AİHM KARARLARININ BAĞLAYICILIĞI: SÖZLEŞME’Yİ AŞAN BİR SONUÇ OLARAK OBJEKTİF ETKİ

Yıl 2025, Sayı: 64, 699 - 734, 31.10.2025

Cemre Belçim Gölbaşı Uçar

https://doi.org/10.54049/taad.1814330

Öz

Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’ne taraf devletlerin, Sözleşme kapsamında, insan haklarını koruma sistemlerini denetleyen güçlü bir bölgesel koruma mekanizmasıdır. AİHM’yi benzerlerine göre güçlü kılan husus, uluslararası bir sözleşme olan AİHS’nin iç hukukla olan uyumunu denetleyebilen ve uyumsuzluk tespit ettiği takdirde yaptırımlar öngörebilen bir merci oluşudur. Bireysel başvuru ve devlet başvurusu usulü ile işleyen Mahkeme sisteminde, taraf devletin Sözleşme’yi ihlal ettiği tespit edilirse; başvuran lehine adil bir tazminata veya bireysel/genel tedbirler alınması gerektiğine karar verilebilmektedir. Mahkeme kararları niteliği itibariyle esasen bildirici olup, alınması tavsiye edilen bireysel/genel tedbirlerin ulusal hukukta hangi araçlarla gerçekleştirileceği konusunda da serbesti söz konusudur. Bu anlamda Mahkeme kararları kural olarak subjektif bağlayıcılığa sahiptir ve yalnızca taraflar bakımından sonuç doğurmaktadır. Bu durum Sözleşme’nin 46. maddesinde açıkça düzenlenmektedir. Ancak Mahkeme kararlarının bağlayıcılığı, etkisi ve işlevi kavramlarının öğretide ve uygulamada farklı kullanımları söz konusudur. Bu durumun Mahkeme kararlarının yorumlanmasında ve kullanılmasında tartışmalara sebebiyet verdiği görülmektedir. Çalışmanın amacı, farklı görüşler ve uygulamaları mevcut olduğu tespit edilen Mahkeme kararlarının bağlayıcılığı konusuna bir açıklık getirmektir. Bu anlamda öncelikle bağlayıcılık, etki ve işlev kavramları arasındaki ayrımın ve bunun hukuki gerekçelerinin ortaya konulması amaçlanmaktadır. Araştırmada nitel araştırma yöntemi tercih edilmiş; birincil kaynak olarak Mahkeme kararları başta olmak üzere ayrıca Mahkeme’ye ilişkin uluslararası hukuk belgeleri kullanılmıştır. İkincil kaynak olarak bu konuda doktrinde yazılmış ulusal ve uluslararası yazındaki eserlerden yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi , Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararları , bağlayıcılık , objektif etki , objektif işlev , subjektif bağlayıcılık , pilot karar usulü , Avrupa Konseyi statüsü

Etik Beyan

Bu makale Etik Kurul iznine tabi değildir

Binding Force of ECHR Judgments: Objective Effect as a Result Transcending the Convention

Öz

The European Court of Human Rights is a very powerful regional protection mechanism that oversees the human rights protection systems of the states parties to the European Convention on Human Rights under the Convention. The point that makes the ECHR stronger than its counterparts is that it is an authority that can monitor the compliance of the ECHR, an international convention, with domestic law and prescribe sanctions if it detects non-compliance. In the Court system functioning through the individual and inter-state application procedure, if it is determined that the state party has violated the Convention, it may be decided that a fair compensation or individual /general measures should be taken in favor of the applicant. Court decisions are essentially declarative in nature, and there is also a freedom regarding the means by which individual/general measures will be implemented in national law. In this sense, Court decisions as a rule have a subjective binding force and have consequences only for the parties. This is clearly regulated in the article 46 of the Convention. However, there are different uses of the binding force, effect and function of the Court’s judgments in doctrine and practice. It is observed that this situation causes controversy in the interpretation and use of Court decisions. The aim of this study is to clarify the issue of the binding effect of Court decisions, which is characterized by different opinions and practices. In this sense, first of all, it is aimed to clarify the distinction between the concepts of binding, effect and function and the legal grounds for this distinction. The qualitative research method was preferred in the study; the Court’s judgments, as well as international law documents related to the Court, were used as primary sources. As secondary sources, national and international literature on this subject has been utilized.

Anahtar Kelimeler

European Convention on Human Rights , Judgments of European Court of Human Rights , binding force , objective effect , subjective effect , pilot-judgment procedure , statute of the Council of Europe

Etik Beyan

This article is not subject to Ethics Committee permission.

Kaynakça

• Adams, G B, ‘The Origin of the Common Law’, (1924) 34(2), The Yale Law Journal, s. 115-128.
• Akçil, Y, ‘Bireysel Başvuru Kararlarının Subjektif ve Objektif Etkisinin İdari Yargı Yönünden İncelenmesi’, (2022) 39(1), Anayasa Yargısı, s. 1-45.
• Algan, B, ‘Bireysel Başvurularda “Açıkça Dayanaktan Yoksunluk” Kriterinin Anayasa Mahkemesi Tarafından Yorumu ve Uygulanması’, (2014) 63(2), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s. 247-284.
• Algan, B, İnsan Hakları: Kavramsal ve Kuramsal Çerçeve, (1. Baskı, Adalet Yayınevi 2023).
• Alyanak, S ve Bozkurt Cengiz, B, ‘Anayasa Mahkemesinin Pilot Karar Uygulaması ve Kararların Yasama Organına Bildirilmesi’, (2023) (48), Yasama Dergisi, s. 117-153.
• Anayurt, Ö, Anayasa Hukuku Genel Kısım, (2. Baskı, Seçkin Yayınları 2021).
• Atasayan, M Gözde, ‘Can Atalay Kararı ve “Ötesi”’, (2025) 13(35), Anayasa Hukuku Dergisi, s. 129-182.
• Aybay, R ve Çelik, D B, İnsan Hakları Hukuku, (5. Baskı, Der Yayınları 2022).
• Bağcı, B, ‘Anayasa Mahkemesinin Bireysel Başvuru Kararlarının Objektif İşlevi (Etkisi), (2024) 1, Prof. Dr. Zühtü Arslan’a Armağan, s. 1005-1037.
• Becket, J, ‘The Greek Case Before the European Human Rights Commission’, (1970) 1(1), Human Rights, s. 91-117.
• Bilgin, A B, ‘Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi’nin İç Hukuktaki Yeri’, (2016) 22(1), Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Hukuk Araştırmaları Dergisi, s. 81-130.
• Cengiz, S, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarının İcrası, (1. Baskı, Seçkin Yayıncılık 2023).
• Çakmak, U R, ‘Bireysel Başvuruda İkincillik Çağı’, (2024) 28(2), Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s. 373-393.
• Çakmak, U R, ‘İkincillik İlkesi Çerçevesinde Türkiye’de İnsan Hakları Tazminat Komisyonu’, (2021) 16(177), Terazi Hukuk Dergisi, s. 882-890.
• Değirmencioğlu, B, ‘AİHM Esas Denetiminde Kullanılan Özel Bir Metot Olarak “Pilot Karar Usulü” ve Türk Anayasa Yargısı Özelinde Değerlendirilmesi’, (2024) 4(2), Kırıkkale Hukuk Mecmuası, s. 785-827.
• Dere, A N, ‘Anayasa Yargısında Pilot Karar Usulü’, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, (Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü 2024).
• Doğan, İ (Ed.), İnsan Hakları Hukuku, (5. Baskı, Astana Yayınları 2022).
• Doğru, D, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Yargılamasında Takdir Marjı Doktrini, (1. Baskı, Turhan Kitabevi 2019).
• Doğru, O, ‘İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi Kararlarının İç Hukuka Etkisi’, (2000) 17, Anayasa Yargısı, s. 194-225.
• Edlin, D E, Common Law Judging: Subjectivity, Impartiality, and the Making of Law, (University of Michigan Press 2016).
• Elliott, C. ve Quinn, F, English Legal System, (Pearson Longman 2006).
• Erdoğan, İ, Hukuka Giriş, (3. Baskı, Seçkin Yayınları 2021).
• Ergül, E, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Uygulaması, (1. Baskı, Yargı Yayınevi 2003).
• Ergür, N Y, ‘AİHM Pilot Karar Usulü, İkincillik Prensibi ve Yapısal Adalet’, (2025) 5(1), SDE Akademi Dergisi, s. 137-168.
• Esen, E, İnsan Hakları Avrupa Mahkemesi İçtihatları Işığında Takdir Marjı Doktrini, (1. Baskı, On İki Levha Yayıncılık 2020).
• Gemalmaz, M S, Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun Genel Teorisine Giriş Cilt 2, (8. Baskı, Legal Yayıncılık 2012),
• Giakoumopoulos, C, ‘Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi Kararlarının İnfazı ve Anayasa Mahkemelerinin Rolü’, (2016) 33, Anayasa Yargısı, s. 35-42.
• Göktaş, E B, ‘İnsan Haklarının Evrenselliği ve Kültürel Görecelilik Tartışması Bağlamında Takdir Marjı Doktrini’, (2023) 6(11), Türkiye İnsan Hakları ve Eşitlik Kurumu Dergisi, s. 15-46.
• Gözler, K, Hukuka Giriş, (12. Baskı, Ekin Yayınları 2015).
• Gözler, K, Hukukun Temel Kavramları, (20. Baskı, Ekin Yayınları 2022).
• Gözler, K, İnsan Hakları Hukuku, (4. Baskı, Ekin Yayınları 2022).
• Gözler, K, Türk Anayasa Hukuku, (4. Baskı, Ekin Yayınları 2021).
• Gözübüyük, A Ş ve Gölcüklü, F, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi ve Uygulaması: Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi İnceleme ve Yargılama Yöntemi, (6. Baskı, Turhan Kitabevi 2005),
• Hafızoğulları, Z, Ceza Normu: Normatif Bir Yapı Olarak Ceza Hukuku Düzeni, (1. Baskı, Seçkin Kitabevi 1987).
• Harris, D ve O’Boyle, M ve Bates, E ve Buckley, C, Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Hukuku, (4. Baskı, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları 2021).
• Hogue, A, Origins of the Common Law, (Liberty Press 1985).
• Işıktaç, Y, Hukukun Kaynağı Olarak Örf ve Adet Hukuku, (1. Baskı, Filiz Kitabevi 2009).
• İnceoğlu, S (Ed.), İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ve Anayasa: Anayasa Mahkemesine Bireysel Başvuru Kapsamında Bir İnceleme, (1. Baskı, Avrupa Konseyi 2013).
• Karakul, S, ‘Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi’nin Kendi Kararlarının Yerine Getirilmesindeki Rolü’, (2018) 5(2), İstanbul Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s. 125-156.
• Karaman, E, ‘Avrupa İnsan Hakları Mahkemesinin Kararlarının Yerine Getirilmemesinden Doğan Sorumluluk’, (2014) 72(1), İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, s. 411-434.
• Kelsen, H, Saf Hukuk Kuramı: Hukuk Kuramının Sorunlarına Giriş, Ertuğrul Uzun (Çev.), (1. Baskı, Nora Kitap 2016),
• Keskin, E, ‘AİHM’nin Türkiye Hakkında İfade Hürriyetine İlişkin Verdiği Kararlarda Takdir Marjı’, (2020) 69(3), Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s. 1379-1414.
• Kılınç, B, ‘The Issue of Binding Value of Precedent Cases in the Case-Law of the European Court of Human Rights’, (2016) 7, Uyuşmazlık Mahkemesi Dergisi, s. 665-675.
• Krish, N, ‘The Open Architecture of European Human Rights Law’, The Modern Law Review, (2008) 71(2), s. 183-216.
• Köküsarı, İ, ‘Anayasa Mahkemesi’ne Bireysel Başvuru Yolunda İhlal Kararlarının Kesinliği, Bağlayıcılığı ve Etkisi’, (2018) 22(1-2), Erzincan Binali Yıldırım Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s. 1-56.
• Ľalík, T, ‘Understanding the Binding Effect of the Case-Law of the ECtHR in Domestic Legal Order’, International Conference: Effectiveness of the European System of Protection of Human Rights, Varşova, 18-19/04/2011.
• Lukashuk, I I, ‘The Principle Pacta Sunt Servanda and the Nature of Obligation Under International Law’, (1989) 83(3), The American Journal of International Law, s. 513-518.
• Meriç, E O, ‘İnsan Hakları İhlallerinin Önlenmesinde Pilot Kararların Usuli Açıdan Etkililiği’, (2021) 1(2), Dicle Akademi Dergisi, s. 29-56.
• Pazarcı, H, Uluslararası Hukuk, (14. Baskı, Turhan Kitabevi 2015).
• Salihpaşaoğlu, Y, ‘Anayasa’nın 90. Maddesinin 5. Fıkrası ve Türk Yargı Uygulamasındaki Görünümü’, (2022) 39(1), Anayasa Yargısı, s. 339-352.
• Salihpaşaoğlu, Y, Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi ve Yargılamada Kullandığı Yöntem, İlke ve Usuller, (2. Baskı, Adalet Yayınevi 2021).
• Salihpaşaoğlu, Y, Hukuka Giriş, (1. Baskı, Adalet Yayınevi 2023).
• Şahbaz, İ, ‘Anayasa Mahkemesi Kararının Gerekçesinin Bağlayıcılığı Sorunu’, (2020) 2, Maltepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi.
• Teziç, E, Anayasa Hukuku, (Beta Yayınları 2015).
• Toroslu, N ve Toroslu, H, Ceza Hukuku Özel Kısım, (Yetkin Yayınları 2021).
• Usta, O, Türk Hukuku ve Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi Bağlamında Kölelik, Kulluk ve Zorla Çalıştırma Yasağı, (On İki Levha Yayınları 2021).
• Uygun, O, ‘Hukukun Üstünlüğü İlkesi’, (2022) 19(3), Yeditepe Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, s. 521-558.
• AİHM Komisyon Kararı, Avusturya/İtalya, B. No: 788/60, T: 11/01/1961.
• AİHM, Alıšıć ve Diğerleri/Bosna Hersek, Hırvatistan, Sırbistan, Slovenya ve Eski Yugoslav Makedonya Cumhuriyeti, B. No: 60642/08, T: 16/07/2014.
• AİHM, Bayatyan/Ermenistan, B. No: 23459/03, T: 07/07/2011.
• AİHM, Burmych ve Diğerleri/Ukrayna, B. No: 46852/13, T: 12/10/2017.
• AİHM, Chapman/Birleşik Krallık, B. No: 27238/95, T: 18/01/2001.
• AİHM, Chitos/Yunanistan, B. No: 51637/12, T: 04/06/2015.
• AİHM, Cossey/Birleşik Krallık, B. No: 10843/84, T: 27/09/1990.
• AİHM, Christine Goodwin/Birleşik Krallık, B. No: 28957/95, T: 11/07/2022.
• AİHM, Durukan ve Birol/Türkiye, B. No: 14879/20 13440/21, T: 03/10/2023.
• AİHM, Erçep/Türkiye, B. No: 43965/04, T: 22/11/2011.
• AİHM, Eweida ve Diğerleri/Birleşik Krallık, B. No: 48420/10, 59842/10, 51671/10 ve 36516/10, T: 15/01/2013.
• AİHM, Fedotova ve Diğerleri/Rusya, B. No: 40792/10, 30538/14 ve 43439/14, T: 17/01/2023.
• AİHM, Gluhaković/Hırvatistan, B. No: 21188/09, T: 12/04/2011.
• AİHM, Hirsi Jamaa ve Diğerleri/İtalya, B. No: 27765/09, T: 23/02/2012.
• AİHM, Husayn (Abu Zubaydah)/Polonya, B. No: 7511/13, T: 24/07/2014.
• AİHM, Hutchinson/Birleşik Krallık, B. No: 57592/08, T: 17/01/2017.
• AİHM, İrlanda/Birleşik Krallık, B. No: 5310/71, T: 18/07/1978.
• AİHM, Janowiec ve Diğerleri/Rusya, B. No: 55508/07, T: 21/10/2013.
• AİHM, Lautsi ve Diğerleri/İtalya., B. No: 30814/06, T: 18/03/2011.
• AİHM, Magnitskiy ve Diğerleri/Rusya, B. No: 32631/09-53799/12, T: 27/08/2019.
• AİHM, Marckx/Belçika, B. No: 6833/74, T: 13/06/1979.
• AİHM, Mouvement Raëlien Suisse/İsviçre, B. No: 16354/06, T: 13/07/2012.
• AİHM, Nika/Arnavutluk, B. No: 1049/17, T: 14/11/2023.
• AİHM, Önal/Türkiye, B. No: 44982/07, T: 02/07/2019.
• AİHM, Suljagic/Bosna Hersek, B. No: 27912/02, T: 03/11/2009.
• AİHM, Tek Gıda İş Sendikası/Türkiye, B. No: 35009/05, T: 04/04/2017.
• AİHM, Yüksel Yalçınkaya/Türkiye, B. No: 15669/20, T: 26.09.2023.
• AYM, Şerafettin Can Atalay Kararı, B. No: 2023/53898, T: 27/10/2023.
• Bakanlar Komitesi, Loizidou/Türkiye, 15318/89, Res-54, 06/10/1999.
• Bakanlar Komitesi, Stran Greek Refineries ve Stratis Andreadis/Yunanistan, 13427/87, 20/03/1997.
• <https://diabgm.adalet.gov.tr/Resimler/SayfaDokuman/2492019170148THE_JUDICIAL_SYSTEM_OF_TURKEY_AND_ORGANISATION_OF_THE_MINISTRY_OF_JUSTICE.pdf> Erişim Tarihi: 06/02/2025.
• <https://ihtk.adalet.gov.tr/SayfaDetay/Komisyonhakkinda> Erişim Tarihi: 10/07/2025.
• <https://papers.ssrn.com/sol3/papers.cfm?abstract_id=1951830> Erişim Tarihi: 06/02/2025.
• <https://search.coe.int/cm#{%22CoEIdentifier%22:[%2209000016805dd190%22],%22sort%22:[%22CoEValidationDate%20Descending%22]}> Erişim Tarihi: 10/07/2025.
• <https://www.anayasa.gov.tr/tr/haberler/norm-denetimi-basin-duyurulari/kadinin-kocasinin-soyadini-almasini-ongoren-kuralin-iptali/> Erişim Tarihi: 06/02/2025.
• <https://www.coe.int/en/web/portal/-/the-russian-federation-is-excluded-from-the-council-of-europe> Erişim Tarihi: 06/02/2025.
• <https://www.coe.int/en/web/secretary-general/-/conference-binding-effect-of-the-judicial-decisions->
• <https://www.coe.int/tr/web/about-us/our-member-states> Erişim Tarihi: 06/02/2025.
• <https://www.coe.int/tr/web/about-us/our-member-states> Erişim Tarihi: 14/04/2025.
• <https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/FS_Conscientious_objection_TUR> Erişim Tarihi: 06/02/2025.
• <https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/fs_pilot_judgments_tur> Erişim Tarihi: 06/02/2025.
• <https://www.echr.coe.int/documents/d/echr/stats-analysis-2023-eng> Erişim Tarihi: 06/02/2025.
• Avrupa Hakimleri Danışma Konseyi (CCJE) 20 No’lu Görüş, Hukukun Yeknesak Bir Şekilde Uygulanmasında Mahkemelerin Rolü, (Avrupa Konseyi 2023).
• Düzel, Osman, Türkiye’nin Avrupa Birliği Üyeliği ve Türk Hukuk Sistemi, Uzmanlık Tezi, Avrupa Birliği Genel Sekreterliği Ulusal Program Dairesi, Ankara, 2004.