EMBRİYONUN HUKUKİ DURUMUNA GENEL BİR BAKIŞ

Yıl 2025, Sayı: 61, 587 - 638, 20.01.2025

Eda Duran

https://doi.org/10.54049/taad.1622205

Öz

Dünya genelinde insanlarda görülen kısırlık oranındaki artış, üreme teknolojisi alanında yapılan çalışmalara olan ilgiyi artırırken, embriyoya yönelik araştırmaların hukuki ve etik boyutlarını da gündeme getirmiştir. Bu çalışmada, genel olarak Türk hukuku açısından embriyonun hukuki statüsü ve buna bağlı ortaya çıkan hukuki problemler incelenmeye çalışılmıştır. Çalışmamızda embriyonun hukuki statüsü konusunda başlıca iki temel görüş ele alınmıştır. İlk görüş, hak ehliyetinin doğumla başladığını, embriyonun hukuki anlamda hak sahibi olabilmesi için doğumun gerçekleşmiş olması gerektiğini savunarak, embriyonun kişi olarak statüye sahip olmadığını öne sürmektedir. İkinci görüş ise yaşamın döllenme anıyla başladığını ve dolayısıyla hak ehliyetinin bu andan itibaren başlaması, embriyonun haklarının döllenme anından itibaren korunması gerektiği ileri sürülmektedir. Çalışmamızda, bu iki görüş; yürürlükteki mevzuat hükümleri, ulusal ile uluslararası mahkeme kararları ve de ulaşılabilen yabancı hukuk kaynakları ışığında detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Çalışmamızın sonunda, embriyonun hukuki statüsünün hangi görüş kapsamında değerlendirilmesi gerektiğine dair bir öneri sunularak, uygulamada, embriyonun haklarının korunması ve hukuki statüsünün belirlenmesi konusundaki hukuki problemlere çözüm üretme konusuna az da olsa bir katkı sağlamak amaçlanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Biyoteknoloji, embriyo, hukuki statü, insan yaşamı, tüp bebek yöntemi

A General Overview of the Legal Status of the Embryo

Öz

While the momentum in the rate of infertility in humans worldwide has increased the interest in reproductive technology studies, it has also brought the legal and ethical dimensions of embryo research to the agenda. In this study, the legal status of the embryo in Turkish law in general and the legal problems arising from the legal status are analyzed. In this study, two main views on the legal status of the embryo are discussed. The first view argues that the capacity of the embryo to have rights starts with birth and the embryo must be born in order to have rights, therof the embryo does not have that capacity until it is born. The second view, on the other hand, argues that life begins at the moment of fertilization and therefore, the capacity of the embryo to have rights should start from this moment and the rights of the embryo should be protected from the moment of fertilization. In this study, these two views are discussed in detail in light of the provisions of the legislation in force, national and international court decisions, and the available foreign law sources. In conclusion part by presenting a recommendation on which view about the legal status of the embryo should be evaluated we aim to make a small contribution to the issue of finding solutions to the legal problems regarding the protection of the rights of the embryo and the determination of the legal status of the embryo in practice.

Anahtar Kelimeler

Biotechnology, embryo, human life, in vitro fertilisation, legal status

Kaynakça

• ‘Tıp Sözlüğü’, Medicana Genel Sağlık Ansiklopedisi (1993).
• Akbulut B, “Kasten Öldürme Suçu (TCK M. 81)” 2020 (24)4 Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 273-357 < https://dergipark.org.tr/en/download/article-file/1354839>(Son Erişim Tarihi 02.10.2024).
• Akçaal M, Medeni Hukuk (Yetkin Yayınları 2022) .
• Akın Ö ve Şahin E, “Yardımcı Üreme Teknikleri Ve Hemşirelik Yaklaşımı” (2020) 3(1) Sakarya Üniversitesi Holistik Sağlık Dergisi 55-75.
• Akipek J ve Akıntürk T ve Ateş D, Türk Medeni Hukuku Başlangıç Hükümleri Kişiler Hukuku Birinci Cilt (Beta Basım Yayınevi 2018).
• Allison M and Lobo VG, “Fertility options for the transgender and gender nonbinary patient” (2020) 105(10) The Journal of Clinical Endocrinology & Metabolism 3335-3345.
• Alon I & Guimón J et all, “Regulatory responses to assisted reproductive technology: a comparative analysis of Spain and Israel” (2019) 36(8) Journal of assisted reproduction and genetics 1665-1681. <doi:10.1007/s10815-019-01525-7> (Son Erişim Tarihi 22.05.2024).
• Anja KJ, A theory of unborn life: from abortion to genetic manipulation (OUP USA 2012).
• Antalya G. ve Topuz M, Medeni Hukuk Giriş Temel Kavramlar Başlangıç Hükümleri ( Legal 2018).
• Arbağ E ve Aluş Tokat M, “İn Vitro Fertilizasyon Tedavisi Sırasında Kadınların Fiziksel Aktivite Durumları ve Etkileyen Faktörler” (2018) 11(4) Dokuz Eylül Üniversitesi Hemşirelik Fakültesi Elektronik Dergisi 306-314.
• Arpacıoğlu IT, “Yapay Döllenmenin Soybağına Etkileri” (2013) 5(1) Hukuk Ve İktisat Araştırmaları Dergisi 11-20.
• Aydın T ve Yücel B, “Tek Gen Hastalıkları Nedeniyle Preimplantasyon Genetik Tanı Uygulanan Hastalarımızın Retrospektif Analizi: Üç Yıllık Deneyimimiz” (2017) 7(4) Bozok Tıp Dergisi42-45.
• Aydın ÜT, Ceninin Hukuki Konumu (XII Levha Yayıncılık 2011).
• Ayla Ş, “İn Vitro Fertilizasyon” Üreme: Toplantı Sunumları ve Tartışmalar (ed. Yücel Sayman, Çanakkale, 2015) 139-142<https://www.medipol.edu.tr/sites/default/files/2022-11/Kitap_6.pdf> (Son Erişim Tarihi: 14 .03. 2024).
• Bandır O ve Eralp Elibol C, “İnsan Üzerinde Deney Suçu (TCK m. 90/1)” (2021) 25(4) Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 705 - 747 <hptt//10.34246/ahbvuhfd.1018880>.
• Bayındır S, “İnsan Üzerinde Deney ve Deneme Suçları (TCK. m. 90)” (2018) 24(1) Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 77-121.
• Baylis F and Darnovsky M et all, “Human Germline, Heritable Genome Editing: The Global Policy Landscape” (2020) 3(5) CRISPR Journal 365-377.
• Beca JB et al, “Medical, ethical and legal issues in cryopreservation of human embryos” 2014 (142)7 Rev Méd Chile [online] 903-908. <http://dx.doi.org/10.4067/S0034-98872014000700011>(Son Erişim Tarihi 25.09.2024).
• Bennett R, “Is Reproduction Women’s Business? How Should We Regulate Regarding Stored Embryos, Posthumous Pregnancy, Ectogenesis and Male Pregnancy?” 2008 (2)3 Studies in Ethics, Law, and Technology. <https://doi.org/10.2202/1941-6008.1037>(Son Erişim Tarihi 25.09.2024).
• Calkins K and Devaskar SU, “Fetal origins of adult disease” (2011) 41(6) Current Problems in Pediatric and Adolescent Health Care 158-176.
• Cankurt E, “Tıbbi Müdahale ve İnsan Üzerinde Deney Bağlamında İlgilinin Rızası” (Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2018).
• Centel N ve Zafer H ve Çakmut Yenerer Ö, Kişilere Karşı İşlenen Suçlar Cilt: I (Beta Yayınevi 2011).
• Cin MO, “Üreme Amaçlı Klonlamanın Cezalandırılabilirliği Üzerine Etik ve Hukuki Argümanlar” (2003) 11(1-2) Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 125 - 138.
• Clarke GN, “A.R.T. and History, 1678–1978” (2006) 21 (7) Human Reproduction 1645-1650.
• Collins FS and Morgan M and Patrinos A, “The Human Genome Project: lessons from large-scale biology” (2003) Science 300 (5617) 287-290.
• Çavuşoğlu EE, “İntrasitoplazmik Sperm Enjeksiyonu Uygulanan İnfertil Vakaların Tam Zamanlı İzleme Sisteminde (Tıme Lapse) Multinükleuslu Blastomer İçeren Embriyolarının Blastokist Aşamasına Ulaşma Oranlarının Retrospektif Olarak İncelenmesi” (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2018).
• Çetin C ve Çetin TM, “Dünden Bugüne Yardımla Üreme Teknikleri” (2014) 23(1) Arşiv Kaynak Tarama Dergisi 148 – 155.
• Çiftçi HA, “Distopya Edebiyatında Dini Fenomenler ve Referanslar - Aldous Huxley’nin Cesur Yeni Dünya’sına Fenomenolojik Bir Yaklaşım” (2023) 23 Rize İlahiyat Dergisi 95-108.
• Çoban A, “Türkiye’de Ana Rahmindeki Embriyonun Hukuki Statüsü” (A.Ü. Biyoteknoloji Enstitüsü Yayını, 2007) .
• Çoban A, “Türkiye’de İnsan Embriyosu Üzerinde Araştırma Yapmanın Hukuki Sorunları” (2009) 86 Türkiye Barolar Birliği Dergisi ss. 204-248.
• Dadlez E. M and Andrews W. L, “Not Separate, But Not Equal: How Fetal Rıghts Deprıve Women of Cıvıl Rıghts”2012 (26) 2 Public Affairs Quarterly 103–22<https://www.jstor.org/stable/41697902> (Son Erişim Tarihi 25.09.2024).
• Doğru O, “Yaşama Hakkı, Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru El Kitapları Serisi – 5” (Avrupa Konseyi Ankara Program Ofisi, 2018).
• Douglas T and Savulescu J, “Destroying unwanted embryos in research. Talking Point on morality and human embryo research” (2009) 10 (4) EMBO Reports 307-312 <https://doi:10.1038/embor.2009.54>.
• Dural M ve Öğüz T, Türk Özel Hukuku Cilt II Kişiler Hukuku (Filiz Kitapevi 2022) .
• Eduardo C. G, “La desprotección jurídica del embrión humano tras la nueva ley de reproducción humana asistida y la ley de investigación biomédica” 2009 (20) 69 Cuadernos de bioetica XX 183-200.
• Ekici C, “Preimplantasyon Genetik Tanı” (2014) 3(2) İnönü Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi 49-53.
• Erman S ve Özek Ç, Ceza Hukuku Özel Bölüm, Kişilere Karşı İşlenen Suçlar (Dünya Yayıncılık 1994).
• Erol Y, Yapay Döllenme Yöntemleri ve Taşıyıcı Annelik (Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2011).
• Eskew AM and Jungheim E S, “A History of Developments to Improve in vitro Fertilization” (2017) 114(3) Missouri Medicine156-159.
• Fly M and Karstoft H, “Embryo selection with artificial intelligence: how to evaluate and compare methods?.”(2021) 38(7) Journal of assisted reproduction and genetics 1675-1689 < hptt//doi:10.1007/s10815-021-02254-6>.
• Gibson G, Son Sözü Genom; Modern Yaşam ile Genlerimiz Arasındaki Çatışma Bizi Nasıl Hasta Eder? ( Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları 2020).
• GoodwIn M, “If Embryos and Fetuses Have Rights” 2017 (11)2 The Law & Ethics of Human Rights 189-224 <https://doi.org/10.1515/lehr-2017-0007>(Son Erişim Tarihi 25.09.2024).
• Gölcüklü İ, “Milletlerarası Taşıyıcı Anneliğe İlişkin Kararların Tanınması Ve Tenfizi” 2021 (1) Galatasaray Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 835-865.
• Güven G, “5237 Sayılı Türk Ceza Kanunu’nun 90. Maddesi ile Düzenlenen İnsan Üzerinde Deney Suçu ve Rıza” (2016) 90(4) İstanbul Barosu Dergisi 213-226.
• Hakeri H, Tıp Hukuku Cilt I Genel Hükümler (Seçkin Yayıncılık 2021).
• Hayden H and Davies M, “The science and ethics of human admixed embryos” (2009) 19(9) Obstetrics, Gynaecology & Reproductive Medicine 235-239.
• Hicks S. C, “The Right to Life in Law: The Embryo and Fetus, The Body and Soul, The Family and Society” 1992 ( 19) 3 Florida State University Law Review 805-850.
• Hochschild FZ and Dickens BM et all, “Human rights to in vitro fertilization” (2003) 123(1) International Journal of Gynecology & Obstetrics 86-89.
• Horsey K and Jackson E, “The Human Fertilisation and Embryology Act 1990 and non-traditional families” (2023) 86(6) The Modern Law Review 1-17.
• Hoşgör H ve Akyüz İ ve Cengiz E, “İnfertil Hastaların Tüp Bebek Tedavisini Bırakmasında Etkili Olan Faktörlerin Öncelik Sırasının Belirlenmesi: Bir Ahp Uygulaması” (2017) 9(19) Mehmet Akif Ersoy Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 64 – 84.
• Isaacson W, Yaşamın Kodu: Jennifer Doudna Genetik Devrim ve İnsanın Geleceği (Domingo Yayınevi 2023).
• İltaş Y, “Taşıyıcı Annelik ve Soybağı Meselesi” 2021 (16)201-202 Bahçeşehir Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1013-1054.
• Janez MJ and Flaman P “Personhood status of the human zygote, embryo, fetüs” (2017) 84(2) The Linacre quarterly 130-144 <https://doi:10.1080/00243639.2017.1299896.
• Johnson MH, “Robert Edwards: the path to IVF”(2011) 23(2) Reprod Biomed Online 245–262.
• Kahyaoğlu B, Çağdaş Ütopyaların Yaratılmasında Görsel Medyanın Gücü (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2015).
• Kanyış TS , Arslan E. and Kanyış O, “Patentability of the Human Embryonic Stem Cell Lines: A Legal and Ethical Aspect”in Diana Kitala and Ana Colette Maurício (ed), Novel Perspectives of Stem Cell Manufacturing and Therapies (IntechOpen 2021) <doi:10.5772/intechopen.82986> (Son Erişim Tarihi 22.05.2024).
• Kara B ve Sucu N, “Physıcal Educatıon And Young Chıldren in Terms of Motor Development” (2016) 1(2) The Journal of International Civilization Studies 81-129.
• Karasaç EG, “Ceninin Yaşama Hakkı” (2022) 71 (3) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 1051-1097.
• Keklikoğlu N, “Somatik Hücre Nukleus Aktarımı - II: Uygulama Alanları” (2012) 41(3) Journal of Istanbul University Faculty of Dentistry 55 – 58.
• Keskin AD, “Embriyonun Evlat Edinilmesi” (Selçuk Hukuk Kongresi 2020).
• Kimball J, “Prenatal Adoption as an Alternative to Abortion: Legal and Ethical Challenges” 2016 (5) Ave Maria International Law Journal 96-111 <https://heinonline.org/HOL/LandingPage?handle=hein.journals/avemintj5&div=7&id=&page=>(Son Erişim Tarihi 02.10.2024).
• Korff D, Yaşam Hakkı Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin 2. maddesinin Uygulanmasına İlişkin Kılavuz Kitap (Çeviren: Özgür Heval Çınar ve Abdulcelil Kaya) (Avrupa Konseyi İnsan Hakları El Kitapları No. 8 2006).
• Korkmaz F, “Çocuk Düşürme Suçunda Mağdurun Kim Olduğu Sorunu ve Ceninin Hukuki Niteliği” 2024 (15)59 Türkiye Adalet Akademisi Dergisi 273-298.
• Korkut K ve Bozkurt K, Uluslararası Hukuk, Avrupa Birliği Düzenlemeleri, AİHM İçtihatları ve AYM Kararları Kapsamında Sağlık Hakkı ( Oniki Levha Yayınları 2021).
• Kuhnt AK and Wittig JP, “Families formed through assisted reproductive technology: Causes, experiences, and consequences in an international context” (2022) 14 Reproductive Biomedicine & Society 289-296.
• Kurki VA. J, Legal Personhood. of Elements in Philosophy of Law (Cambridge: Cambridge University Press 2023).
• Küçük H, “Aldous Huxley (Brave New World) Cesur Yeni Dünya” (2019) 2(2) Türkiye Siyaset Bilimi Dergisi 143-151.
• Londra L and Wallach E et all, “Assisted reproduction: Ethical and legal issues” (2014) 19(5) Seminars in Fetal and Neonatal Medicin 264 -271.
• López A, Betancourt M et all, “The need for regulation in the practice of human assisted reproduction in Mexico. An overview of the regulations in the rest of the World” (2021) 18(41) Reprod Health 1-14.
• Matoba S and Zhang Y, ‘Somatic Cell Nuclear Transfer Reprogramming: Mechanisms and Applications’ (2018) 23(4) Cell stem cell 471-485 < https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/30033121/>.
• Molè MA and Coorens TM et all “A single cell characterisation of human embryogenesis identifies pluripotency transitions and putative anterior hypoblast centre” (2021) 12 Nat Commun 1-12.
• Murat E, Hukuki Ve Etik Yönleri İle Biyotıp Araştırmalarında Biyobankalar (Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2013).
• Neukart F, “Towards sustainable horizons: A comprehensive blueprint for Mars colonization” (2024) 10(4) Helion Journal 1-28.
• Oğuzman, Seliçi ve Özdemir, Eşya Hukuku Kısaltılmış Ders Kitabı (3. Baskı, Filiz Kitapevi 2020).
• Okuyucu EG, “Gebe Olduğu Bilinen Kadına Karşı İşlenen Kasten Öldürme Suçuna İlişkin Bazı Tesbit ve Değerlendirmeler” (2015) II Prof. Dr. Nevzat Toroslu’ya Armağan içinde 822-829 <https://vergialgi.com/assets/catalogs/Nevzat_Torosluya_Armagan_2.pdf>(Son Erişim Tarihi 02.10.2024).
• Oliveira BL and Ataman LM et all, “Restricted access to assisted reproductive technology and fertility preservation: legal and ethical issues”(2021) 43(3) Reproductive BioMedicine Online 571-576.
• Ombelet W and Robays JV, “Artificial İnsemination History: Hurdles and Milestones” (2015) 7(2) Facts Views Vis 137–143.
• Önder A, Şahıslara ve mala Karşı Cürümler ve Bilişim Alanında Suçlar (Filiz Kitapevi1994).
• Özalp A, Etik Açıdan Genom Projesi (Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2007).
• Özel Ç, “Medeni Hukuk Açısından Ölüm Anının Belirlenmesi ve Ceset Üzerindeki Hakka İlişkin Bazı Düşünceler” (2002) 51(1) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 43 – 77 <https://doi.org/10.1501/Hukfak_0000000571>.
• Paçacı İ, “Klonlama ve Kök Hücre Çalışmalarının İslâm Dini Açısından Değerlendirilmesi” (2007) 7(7) Usul İslam Araştırmaları 35 – 60.
• Pękalski A, “Effect of eugenics on the evolution of populations” (2000) 17(2) The European Physical Journal 329-332.
• Raposo VL and Ma Z,“The Juridical Status of the Unborn: A Person, an Object or a Tertium Genus?” 2017 (5)1 Peking University Law Journal 205–236 <doi:10.1080/20517483.2017.1330822>(Son Erişim Tarihi 26.09.2024).
• Robbie R, “The Legal Nature of the Cryo-preserved Embryo: Legal Subject or Legal Object?” (2018) 21 PER / PELJ < https://www.saflii.org/za/journals/PER/2018/45.html>.
• Robinson R, “The Legal Nature of the Embryo: Legal Subject or Legal Object?” 2018 (21) 1 Potchefstroom Electronic Law Journal.
• Serozan R, “Kişilik Hakkının Korunmasıyla İlgili Bazı Düşünceler” (1997) 11(14) İstanbul Üniversitesi Mukayeseli Hukuk Araştırmaları Dergisi 93 – 112.
• Serozan R, Medeni Hukuk Genel Bölüm/ Kişiler Hukuku (Onikilevha Yayınları 2017) .
• Sezen O, “İnsan Üzerinde Biyoteknolojik Uygulamaların Uluslararası Hukuk Boyutu” (2015) 1(1) Anadolu Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 82-107.
• Sharma SR and Saxena R and Singh R, “Infertility & assisted reproduction: A Historical & Modern Scientific Perspective” (2018) 148(1) The Indian Journal of Medical Research 10-14.
• Söğüt İS, “Yasal Belirsizlik: Embriyonik Kök Hücre Çalışmaları” (2018) 134 Türkiye Barolar Birliği Dergisi 37-70.
• Stenger RL, “Embryos, Fetuses, and Babies: Treated as Persons and Treated with Respect” 2006 (2)1 Journal of Health & Biomedical Law 33-67. < https://bpb-us-e1.wpmucdn.com/sites.suffolk.edu/dist/e/1232/files/2016/12/Embryos-Babies-and-Fetuses-Treated-as-Persons-and-Treated-with-Respect.pdf >.
• Süleyman S. ve İşleten M İ, “Türk Hukukunda Soybağının Kurulması”2018 (4) 1 Hukuk Fakültesi Dergisi 105-120.
• Şen E, Yardımcı Üreme Tekniklerinin Uygulanmasından Doğan Hukuki Sorunlar (Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi, 2022).
• Tacir H , “Yaşama Hakkı Kapsamında Yaşamın Başlangıcı” (2013) 19(2) Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi 1301 – 1320.
• Tanrıkulu SM, “AİHM Kararlarında ve Türk Hukukunda Yaşam Hakkı” (2006) 66 Türkiye Barolar Birliği Dergisi 51-94.
• Tauscher S, “Genetik Teknolojisinin Siyasi ve Etik Sınırları: Genetiği Yönetmek” (2015) 1(1) International Journal of Political Studies 1-12.
• Tezcan D ve Erdem MR ve Sancakdar O ve Önok RM, İnsan Hakları El Kitabı (Seçkin Yayıncılık 2010).
• Tırhış Ö, Yardımcı Üreme Tekniklerinin Neonatal Mortalite ve Morbidite Üzerine Etkisi (Yayımlanmamış Uzmanlık Tezi, 2012).
• Topel ÇC, “Yaşama Hakkı”(2012) 103 Türkiye Barolar Birliği Dergisi 137-168.
• Woodruff TK, “Oncofertility: a grand collaboration between reproductive medicine and oncology” (2015) 150(3) Reproductio 1-10.
• Yerdelen E, “Klonlamanın (kopyalama) ceza hukukundaki yeri” (2014) 63(3) Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 643-685.
• <https://base.garant.ru/184467/741609f9002bd54a24e5c49cb5af953b/>.
• <https://biotech.law.lsu.edu/cases/cloning/davis_v_davis.htm>.
• <https://www.bmz.de/en/issues/bodily-autonomy-and-reproductive-health; https://www.weforum.org/agenda/2022/03/what-is-bodily-autonomy-and-why-does-it-matter-for-women/>.
• <https://clintonwhitehouse3.archives.gov/WH/EOP/OSTP/html/00628_2.html>.
• <https://doi.org/10.1093/humrep/dep343>.
• <https://embryo.asu.edu/pages/davis-v-davis-1992>.
• <https://law.justia.com/cases/tennessee/supreme-court/1992/842-s-w-2d-588-2.html>.
• <https://law.moj.gov.tw/ENG/LawClass/LawAll.aspx?pcode=L0070024>.
• <https://laws-lois.justice.gc.ca/eng/acts/a-13.4/fulltext.html>.
• <https://news.bloomberglaw.com/us-law-week/its-not-just-embryos-even-the-dead-have-more-rights-than-women> .
• <https://publichealth.jhu.edu/2024/the-alabama-supreme-courts-ruling-on-frozen-embryos> .
• <https://researchbriefings.files.parliament.uk/documents/RP08-62/RP08-62.pdf>.
• <https://www.bbc.co.uk/ethics/animals/using/hybridembryos_1.shtml#:~:text=These%20are%20created%20by%20transferring,%25%20(more%20detail%20below)>.
• <https://www.britannica.com/event/Roe-v-Wade>.
• <https://www.britannica.com/science/embryology>.
• <https://www.cidh.oas.org/basicos/english/basic3.american%20convention.htm>.
• <https://www.fedlex.admin.ch/eli/cc/2000/554/de?manifestation=https:%2F%2Ffedlex.data.admin.ch%2Ffilestore%2Ffedlex.data.admin.ch%2Feli%2Fcc%2F2000%2F554%2F20230701%2Fde%2Fhtml%2Ffedlex-data-admin-ch-eli-cc-2000-554-20230701-de-html-1.html>.
• <https://www.fondationlejeune.org/la-fondation/jerome-lejeune/jerome-lejeune-declare-venerable/#:~:text=Pour%20Jean%2DMarie%20Le%20M%C3%A9n%C3%A9,faibles%20de%20ses%20membres%20%C2%BB.%20%C2%BB>.
• <https://www.genome.gov/about-genomics/fact-sheets/Eugenics-and-Scientific-Racism >.
• <https://www.gesetze-im internet.de/bgb/BJNR001950896.html#BJNR001950896BJNG000302377>.
• <https://www.gesetze-im-internet.de/eschg/BJNR027460990.html>.
• <https://www.gov.uk/government/publications/human-fertilisation-and-embryologyauthority- hfea-review-report/independent-review-of-the-human-fertilisation-and-embryologyauthority-hfea-final-report-and-recommendations>.
• <https://www.hfea.gov.uk/about-us/modernising-the-regulation-of-fertility-treatment-and research-involving-human-embryos/modernising-fertility-law/#footnote-9>.
• <https://www.legislation.gov.uk/ukpga/2008/22/section/>.
• <https://www.louisejoybrown.co.uk>.
• <https://www.nasa.gov/hhp/human-system-risks/>.
• <https://www.nasa.gov/hrp/radiation/space-radiation-miniseries/>.
• <https://www.oxfordreference.com/display/10.1093/oi/authority.20110803095749303>.
• <https://www.researchgate.net/publication/222155658_The_science_and_ethics_of_human_admixed_embryos>.
• <https://www.sign-lang.uni-hamburg.de/glex/konzepte/l7549.html>.
• <https://www.who.int/news/item/04-04-2023-1-in-6-people-globally-affected-by-infertility> .
• <https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/endometriosis>.
• <https://www.pwn-usa.org/bodily-autonomy-framework/>.
• Choe J and Shanks AL, ‘In Vitro Fertilization’ (StatPearls Publishing 2023) <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK562266>.
• Jain M and Singh M,’Assisted Reproductive Technology (ART) Techniques’ (StatPearls Publishing 2023) < https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/35015434/ >.
• Khan Y S and Ackerman KM, ‘Embryology, Week 1’ (StatPearls Publishing 2024) <https://www.ncbi.nlm.nih.gov/books/NBK554562/>.
• Ly S, ‘Ethics of Designer Babies’ Embryo Project Encyclopedia’ (2011) <https://hdl.handle.net/10776/2088>.
• The Editors of Encyclopaedia Britannica, ‘in vitro fertilization’ Encyclopedia Britannica (2024) <https://www.britannica.com/science/in-vitro-fertilization>.
• Villalba A, ‘Queering the genome: ethical challenges of epigenome editing in same-sex reproduction’ (2024) Journal of Medical Ethics < https://pubmed.ncbi.nlm.nih.gov/38408852/>.
• Zhang M and Jennifer CE, ‘ Davis v. Davis (1992)’ Embryo Project Encyclopedia (2013) <https://hdl.handle.net/10776/6320> .