İslâm Mantık Geleneğinde Belirsiz Ad ve Fiiller Üzerine Bir Soruşturma

Yıl 2019, Sayı: 33, 34 - 55, 26.10.2020

Hacı Kaya

Öz

Kavram mantığı üzerine bina edilen klasik mantık bilimi, daha çok ad kavramlar ve bu kavramlardan bileşen önermeler üzerinden yürütülmüştür. Bu, İslâm mantık tarihinde öncekilerin (mütekaddimûn) mantık geleneğinde böyle olmakla birlikte sonrakilerin (müteahhirûn) mantık geleneğinde çok daha belirgindir. Mantık biliminin, bu eğilimle yürütüldüğü ve yüzyılları içeren tarihinde fiil kavramlar, hem kavram hem de yargı bağlamlarıyla kimi belirsizlikleri beraberinde sürükleye gelmiştir. Her ne kadar mantık bilimi, kurulduğu andan itibaren psiko-sosyal temelli dillerin belirleyiciliğinden mümkün oldukça kendisini yalıtıp bilimlere evrensel dil sunma iddiasında bulunmuş ve bu doğrultuda onun evrensel kurallarını oluşturmaya çalışmış olsa da psiko-sosyal temelli dil yapılarının, mantık biliminin işini zaman zaman zorlaştırdığı göze çarpmaktadır. Farklı dillerde farklı yapılarda ifade edilen belirsiz adlar, belirli fiil ve belirsiz fiiller mantıkçıların işini epey güçleştirmiştir. Onlar bize göre dillerden kaynaklı bu güçlüğün üstesinden gelmek için fiiller yerine en az tartışma barındıran belirli adlar üzerinden mantık bilimini işleme yolunu tercih etmişlerdir. Fakat öyle olsa bile bu, kanaatimizce problemi çözüme kavuşturmak yerine ötelemiş, özellikle fillerin kavram ve yargı mantığı bakımından neliği sorunu büyük oranda cevapsız kalmıştır. Çalışmamız, mantık biliminin, dillerin psiko-sosyal temelli yapılarına sırtını dönmekten kaynaklı problemlerinden biri olarak belirsiz ad ve filleri soruşturmaya açmaktadır.

Anahtar Kelimeler

İslâm mantık geleneği, belirsiz ad, belirsiz fiil, kavram

Kaynakça

• Âmidî, Seyfuddîn el-., Dekâiku’l-hakâik (Kısmu ‘ilmi’l-mantık), tsh. es-Seyyid Fâdıl Ali el-Mûsevî, Beyrut: Kitâb Nâşirûn/Book-Publisher, 2019.
• Aristoteles, “Kitâbu Bârî Ermîniyâs ev Kitâbu’l-‘İbâre”, çev. İshâk b. Huneyn, en-Nassu’l-kâmil li-mantıki Aristû içinde, c.2, ss. 103-163, thk. ve tkd. Ferîd Cebr, Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1999.
• Aristoteles, “Kitâbu Kâtîgûryâs ev Kitâbu’l-Mekûlât”, çev. Huneyn b. İshâk/İshâk b. Huneyn, en-Nassu’l-kâmil li-mantıki Aristû içinde, c.1, ss. 15-96, thk. ve tkd. Ferîd Cebr, Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1999.
• Aristoteles, Organon I, Kategoryalar, çev. Hamdi Ragıp Atademir, 2. Baskı, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1963.
• Aristoteles, Organon II, Önerme, çev. Hamdi Ragıp Atademir, 2. Baskı, Ankara: Milli Eğitim Basımevi, 1963.
• Aristotle, “On Interpretation”, Categories, On Interpretation, Prior Analitics içinde, Translated by H. P. Cooke & Hugh Tredennick, London: Harvard University Press, 2002.
• Aristotle, “The Categories”, Categories, On Interpretation, Prior Analitics içinde, Translated by H. P. Cooke & Hugh Tredennick, London: Harvard University Press, 2002.
• Cebr, Ferîd, “Mukaddime”, Aristoteles, “Kitâbu Bârî Ermîniyâs ev Kitâbu’l-‘İbâre”, çev. İshâk b. Huneyn, en-Nassu’l-kâmil li-mantıki Aristû içinde, c.2, ss. 99-102, thk. ve tkd. Ferîd Cebr, Beyrût: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1999. Cürcânî, Seyyid Şerif el-., “er-Risâletu’l-kübrâ fi’l-mantık”, çev. Muhammed Nasih Ece, YYÜİFD 5/7 (2017): 96-117.
• Cürcânî, Seyyid Şerif el-., “Hâşiyetu Seyyid Şerîf el-Cürcânî”, Tahrîru’l-kavâ‘idi’l-mantıkıyye fî şerhi risâleti’ş-şemsiyye, ve ‘aleyhi hâşiyetu es-Seyyid Şerîf el-Cürcânî içinde, ss. 22-470, tsh. Muhsîn Bîdârfur, 2. Baskı, Kum: İntişârât-ı Beydâr, 1384/2008.
• Ebherî, Esîrüddîn el-., Mantık, İsâgûcî Tercümesi ve Mantık Terimleri Sözlüğü, çev. Talha Alp, İstanbul: Yasin Yayınevi, 2010.
• Fârâbî, “el-Fusûlü’l-hamse”, Mantığa Giriş Risaleleri içinde, Çev. Yaşar Aydınlı, 1. Baskı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Fârâbî, “Kitâbu’l-‘İbâre”, el-Mantık ‘inde’l-Fârâbî içinde, c.1, ss. 133-163, thk. Refik el-Acem, Beyrut: Dâru’l-Maşrık, 1986.
• Hûnecî, Efdaluddîn el-., Keşfu’l-esrâr ‘an-gavâmidi’l-efkâr, thk. ve tkd. Hâlid er-Rüveyheb, Tahran: Müessese-i Pejûheşî Hikmet ve Felsefe-i İran, h.1389. İbn Rüşd, “Kitâbu Kâtîgûryâs ev Kitâbu’l-Mekûlât”, Nass telhîsu mantıki Aristû içinde, c.2, ss. 3-75, thk. Cirâr Cihâmî, Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Lübnânî, 1996.
• İbn Rüşd, Telhîsu Kitâbi Aristûtâlis fi’l-‘ibâre, thk. Muhammed Selim Sâlim, Mısır: Matba‘atu Dâri’l-Kütüb, 1978.
• İbn Sînâ, ‘Uyûnu’l-hikme, thk. Muvaffak Fevzî el-Cebr, Şam: Dâru’l-Yenâbî‘, 1996.
• İbn Sînâ, en-Necât, Felsefenin Temel Konuları, çev. Kübra Şenel, İstanbul: Kabalcı Yayıncılık, 2013.
• İbn Sînâ, Kitâbu’ş-Şifâ, Kategoriler, çev. Muhittin Macit, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2010.
• İbn Sînâ, Kitâbu’ş-Şifâ, Yorum Üzerine, çev. Ömer Türker, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2006.
• İbn Sînâ; İşâretler ve Tembihler, çev. Ali Durusoy, Muhittin Macit ve Ekrem Demirli. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2005. Kâtibî, Necmuddîn Ali b. Ömer el-Kazvînî el-., eş-Şemsiyye fi’l-kavâ‘idi’l-mantıkıyye, thk. ve tkd. Mehdî Fadlullah, Beyrut: El-Merkezu’s-Sekâfi’l-Arabî, 1998.
• Libera Alain de, Ortaçağ Felsefesi, çev. Ayşe Meral, 2. Baskı, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2016.
• Râzî, Fahruddîn er-., “Şerhu ‘uyûni’l-hikme”, ‘Uyûnu’l-hikme ma‘a Şerhi ‘uyûni’l-hikme içinde, ss. 39-172, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ, Tahran: Müessesetu’s-Sâdık li’t-Tıbâ‘ati ve’n-Neşr, h. 1373.
• Râzî, Fahruddîn er-., Lübâbu’l-işârât ve’t-tenbîhât, thk. Ahmed Hicâzî es-Sekâ, Kahire: Mektebetu’l-Külliyyât el-Ezheriyye, 1986.
• Râzî, Fahruddîn er-., Mantıku’l-mulahhas, thk. ve tkd. Ahad Ferâmerz Karamelekî ve Âdîne Asgarînejad, Tahran: Dânişgâh-ı İmâm Sâdık, 1381/2003.
• Râzî, Fahruddîn er-., Şerhu’l-işârât ve’t-tenbîhât, c.1, ss. 8-361, tkd. ve tsh. Ali Rızâ Necefzâde, Tahran: Encümen-i Âsâr ve Mefâhir-i Ferhengî, h. 1383.
• Râzî, Kutbuddîn er-., “Tahrîru’l-kavâ‘idi’l-mantıkıyye”, Tahrîru’l-kavâ‘idi’l-mantıkıyye fî şerhi risâleti’ş-şemsiyye, ve ‘aleyhi hâşiyetu es-Seyyid Şerîf el-Cürcânî içinde, ss. 21-471, tsh. Muhsîn Bîdârfur, 2. Baskı, Kum: İntişârât-ı Beydâr, 1384/2008.
• Râzî, Kutbuddîn er-., “el-Muhâkemât”, İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-tenbîhât m‘a şerhi’l-Havâce Nasîruddîn et-Tûsî ve’l-muhâkemât li-Kutbuddîn er-Râzî, ss. 85-422, thk. Kerim Feyzî, Kum: Müessesetü Matbû‘âtu Dînî, 1383.
• Râzî, Kutbuddîn er-., Levâmi‘u’l-esrâr fî şerhi metâli‘u’l-envâr, nşr. Meârif Nezâreti, İstanbul: Meârif Nezâreti, h.1303.
• Rescher, Nicholas, İslam Mantık Tarihi, çev. Ahmet Kayacık, İstanbul: Litera Yayıncılık, 2018.
• Suhreverdî, Şihâbuddîn, Mantıku’t-telvîhât, thk. Ali Ekber Feyyâz, Tahran: İntişârât-ı Dânişgâh, 1955. Teftezânî, Sa‘duddîn et-., Şerhu’l-İmâm es-S‘ad et-Teftezânî ‘alâ’ş-şemsiyye, thk. Câdullah Bessâm Sâlih, Amman: Dâru’n-Nûr, 2011.
• Teftezânî, Sa‘duddîn et-., Tehzîbu’l-mantık ve’l-kelâm, nşr. Abdulkadir Marûf el-Kürdî, 1. Baskı, Kahire: Matba‘atu’s-Sa‘âde, 1330/ 1912.
• Tevhîdî, Ebû Hayyân et-., Kitâbu’l-İmtâ‘ ve’l-muânese, c.1, ss. 90-100, nşr. Heysem Halîfe et-Taîmî, Beyrut: El-Mektebetu’l-‘Asrıyye, 1432/ 2011.
• Tûsî, Nasîruddîn et-., “Şerhu’l-işârât ve’t-tenbîhât”, İbn Sînâ, el-İşârât ve’t-tenbîhât m‘a şerhi’l-Havâce Nasîruddîn et-Tûsî ve’l-muhâkemât li-Kutbuddîn er-Râzî içinde, ss. 85-422, thk. Kerim Feyzî, Kum: Müessesetü Matbû‘âtu Dînî, h. 1383.
• Tûsî, Nasîruddîn et-., Esâsu’l-iktibâs fi’l-mantık, Farsçadan çev. Molla Husrev, tkd. ve thk. Hasan Şâfî ve Muhammed Saîd Cemâleddîn, Kahire: el-Meclisu’l-‘Elâ li’s-Sekâfe, 2004.
• Tûsî, Nasîruddîn et-., Tecrîdü’l-mantık, nşr. Müessesetü’l-‘Elâ li’l-Matbû‘ât, Beyrut: Müessesetü’l-‘Elâ li’l-Matbû‘ât, 1988.
• Wittgenstein, Ludwig, Felsefi Soruşturmalar, İngilizceden çev. Deniz Kanıt, 1. Baskı, İstanbul: Totem Yayıncılık, 2006.
• Wittgenstein, Ludwig, Tractatus Logico Philosophicus, çev. Oruç Aruoba, 7. Baskı, İstanbul: Metis Yayınları, 2013.