Karaçay-Malkar Türklerinde Dinî Edebiyatın Teşekkülü

Year 2025, Issue: 65, 135 - 153, 26.08.2025

Adilhan Adiloğlu

https://doi.org/10.21563/sutad.1628697

Abstract

Kuzey Kafkasya bölgesinin en önemli Türk unsurlarından birini teşkil eden Karaçay-Malkar Türkleri günümüzde yoğun olarak Rusya Federasyonu’na bağlı “Karaçay-Çerkes” ve “Kabardey-Malkar” şeklinde iki ayrı özerk cumhuriyet içerisinde yaşamaktadırlar. Türk dilinin Kıpçak lehçesinin bir şivesini konuşan Karaçay-Malkar Türklerinin başta Rusya Federasyonu, Türkiye, Avrupa ve Amerika üzere dünyadaki toplam nüfusunun 500 bin civarında olduğu tahmin edilmektedir. Sovyet egemenliği öncesinde Karaçay-Malkar Türklerinde kaynağını İslâm dininden ve Şark edebiyatından alarak beslenmiş olan bir dinî edebiyat teşekkül etmiştir. Karaçay-Malkar Türkleri İslâm dinini yaygın bir şekilde ancak 18. yüzyıl başlarında oldukça geç bir dönemde kabul etmiştir. Bu sebeple halk nezdinde İslâm inancının daha geniş kitlelere yayılabilmesi için Karaçay-Malkarlı şairler başta İslâm dinin temel kurallarını ihtiva eden otuz iki farz konulu “İman-İslâm” manzumesi olmak üzere, Hz. Muhammed’in hayatını ve İslâm dinini tebliğ edişini anlatan “Mevlid” ve benzeri bilhassa didaktik unsurlar ihtiva eden dinî muhtevalı eserler kaleme almışlardır. Bu eserlerin Karaçay-Malkar Türklerinde İslâm dininin yaygınlaşıp yerleşmesine büyük katkısı olmuştur.

Keywords

Karaçay-Malkar Türkleri , dinî eğitim , dinî edebiyat

Ethical Statement

yok

Supporting Institution

yok

Project Number

yok

Thanks

yok

The Formation of Religious Literature in Karachay-Balkar Turks

Abstract

The Karachay-Balkar Turks, one of the most important Turkish elements of the North Caucasus region, currently live predominantly in two separate autonomous republics affiliated with the Russian Federation, namely "Karachay-Cherkess" and "Kabardino-Balkar". The total population of the Karachay-Balkar Turks, who speak an accent of the Kipchak dialect of the Turkish language, is estimated to be around 500 thousand in the world, primarily in the Russian Federation, Turkey, Europe and America. Before the Soviet rule, the Karachay-Balkar Turks developed a religious literature insprired by the Islamic religion and Oriental literature. Karachay-Balkar Turks accepted Islam widely quite late, at the beginning of the 18th century. For this reason, in order to spread the Islamic faith to wider masses, Karachay-Balkar poets wrote religious works, especially didactic ones, such as the poem "Iman-Islam", which includes the basic principles of Islam, including the thirty-two fards, as well as the "Mawlid", which tells the story of the life of the Prophet Muhammad and his preaching of Islam. These works have made a great contribution to the spread and adoption of the Islamic religion among the Karachay-Balkar Turks.

Keywords

Karachay-Balkar Turks , religious education , religious literature.

Project Number

yok

References

• Abaylanı, İ. & Akbaylanı, İ. (1926). Bizni küçübüz, bizni ceribizd-karaçay bla malkar tilde ullulaga elible. Moskva: SSSR-ni Milletlerini Ara Basması.
• Adiloğlu, A. (2006). Karaçay-Balkar Türkçesiyle basılmış ilk kitap: Kitabü Mürşidi’n-Nisa. Ankara: Birlik Matbaası.
• Adiloğlu, A. (2016). Sovyet egemenliğinden önceki Karaçay-Malkar edebiyatı. Ankara: Gece Kitaplığı.
• Akbayef, İ. (1924). Ana tili: tilsiz millet cok bolur. Batalpaşinski: Hokumat Basmahanasında Basıldı.
• Akbayev, İ. (1926). Tılmaç: russko-karaçayevskiy slovar sostavlen v poryadke russkogo alfavita / orusdan karaçay tilge tılmaç kitab. Batalpaşinsk: İzdatelstvo OBONO Kar. Çer. Avt. Obl.
• Akbaylanı, İ. (1916). Ana tili: tilsiz millet cok bolur. Tibilisi: Tipografiya Gruzinskago İzdatelskago Tovarişçestva.
• Bayçorov, M. (2001). Blagoslovennıy Şeyh Abdullah. (içinde 350-351), Karaçayevtsı i Balkartsı, Moskva: RAN.
• Bittirlanı, T. (1989). Tahir bla zuhra. Kommünizmge col gazetni kâzim tuvganlı 130 cıl tolganına atalgan ençi çıgıvu. (1), 2.
• Bittirlanı, T. (2002). Eski karaçay-malkar adabiyat. Nalçik: Elbrus.
• Bittirlanı, T. (2008). Din adabiyatnı tarıhından. Mingi Tav Jurnal, (6), 125-144.
• Bittirlanı, T. (2010). Karaçay-malkar din nazmuçuluk. Nalçik: Otpeçatano ÇP Poligrafiya.
• Bittirova, T. (1996). Karaçayevo-balkarskiye deyateli kulturı kontsa XIX-naçala XX v. izbrannoeye v dvuh tomah. (T. II), Nalçik: Elbrus.
• Bittirova, T. (1999). Religioznaya kultura i literatura karaçayevo-balkartsev. Karaçayevsk: KÇGU.
• Cangulanlanı, İ. (1993). İslam din kirgen zamanda. Mingi Tav Jurnal, (5), 151-152.
• Doyunlanı, A. (2004). Haçirlanı cagafar afendi. Çerkessk: KÇGU.
• El-Balkari, H.L.A. (1909). Kitâbü mürşidi’n-Nisa. Temirhan-Şura: Matbaatü’l-İslamiyye.
• El-Karaşî, İ. (1912). Kitabü’l-imân ve’l-İslam. Temirhan-Şura: Matbaatü’l-İslamiyye.
• El-Karaşî, İ. (1915). Mevlidü’n-nebîü’l-kureyşî bi-lisânü’l-karaşî. Temirhan-Şura: Matbaatü’l-İslamiyye.
• Haşhojeva, R. (2003). Pisаtеli kabаrdinо-bаlkarii XIX-Konets 80-x gg. XX v. bibliоgrаfiçеskiy slоvаr. Nаlçik: İzdatelskiy Tsentr El-Fa.
• Hatuyev, R. (2014). Çokuna efendi. Çerkessk: İKO Alanskiy Ermitaj.
• Hubiylanı, O. (1982). Caşav bla fahmu. Çerkessk: KÇKB.
• Kappuşlanı, Y. (1993). İyman-islam-ihsan, Moskva: Ençi Kitab Üy.
• Laypanlanı, K. (2007). Tüzü bılaydı. Karaçay, (12), 3.
• Meçilanı, K. (1918). Nazmu soltan hamid kalabek eş-şekemî, Baksan-Kala.
• Meçilanı, K. (1989a). Çıgarmalarını ekitomlugu. (C. 1), Nalçik: Elbrus.
• Meçilanı, K. (1989b). Çıgarmalarını ekitomlugu. (C. 2), Nalçik: Elbrus.
• Meçiyev, K. (1984). Nazmula kitabı. Nalçik: Elbrus.
• Nevruz, Y. (1981). Karaçayca bir el yazması mecmua ve yusuf haçır’ın dinî manzumeleri. Türk Kültürü Dergisi, (218), 164-184.
• Semenlanı, İ. (1992). Cırla bla Nazmula. Moskova: As-Alan.
• Semenlanı, İ. (1996). Aktamak. Nalçik: Elbrus.
• Semenlanı, İ. (2001). Zikirle. Moskva: As-Alan.
• Semenlanı, İ. (2011). Zikirle. Çerkessk: KÇRKKB.
• Solmaz, E. (2016). Karaçayların milli şairi ismail semenov’un şiirlerinde siyasi hiciv. Diyalektolog Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, (12), 121-128.
• Şavayev, İ. & Abayeva, S. (2009). Problemı morali v tvorçestve şavayeva (abayhanova) davut-haci. Literaturnaya Kabardino-Balkariya, (4), 141-145.
• Şavaylanı, İ. (2009). Halknı sotsialno-niyet törelerin saklagan akılman. Mingi Tav Jurnal, (3), 175-179.
• Şavaylanı-Abayhanlanı, D. (2007a). Duniya Sagışla. (C. 1), Nalçik: Elbrus.
• Şavaylanı-Abayhanlanı, D. (2007b). Duniya Sagışla. (C. 2), Nalçik: Elbrus.
• Tetuyev, B. (2005). Lokalnıye agiografiçeskiye motivı v duhovnoy poezii d-h. Şavayeva. III. Uluslararası Folklor Sempozyumu: Ortak Türk Geçmişinden Ortak Türk Geleceğine (içinde 95-104), Bakü.
• Tetuyev, B. (2007). Karaçayevo-balkarskaya avtorskaya poeziya vtoroy polovinı XIX-naçala XX veka. Nalçik: Elbrus.
• Töppelanı, A. (1992). XX. ömür malkarnı zakiy adamları: bözülanı çöpellev efendi. Zaman, (25), 4.
• Urusov K. & Hatuyev, R. (1997). İzvestnıye lüdi karaçayevo-çerkessi kratkiy siografiçeskiy slovar. Çerkessk: KÇGU.