem de yüz yıl öncesine ayna tutulup o dönemin eğitim-öğretim sistemi, sosyal ve siyasal yapısı, maddi ve manevi kültür ögeleri gözler önüne serilmeye çalışılmıştır.

Keywords

Çalıkuşu , Söz varlığı , Eskimiş Kelimeler , Tarihsel Nitelikli Kelimeler

Vocabulary Unable to be Carried over from Ottoman Turkish to Türkiye Turkish -The Case of The Novel Çalıkuşu-

Abstract

Language is a living and social entity that constantly changes and develops. Therefore, it is affected by the changes and developments experienced in society. Studies on vocabulary are very important in the context of examining the language as a changing phenomenon, because the vocabulary of a language is the part of the language that is more susceptible to change than other units. For this reason, in this study, the obsolete words that remain in the static part of the language are discussed, especially in the context of the vocabulary of the novel Çalıkuşu. Contained in the work was examined and an attempt was made to identify the words in the vocabulary of the novel that are either completely forgotten today, or have lost their frequency of use and have been replaced by new ones. The words identified in this manner were grouped under the headings of “archaic words”and “words with historical qualities” and brought to the attention of researchers. In the study, it was observed that not only words of Arabic, Persian or Western origin, but also Turkish words were forgotten, and evaluations were made about the reasons these words were forgotten. With this study, a mirror was held to a hundred years ago via the vocabulary of the novel Çalıkuşu and the education system, social and political structure, material and spiritual cultural elements of that period were tried to be revealed.

Keywords

Çalıkuşu , Vocabulary , Obsolete Words , Words With Historical Qualities

References

• Abir, N. (2012). Çalıkuşu’nun hikâyesi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, İstanbul.
• Aksan, D. (2015). Türkçenin bağımsızlık savaşımı, Ankara: Bilgi Yayınevi.
• Argunşah M., [ve başk.] (2023). Türkçe sözlük. (12. bsk.) Ankara: Türk Dil Kurumu.
• Aydemir, M. (2006). Yetinen toplumdan tüketen topluma; Türkiye'de modern tüketim kültürünün tarihsel ve toplumsal gelişim seyri. Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi (16), 201-214.
• Bayar, N. (2006). Açıklamalı yeni kelimeler sözlüğü. İstanbul: Akçağ Yay.
• Çağbayır, Y. (2017). Orhun Yazıtlarından günümüze Türkiye Türkçesinin söz varlığı Ötüken Türkçe sözlük. İstanbul: Ötüken Yayınevi.
• Devellioğlu, F. (1980). Türk argosu sözlüğü (6. bsk.). Ankara: Aydın Kitabevi.
• Doğan, N. (2015). Türkiye Türkçesi söz varlığının yeni renkleri-ad bilimsel bir inceleme, Dede Korkut Dergisi, 7, 12- 37.
• Erdem Uçar, F. M. (2011). Çağatay Türkçesinde eski Türkçenin izleri. Turkish Studies-International Periodical for the Language, Literature and History of Turkish or Turk, 6(1), 1891–1898.
• Göz, İ. (2003). Yazılı Türkçenin kelime sıklığı sözlüğü. Ankara: TDK Yayınları.
• Gülsevin, G. (2015). Arkaik-Periferik kavramı ve bu kavramın tarihî Batı Rumeli Türkçesi ağızlarının tespitindeki önemi. The Journal of Academic Social Science Studies (JASSS) (32/3), 1-12.
• Güngör, O. C. (2020). Türk ninnilerinde yazı dilinde unutulan eski kelimeler. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi- Journal of Turkish Researches Institute (68), 121-151.
• Güntekin, R. N. (1338). Çalıkuşu (1. baskı). İstanbul: Orhaniye Matbaası.
• Güzel, F (2018). ‘Kıranta’ kelimesinin kökenine dair. Dil Araştırmaları, 0(22), 109-118.
• Hacızade, N. (2000). Rusçanın kelime hazinesi. Konya: T.C. Selçuk Üniversitesi Vakfı Yayınları.
• Hengirmen, M. (1999). Dilbilgisi ve dilbilim terimleri sözlüğü. Ankara: Engin.
• İmer, K. (1976). Dilde değişme ve gelişme açısından Türk dil devrimi, Ankara: TDK Yayın No: 422.
• İpşirli, M. (1993), Cer. İslâm Ansiklopedisi (C. 7, s. 388-389). İstanbul, TDV Yayınları.
• Kamacı Gencer, D. (2018). TDK Türkçe sözlük’te eskimiş kullanım etiketi üzerine. Avrasya Uluslararası Araştırmalar Dergisi, 6(15), 232-240
• Karaosmanoğlu, Y. K. (1956). Türk milleti ve Atatürk. Belleten, 20 (80), 531-538.
• Kazıcı, Z. (1989) Alay. İslâm Ansiklopedisi (C. 7, s. 347-348). İstanbul, TDV Yayınları.
• Kayasandık, A. (2018). Türkiye Türkçesinde ölen fiiller. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 7(1), 105- 125.
• Koçu, R. E. (1969). Türk giyim kuşam ve süslenme sözlüğü. Ankara: Sümerbank Yayınları.
• Korkmaz, Z. (1992). Gramer terimleri sözlüğü. Ankara: TDK.
• Kubbealtı Lugatı (Online Versiyon). http://lugatim.com/.
• Kurukamçı, K. (2017), Osmanlı imparatorluğunda tüketim alışkanlıklarının değişimi. (Yayımlanmamış yüksek lisans tezi). Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara.
• Ormanlar, Ç. (1999), “’Püsküllü belâ’dan şapkaya 1923-40”, 75 Yılda Değişen Yaşam Değişen İnsan-Cumhuriyet Modaları, Ed: Oya Baydar, Derya Özkan, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayınları, Türkiye İş Bankası ve İMKB Sponsorluğu, İstanbul.
• Ölker, G. (2011), Yazılı Türkçenin kelime sıklığı sözlüğü (1945-1950 Arası). Konya: Kömen Yayınları.
• Ölker, P. (2012), Tanzimat basınının dili. Konya: Aybil Yayınları.
• Ölker, P. (2023), Cumhuriyet’in 100. yılında güçlü Türkçe, Türk Dili, Dil ve Edebiyat Dergisi, Cilt CXXV, Sayı 862, s. 78- 94.
• Ölmez, M. (2003). Çağataycada eskicil öğeler üzerine, Mustafa Canpolat Armağanı, Aysu Ata, Mehmet Ölmez (Haz.), Edebiyat Araştırmaları Sempozyumu (s. 135-142), Ankara.
• Özcan, A. (1991) Asâkir-i mansûre-i Muhammediyye. İslâm Ansiklopedisi (C. 3, s. 457-458). İstanbul, TDV Yayınları.
• Özkan, A. & Aşcı, U. D. & Toker, M. (2016). Türk dili, dil ve anlatım. Konya: Palet Yayınları.
• Özkan, A., & Mert, A. (2020). Türkçe sözlük’te yer alan eş gösterenli bazı sözcüklere ilişkin düzeltme önerileri. Selçuk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi, (48), 1–12.
• Öztürk, C. (1993). Dârülmuallimât. İslâm Ansiklopedisi (C. 8, s. 549-550). İstanbul: TDV Yayınları.
• Pakalın, M, Z. (1993). Osmanlı tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü C. I-II-III. Ankara: MEB Yay.
• Sinan, A. T. (2015). Türkçenin deyim varlığı. İstanbul: Kesit Yayınları.
• Şeker, B. ve Durmuş, M. (2009). Reşat Nuri Güntekin’in romanlarında Fransız edebiyatından izler, Turkish Studies, 4 /1, 561-590.
• Şemseddin, S. (1986). Temel Türkçe sözlük- Sadeleştirilmiş ve genişletilmiş kamus-ı Türki İstanbul: Karakuşak Basın.
• Şemseddin, S. (2017). Resimli kâmûs-ı Fransevî. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi.
• Tekeli, S. (2022). A.S. Puşkin’in “Yüzbaşının Kızı” adlı eserinde yer alan eski kelimeler: Arkaik ve tarihî kelimeler örneğinde. RumeliDE Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, (27), 808-831.
• Türk Dil Kurumu (2009). Türkiye'de halk ağzından derleme sözlüğü 4. cilt, Yazar.
• Türk Dil Kurumu (2019). Türkçede Batı kökenli kelimeler sözlüğü. Yazar.
• Ulusan Şahin, Ş. (2005). Türk kültüründe at arabası (At arabalarının dili). Bilig, (32), 165-178.
• Ülkü (1934). Osmanlıcadan Türkçeye karşılıklar kılavuzu. Yazar.
• Vardar, B. (2002). Açıklamalı dilbilim terimleri sözlüğü. İstanbul: Multilingual.
• Yener, M. L. (2023) Sözcük bilimi Türkiye Türkçesinden örneklerle. İstanbul: Ihlamur Akademi.