A Famous Personality in Khurāsān at the Beginning of the Great Seljuks: Abu’l-ʿAlā Imād al-Islām Ṣāʿid b. Muḥammad al-Ustuwāʾī, the Ancestor of the Ṣāʿidīs of Nīs̲h̲ābūr

Year 2025, Issue: 65, 13 - 34, 26.08.2025

Sinan Tarifci

https://doi.org/10.21563/sutad.1428013

Abstract

Khurāsān, a vast region, and Nīs̲h̲ābūr, one of the leading centers of this region, witnessed a struggle for power following the collapse of the Abbasid Caliphate. Khurāsān and Nīs̲h̲ābūr was a area where the Sāmānids, the Ghaznavīds, the Ḳarakhānids and the Great Seljuks in the 10th and 11th centuries, tried to rule and maintain their sovereignty. The Ghaznavīds and the Great Seljuks supported the political stability they established in this area by developing solid relations with local elements. The Ghaznavīds and the Great Seljuks appointed members of large families to important positions. These dynasties, which were utilized in goverment service, played an important role in Khurāsān and Nīs̲h̲ābūr. One of the foremost of these families was the Ṣāʿidīs. Originating from Nīs̲h̲ābūr, the Ṣāʿidīs were influential in Khurāsān, Nīs̲h̲ābūr and major centers from the end of the 10th century to the mid-12th century. The ancestor of the Ṣāʿidī family was Abu’l-ʿAlā Imād al-Islām Ṣāʿid b. Muḥammad al-Ustuwāʾī. He grew up in the period of Sāmānids and lived in the period of the greatest rulers of the Ghaznavīds and the eve of the establishment of the Great Seljuk State. Abu’l-ʿAlā Ṣāʿid was a famous personality who left a deep mark on the political, religious, social and cultural life of not only Khurāsān and Nīs̲h̲ābūr, but also various Islamic countries during the three states mentioned. In this study, the life and activities of Abu’l-ʿAlā Ṣāʿid at the beginning of the Great Seljuks are going to be examined.

Keywords

Great Seljuks , Ghaznavīds , Sāmānids , Khurāsān , Nīs̲h̲ābūr , Ṣāʿidīs , Abu’l-ʿAlā Ṣāʿid.

Büyük Selçukluların Bidayetinde Horasan’da Meşhur Bir Şahsiyet: Nîşâbûr Sâidîlerinin Atası Ebu’l-Alâ İmâdü’l-İslâm Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî

Abstract

İran’ın kuzeydoğusunda bulunan geniş bir bölge olan Horasan ve bu bölgenin başta gelen merkezlerinden olan Nîşâbûr, Abbâsî Halifeliği’nin dağılmasını müteakip bir güç ve hâkimiyet mücadelesine sahne olmuştur. Horasan bölgesi ve Nîşâbûr şehri, 10. ve 11. yüzyılların önemli devlet ve hanedanlarından olan Sâmânîler, Gazneliler, Karahanlılar ve Büyük Selçukluların hükmetmeye ve hükümranlıklarını muhafaza etmeye çalıştığı bir coğrafya olmuştur. Bunlardan bilhassa Gazneliler ve Büyük Selçuklular, mezkûr coğrafyada kurdukları siyasî istikrarı, yerel unsurlarla geliştirdikleri kalıcı ve sağlam ilişkiler neticesinde desteklemişlerdir. Gazneliler ve Büyük Selçuklular, Horasan’da ve hususiyetle Nîşâbûr’da, büyük ve etkili ailelerin üyelerini yüksek ilmî, askerî, dinî ve idarî makamlara getirmişlerdir. Devlet hizmetinde istifade edilen bu sülaleler, Horasan bölgesinde ve Nîşâbûr şehrinde önemli roller oynamıştır. Bu ailelerin başta gelenlerinden biri de Sâidîler olmuştur. Nîşâbûr menşeli olan Sâidîler, 10. yüzyılın sonlarından 12. yüzyılın ortalarına kadar Horasan’da, Nîşâbûr’da ve belli başlı merkezlerde etkili olmuşlardır. Sâidî ailesinin atası Ebû’l-Alâ İmâdü’l-İslâm Sâid b. Muhammed b. Ahmed b. Ubeydullah el-Üstüvâî’dir. O, Sâmânîler devrinde yetişmiş, Gaznelilerin en büyük hükümdarları zamanını ve Büyük Selçuklu Devleti’nin kuruluşu arifesini idrak etmiştir. Ebû’l-Alâ Sâid, adı geçen üç devlet ve hanedan zamanında da yalnız Horasan bölgesi ve Nîşâbûr’un değil, halifelik merkezi ve muhtelif İslâm ülkelerinin siyasî, dinî, içtimaî ve kültürel hayatında derin izler bırakan meşhur bir şahsiyet olmuştur. Bu çalışmada, Büyük Selçukluların bidayetinde Ebû’l-Alâ Sâid’in hayat ve faaliyetleri konu edilecektir.

Keywords

Büyük Selçuklular , Gazneliler , Sâmânîler , Horasan , Nîşâbûr , Sâidîler , Ebû’l-Alâ Sâid

References

• Abdü’l-Kâdir el-Kureşî. (1413/1993). el-Cevâhirü’l-mudiyye fî tabakâti’l-Hanefiyye (A. Muhammed el-Hulv, nşr.) (C. 1, 2, 3). Hicr.
• Ali b. Zeyd el-Beyhakî. (1317/1938). Târîh-i Beyhak (A. Behmenyâr, nşr.). Tahran: Çâphâne-yi Kânûn.
• Bahcıvan, S. (2000). el-Kâdı Ebu’l-Alâ Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî ve’l-beytü’s-Sâidî badeh ve Kitâbühü’l- İʿtikâd. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, S. 10, 217-250.
• Bahcıvan, S. (2008). Sâidî ailesi. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 35, s. 581-583). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Bahcıvan, S. (2012). Üstüvâî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 42, s. 395-396). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Birinci, Z. (2022). Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî’ye göre Ebû Hanîfe’nin itikadî görüşleri. Trabzon İlahiyat Dergisi, 9(2), 277-302.
• Bosworth, C. E. (1968). The political and dynastic history of the Iranian world (A. D. 1000-1217). J. A. Boyle (Ed.), The Cambridge History of Iran, vol. V, The Saljuq and Mongol Periods (pp. 1-202). Cambridge: Cambridge University Press.
• Bosworth, C. E. (1977). The rise of the Karrāmīyah in Khurasan. (C. E. Bosworth, ed.). The Medieval History of Iran, Afghanistan, and Central Asia (pp. 5-14). London.
• Bulliet, R. W. (1972). The Patricians of Nishapur -A study in medieval Islamic social history-. Cambridge: Harvard University Press.
• Bulliet, R. W. (1973). The political-religious history of Nishapur in the eleventh century. (D. S. Richards, ed.). Islamic Civilisation 950-1150 (s. 71-91). London.
• Demirci, M. & Saçar, S. (2019). Selçukluların Nîşâbur’a girişi ve Gazneli bürokrasisinin tepkisi. Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, S. 41, 281-292.
• Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî. (1417/1996). Siyeru a’lâmi’n-nubelâ’ (Ş. el-Arnaût, nşr.). (C. 17). Beyrut: Muessesetü’r-Risâle.
• Ebû Abdullâh Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî. (1424/2003). Târîhü’l-İslâm ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-a’lâm (B. A. Maʻrûf, nşr.). (C. 9). Beyrut: Dârü’l-Garbü’l-İslâmî.
• Ebû Sa‘d Abdü’l-Kerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî. (1400/1980). el-Ensâb (A. el-Yemânî, nşr.) (C. 1). Kahire: Mektebetu İbn Teymiye.
• Ebu’l-Alâ Sâid b. Muhammed el-Üstüvâî. (1426/2005). Kitâbü’l-i‘tikâd (S. Bahcıvan, nşr.). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l- İlmiyye.
• Ebu’l-Fazl Muhammed b. Hüseyin el-Beyhakî. (1383/2004). Târîh-i Beyhakî (A. E. Feyyâz, nşr., M. C. Yâhakkî, haz.). Meşhed: İntişârât-i Dânişgâh-i Firdevsî-yi Meşhed; (2019).
• Târîh-i Beyhakî (N. Lügal, çev., Hicabi Kırlangıç, haz.). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Ebu’l-Hasan el-Fârisî. (1384/2005). el-Muhtasar min kitâbü’s-siyâk li-târîh-i Nîşâbûr (M. K. el-Mahmûdî, nşr.). Tahran: Mîrâs-i Mektûb.
• Ebu’l-Hasenât Muhammed Abdü’l-Hay el-Leknevî. (1324/1904). el-Fevâ’idü’l-behiyye fî terâcimi’l-Hanefiyye (M. B. en-Na’sânî, nşr.). Beyrut: Dârü’l-Ma’rife.
• Hatîb el-Bağdâdî (1422/2001). Târîhu Bağdâd (Târîhu Medînetü’s-Selâm ve ahbâru muhaddisîhâ ve zikru kuttânihü’l-ʻulemâ min gayri ehlihâ ve vâridîhâ) (B. A. Maʻrûf, nşr.). (C. 10). Beyrut: Dârü’l-Garbü’l-İslâmî.
• Honigmann, E. [Bosworth, C. E.]. (1995). Nīshāpūr. EI2 (Vol. 8, pp. 62-64).
• İbnü’l-Cevzî. (1412/1992). el-Muntazam fî târîhi’l-mulûk ve’l-umem (M. A. Atâ & M. A. Atâ, nşr.). (C. 16). Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye.
• İbnü’l-Esîr. (1987). el-Kâmil fi’t-tarih (İslâm tarihi) (A. Özaydın, çev., M. Tulum, red.). (C. 9). İstanbul: Bahar Yayınları.
• Kallek, C. (1993). Dâmegânî. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 8, s. 453-454). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Kara, S. (2018). Büyük Selçuklular ve mezhep kavgaları. İstanbul: Endülüs Yayınları.
• Kecbâf, A. E. (1389/2010). İsfahân der dovre-yi Selcûkiyân. İsfahân: Sâzmân-i Ferhengî-yi Tefrîhî-yi Şehrdârî-yi İsfahân.
• Kök, B. (1998). Gazneli Mahmud’la Abbâsî halifesi el-Kâdir arasındaki ilişkiler. EKEV Akademi Dergisi, 1(2), 117-127.
• Köprülü, M. F. (1943). Anadolu Selçuklu tarihinin yerli kaynakları. Belleten, 7(27), 379-485.
• Köymen, M. A. (2000). Büyük Selçuklu İmparatorluğu Tarihi, C. 1, Kuruluş Devri, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Köymen, M. A. (2018). Selçuklular Devrinde Türk-İranlı işbirliği. (S. Tarifci & K. K. Kaya, yay. haz.). Toplu Makaleler, C. 2, Selçuklu Devri Türk Tarihi Araştırmaları (s. 85-116). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• Malamud, M. (1994). The politics of heresy in medieval Khurasan: The Karramiyya in Nishapur. Iranian Studies, vol. 27, No. 1/4, 37-51.
• Mehmed Şerefettin. (1925). Selçûkîler devrinde mezâhib. Türkiyat Mecmuası, C. 1, 101-118.
• Muhammed b. Abdü’l-Cebbâr el-Utbî. (1858). Târîh-i Yemînî (Kitab-ı-Yamini) (J. Reynolds, nşr.). London.
• Muhammed İbn Münevver. (1313/1934). Esrârü’t-tevhîd fî makâmâti’ş-Şeyh Ebî Sa’îd (A. Behmenyâr, nşr.). Tahran: Çâphâne-yi Ferdîn û Berâder; (2003). Tevhidin Sırları (S. Uludağ, çev.). İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Müntecebü’d-Dîn Bedî‘ el-Cüveynî. (1396/2017). Atebetü’l-ketebe (M. Sâdikî, nşr.). Tahran: Neşr-i Nigâh-i Muasir.
• Nouri, M. M. (1967). The scholars of Nishapur (700-1225), C. 2, The University of Edinburgh. Ocak, A. (2022). Selçukluların dinî siyaseti 1040-1092. İstanbul: Kronik Kitap.
• Özaydın, A. (2007). Nizâmülmülk. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 33, s. 194-196). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2007). Nîşâbûr. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 33, s. 149-151). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2009). Selçuklular -sosyoekonomik ve kültürel hayat. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 36, s. 373). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Özgüdenli, O. G. (2015). Selçuklular, C. 1, Büyük Selçuklu Devleti tarihi (1040-1157). İstanbul: İSAM Yayınları.
• Pırlanta, İ. (2013). Orta Çağ’ın incisi Nîşâbûr. İstanbul: Hikmetevi Yayınları.
• Piyadeoğlu, C. (2012). Güneş ülkesi Horasan -Büyük Selçuklular dönemi-. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayınları.
• Seyyid Ali Âl-i Davud (1376/1997). Âl-i Sâid. Dânişnâme-yi Bozorg-i İslâmî (C. 1, s. 429). Merkez-i Dâiretü’l-Maârif- i Bozorg-i İslâmî.
• Turan, O. (2014). Selçuklular tarihi ve Türk-İslâm medeniyeti. İstanbul: Ötüken Neşriyat.
• Uludağ, S. (2002). Kuşeyrî, Abdülkerîm b. Hevâzin. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi (C. 26, s. 473-475). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları.
• Usta, A. (2021). Türkler ve İslamiyet: İlk Müslüman Türk devleti Samaniler. İstanbul: Yeditepe Yayınevi.
• Zahoder, B. (1955). Selçuklu Devleti’nin kuruluşu sırasında Horasan (İ. Kaynak, çev.). Belleten, 19(76), 491-521.