Bakara Sûresinin 2/231. Âyeti Bağlamında Boşanma Sürecinde Eşlerin Birbirine Zarar Vermesi -Teorik ve Uygulamalı Bir Çalışma-

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 55 - 91, 30.04.2025

Arzu Güngör Arıkan , Murat Sülün

https://doi.org/10.31121/tader.1586589

Abstract

Nikâh akdi, insan hayatındaki etkileri bakımından en önemli toplumsal sözleşmelerden biridir. Bu akdi hukuken sona erdiren boşanma da neticeleri açısından bir o kadar sarsıcı olabilmektedir. İslâm evliliği teşvik etmiş, bunu Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünneti olarak kodlamış; eşlerin evlilik birliğini, karşılıklı sevgi ve saygı ortamını olabildiğince korumalarını istemiş, boşanmayı da ancak evliliğin sürmesine imkân kalmadığında başvurulabilecek bir çözüm şekli olarak meşru saymıştır. Boşanmanın da belli usullere göre yapılmasını istemiş, tarafların mağduriyet yaşamamasına özen göstermiştir. Nitekim psiko-sosyal ve mali açıdan zor bir süreç olan boşanma esnasında zaman zaman eşlerin birbirine zarar verdiği hatta bazı ayrılıkların cinayetle sonuçlandığı bilinmektedir. Kur’ân’da zararı önlemek amacıyla itikadi ve ahlaki yaptırımlar öngörülmüştür. Çalışmamızdaki temel amaç; hukuki ayrıntılardan kaçınarak klasik ve çağdaş tefsirlerden istifade etmek suretiyle Kur’ân’da atıfta bulunulan boşanma sürecine ilişkin ahlaki ilkeleri tespit etmektir. Bu çalışmada boşanma sürecinin ve sonrasının zorbalığa başvurmadan daha insani bir şekilde nasıl yönetilebileceği ortaya konulmuştur. Ayrıca günümüz problemlerine hitabı bağlamında Allah’ın kelamını doğru anlamak ve isabetli yorumlamak için tefsir kaynaklarına müracaat etmenin yanında günümüz boşanma tecrübelerinin incelenmesine de ihtiyaç duyulmaktadır. Bu sebeple sosyolojide kullanılan nitel araştırma modellerinden yarı yapılandırılmış görüşme tekniğiyle, boşanmış on dindar Müslüman kadın ve on dindar Müslüman erkekle görüşmeler yapılmış, elde edilen veriler analiz edilmiştir. Verilere göre gerek evlilik birliği içindeyken gerekse boşanma aşamasındayken altı kişinin fiziksel, on dört kişinin psikolojik, dört kişinin cinsel, on kişinin sözel, on bir kişinin ise ekonomik şiddete maruz kaldığı, bazılarının ise bizzat bu şiddet türlerini uyguladığı tespit edilmiştir. Bu durum boşanma sürecinde eşlerin birbirine zarar verdiğini açıkça göstermektedir. Ayrıca görüşmecilerin kendi dindarlık algılarıyla boşanma sürecinde sergiledikleri davranışların her zaman paralel gitmediği de gözlemlenmiştir. Bu çalışmada hem Kur’ân’da geçen ahlaki ilkeler hem de güncel boşanma tecrübeleri bir araya getirilerek, teorik ve pratik bir bakış açısı sunulmuştur. Şiddet olarak nitelenebilecek olan ve her biri ayrı bir araştırmayı gerektiren recm, darb, had gibi kavramlar bu araştırmanın kapsamı dışındadır.

Keywords

Tefsir, Talâk, Dırâr, Zarar Çeşitleri, Hudûdullah

-ضرار الزوجين ببعضهما البعض أثناء عملية الطلاق في سياق الآية 2/231 من سورة البقرة - دراسة نظرية وتطبيقية

Abstract

يُعتبرعقد الزواج من أهم العقود الاجتماعية من حيث آثاره على حياة الإنسان. والطلاق الذي ينهي هذا العقد من الناحية القانونية يمكن أن يكون مؤلماً من حيث آثاره. وحثّ الإسلام على الزواج، واعتبره من سنّة النبي (صلى الله عليه وآله وسلم)، وطلب من الزوجين الحفاظ على الرابطة الزوجية وجو الحبّ والاحترام المتبادل قدر الإمكان، وأعتبر الطلاق حلاًّ شرعيًّا لا يمكن اللجوء إليه إلا عند تعذّر الزواج. ولا يجب أن يتم الطلاق إلا وفق إجراءات معينة حتى لا يكون الطرفان ضحية. في واقع الأمر، من المعروف أنه أثناء الطلاق، وهي عملية صعبة من الناحية النفسية والاجتماعية والمالية، يؤذي الزوجان بعضهما البعض أحياناً، بل إن بعض حالات الانفصال تؤدي إلى القتل. كما ورد في القرآن الكريم من توجيهات عقدية وأخلاقية تهدف إلى الوقاية من الضرر. أنَّ الغرض الرئيسي من دراستنا هذه هو التعرف على المبادئ الأخلاقية المتعلقة بعملية الطلاق المشار إليها في القرآن الكريم من خلال تجنب التفاصيل الفقهية والاستفادة من التفاسير الكلاسيكية والمعاصرة. ومن خلال هذه الدراسة يتبين لنا كيف يمكن إدارة عملية الطلاق وما يتبعها بطريقة أكثر إنسانية دون اللجوء إلى الاستبداد. بالإضافة إلى ذلك، في سياق معالجة مشاكل اليوم، هناك حاجة إلى دراسة تجارب الطلاق اليوم بالإضافة إلى اللجوء إلى مصادر التفسير من أجل فهم وتفسير كلام الله تعالى بشكل صحيح. ولهذا السبب، قد تم إجراء مقابلات عشر نساء من المطلقات المسلمات المتدينات، ولعشرةِ رجال من المسلمين المتدينين الذين طلّقوا زوجاتهم بأجراء المقابلات الشبه منظمة، و هي من نماذج البحث النوعي المستخدمة في علم الاجتماع، وقد تم تحليل البيانات التي تم الحصول عليها. ووفقا للبيانات، فقد تبين أن ستة أشخاص تعرضوا للعنف الجسدي، وأربعة عشر شخصا تعرضوا للعنف النفسي، وأربعة أشخاص تعرضوا للعنف الجنسي، وعشرة أشخاص تعرضوا للعنف اللفظي، وأحد عشر شخصا تعرضوا للعنف الاقتصادي، وبعضهم تعرضوا لهذه الأنواع من العنف بأنفسهم سواء أثناء الارتباط الزوجي أو أثناء عملية الطلاق. ويبين هذا الوضع بوضوح أن الأزواج أضروا ببعضهم البعض أثناء عملية الطلاق. وقد لوحظ أيضًا أن تصورات الأشخاص الذين تمت مقابلتهم عن تدينهم وسلوكياتهم لم تكن متوازية دائمًا أثناء عملية الطلاق. في هذه الدراسة، يتم الجمع بين المبادئ الأخلاقية المذكورة في القرآن الكريم وتجارب الطلاق الحالية وتقديم منظور نظري وعملي. إن مفاهيم مثل الرجم والضرب والحد، والتي يمكن وصفها بالعنف وكل منها يتطلب بحثًا منفصلًا، خارج نطاق هذه الدراسة.

Keywords

التفسير, الطلاق, الضرار, أنواع الضرر, حدود الله

Spouses Harming Each Other During the Divorce Process in the Context of Verse 2/231 of the Surah Al-Baqarah -A Theoretical and Applied Study-

Abstract

The marriage contract is one of the most important social contracts in terms of its effects on human life. Divorce, which legally ends this contract, can be just as traumatic in terms of its consequences. Islam encouraged marriage, codified it as the Sunnah of the Prophet (PBUH), required the spouses to preserve the marriage union and the atmosphere of mutual love and respect as much as possible, and considered divorce as a legitimate solution that can only be resorted to when the marriage is no longer possible. The Qur’an also requires that divorce to be done in accordance with certain procedures and took care to prevent the parties from being victimized. As a matter of fact, it is known that during divorce, which is a psycho-social and financially difficult process, spouses sometimes harm each other, and some separations have even resulted in murder. The Qur'an envisages theological and moral sanctions in order to prevent harm. The main purpose of our study is to identify the moral principles regarding the divorce process referred to in the Qur'an by avoiding legal details and utilizing classical and contemporary tafsir (exegesis) books. This study reveals how the divorce process and its aftermath can be managed in a more humane way without resorting to tyranny. In addition, in order to understand and interpret the word of Allah correctly in the context of its address to today's problems, there is a need to examine today's divorce experiences in addition to referring to tafsir sources. For this reason, interviews were conducted with ten divorced pious Muslim women and ten pious Muslim men using the semi-structured interview technique, one of the qualitative research models used in sociology, and the data obtained were analyzed. According to the data, six people were subjected to physical violence, fourteen people to psychological violence, four people to sexual violence, ten people to verbal violence, eleven people to economic violence, and some of them perpetrated these types of violence both during the marriage union and during the divorce process. This situation clearly shows that spouses harm each other during the divorce process. It was also observed that the interviewees' perceptions of their own piety and the behaviors they exhibited during the divorce process were not always parallel. In this study, both the moral principles mentioned in the Qur'an and current divorce experiences are brought together and a theoretical and practical perspective is presented. Concepts such as racm, coup, hadd, which can be characterized as violence and each of which requires separate research are beyond the scope of this study.

Keywords

Tafsir, Talag, Dirâr, Types of Harm, The Limits Imposed by Allah

References

• Ahmed b. Hanbel. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb Arnavut. Müessesetü’r-Risale, 2001.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir. et-Tahrîr ve’t-tenvîr Tunus: ed-Dârü’t-Tûnusiyye, 1984.
• Aybakan, Bilal. “Zarar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/130-134. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Ayten, Ali vd. “Dini Başa Çıkma, Şükür ve Hayat Memnuniyeti İlişkisi: Hastalar, Hasta Yakınları ve Hastane Çalışanları Üzerine Bir Araştırma”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 12/2 (2012), 45-79.
• Bardakoğlu, Ali. “ Ahlakın Fıkıh Kuralları Arasında Buharlaşması”, Eskiyeni 35 (2017).
• Bardakoğlu, Ali. “Had”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/547-551. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Bardakoğlu, Ali. İslâm’ı Doğru Anlıyor muyuz? ed. Ahmet Ertürk. İstanbul: KURAMER, 2019.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. “İslâm Hukukunda Manevî Zararların Tazmini”. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası Kenan Basımevi 6/4 (1940).
• Cevherî, Ebû Nasr İsmail b. Hammâd. es-Sıhâh Tâcu’l-Luğa ve Sıhâhu’l-Arabiyye. thk. Ah-med Abdu’l-Ğafûr Attâr. Beyrut: Dârü’l-ʿilm li’l-melâyîn, 1987.
• Çağrıcı, Mustafa. “Zulüm”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/507-509. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Çelik, Ömer. Hakk’ın Daveti Kur’ân-ı Kerîm Meâli ve Tefsîri. İstanbul: Erkam, 2013.
• Çiğdem, Recep. İslâm Hukuku Araştırmaları Dergisi. “İslâm’ın Cinsel Hayata Yaklaşımı” 28 (2016).
• Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdirrahmân b. el-Fazl. Sünenü’d-Dârimî. thk. Hüseyin Selim Esed ed-Dârânî. Riyad: Dârü’l-Müğnî, 2000.
• Duman, Mehmet Zeki. Beyânu’l-Hak (Kur’ân-ı Kerîm’in Nüzul Sırasına Göre Tefsiri). Ankara: Fecr Yayınları, 2016.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Muhammed Muhyiddin Abdülhamid. Beyrut: el-Mektebetü’l-asriyye, ts.
• Fazlur Rahman. Ana Konularıyla Kur’ân. çev. Alpaslan Açıkgenç. Ankara: Fecr, 1993.
• Ferah, Nimet. Boşanma Sürecinde Bireylerde Dini Başa Çıkma Davranışlarının Analizi. Sakarya Üniversitesi, Yayınlanmamış Doktora Tezi, 2019.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed. Lisanü’l-‘Arab. Beyrut: Dârü Sâdır, ts.
• İpek, Habibe. Mecelle’nin “Zarar ve Mukâbele Bi’z-Zarar Yoktur (19. Madde)” Külllî Kâidesi ve İslâm Hukukunda Uygulama Örnekleri. Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı İslâm Hukuku Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî ġarîbi’l-Ḳurʾân. thk. Muhammed Seyyid Kilani. Beyrut-Lübnan: Dârü’l-Ma’rife, ts.
• Kanik, İsa. “Kur’ân Kıssalarında Ailevî İlke ve Değerler”, Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (2020).
• Kemalpaşazâde, Şemseddin Ahmed b. Süleyman. Tefsirü İbn Kemal Paşa. thk. Mahir Edip Habbuş. İstanbul: Mektebetü’l-İrşad, 2018.
• Korkut, Yeşim. “Bir Geçiş Krizi Olarak Boşanma” Psikoloji Çalışmaları 23 (2023).
• Kurtubî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ahmed. el-Câmi‘ li-ahkâmi’l-Kurân. thk. Ahmed el-Berdûnî - İbrâhim Etfayyiş. Kahire: Dârü’l-Kütübi’l-Mısriyye, 1964.
• Kur’ân Yolu Türkçe Meâl ve Tefsir. çev. Hayrettin Karaman vd. Ankara: Diyanet İşleri Baş-kanlığı Yayınları, 5. Basım, 2014.
• Küçük, Ahmet. “Günümüzde Aile ve Kur’ân’dan Örnek Aileler”, Tefsir Araştırmaları Dergisi (TADER) 3/2 (Ekim 2019).
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Te’vîlâtü’l-Kur’ân. thk. Mecdî Bâsellûm. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l- ʿİlmiyye, 1. Basım, 2005.
• Mavili, Aliye. “Şiddetin Psikolojik ve Sosyal Boyutları”. Güven Toplumunun İnşası- Şiddetin Anatomisi ve Çözüm Yolları. ed. Saliha Okur Gümrükçüoğlu, Arzu Arıkan. İstanbul: KADEM, 2020.
• Muhammed Fuad Abdulbaki. el-Mu’cemü’l Müfehres li- elfâzi’l-Kur’âni’l-Kerîm. İstanbul: el-Mektebetü’l-İslâmiyye, 1982.
• Muhammed Reşîd Rızâ. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-hakîm (Tefsîrü’l-Menâr). Mısır: el-Hey’etü’l-Mısriyyetü’l-âmmeti li’l-küttâb, 1990.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. el-Kuşeyrî. Sahîhu Müslim. thk. M. Fuad Ab-dülbâki. Beyrut: Dârü ihyaü’t-türâsi’l-Arabi, 1991.
• Namlı, Tuncer. “Kur’ân Hükümlerinin Hukuk Sosyolojisi Açısından Değerlendirilmesi -Boşanma Örneği-” Eskiyeni 26 (2013).
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî. Sünenü’n-Nesâî. thk. Abdülfettâh Ebû Gudde. Haleb: Mektebetü’l-matbûâti’l-İslâmî, 1986.
• Nesefî, Ebû Hafs Necmüddîn Ömer b. Muhammed b. Ahmed es-Semerkandî. et-Teysîr fî’t-tefsîr. thk. Fâdî el-Mağribi, Mahir Edip Habbuş. Dârü’l-Lübâb, ts.
• Okuyan, Mehmet. Kur’ân Tefsiri. İstanbul: Haliç Üniversitesi Yayınları, 2024.
• Öğüt, Salim. “Cimâ”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/2-3. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Özafşar, Mehmet Emin- Ünal, İsmail Hakkı vd. (ed.). Hadislerle İslâm- Hadislerin Hadislerle Yorumu. İstanbul: Diyanet İşleri Başkanlığı, 2020.
• Râzî, Ebû ʿAbdillâh Faḫrüddîn Muḥammed b. Ömer b. Ḥüseyn. Mefâtîḥu’l-Ğayb. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1420.
• Savut, Harun. Tarih Okulu Dergisi (TOD). “Ailede Hukukun Gözetilmesini Mücbir Bir Etken Olarak ‘Hududullah’ Kavramı” 24 (Aralık 2015).
• Sülün, Murat. “Kur’ân’da Mes’ûliyetin Kavramsal Çerçevesi”. Kur’ân-ı Kerim’de Mes’ûliyet (Kaynağı, Sınırları, Sonuçları). ed. Bedrettin Çetiner. Tartışmalı İlmi Toplantılar 44. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2006.
• Sülün, Murat. Kur’ân-ı Kerim ve Türkçe Anlamı. İstanbul: Çağrı, 2012.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî el-Gırnâtî. el-Muvâfakât, thk. Ebû Ubeyde Meşhûr b. Hasan Al-i Selmân (Dârü İbn Affan, 1997).
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmülî et- el-Bağdâdî, Câmi‘u’l-Beyân an Te’vîl-i Âyi’l-Kur’ân, thk. Mahmud Muhammed Şakir (Mekke: Dârü’t-Terbiye ve’t Türâs, ts.).
• Turgay, Necmettin. Kur’ân ve Mutlu Hayat, (İstanbul: Vural, 2012),136.
• Ünal, İsmail Hakkı. “Kur’ân ve Sünnet Açısından Şiddet Sorunu”. Güven Toplumun İnşası Şiddetin Anatomisi ve Çözüm Yolları. İstanbul: KADEM, 2020.
• Yağmur, Oğuzhan Ş. – Aydemir, Mehmet. “Nüzûl Ortamı ve Sebeb-i Nüzûl Bilgisinin Âyetleri Anlama ve Anlamlandırmaya Etkisi (Hucurât Sûresi 9-10. Âyetler Örneği)”, Tefsir Araştırmaları Dergisi 7/2 (2023).
• Yazır, Elmalılı M. Hamdi. Hak Dini Kur’ân Dili. İstanbul: Eser, ts.
• Yıldırım, Duran Ali. “İnanç Amel ve ahlak Ekseninde Kur’ân’da Zulüm Kavramı”. Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9 (2016).
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. el-Keşşâf an hakâikı ğavâmizi’t-tenzîl ve uyûni’l-ekāvîl fî vücûhi’t-teʾvîl- Keşşâf Tefsiri. ed. Murat Sülün. çev. Ömer Çelik, Muhammed Coşkun, Necdet Çağıl, Adil Bebek. 6 Cilt. İstanbul: T.C. Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2016-2020.
• Zemahşerî, Ebü’l-Kāsım Mahmûd b. Ömer b. Muhammed el-Hârizmî. Makâmât, Mısır: Matbaatü’l-Abbâsî, 1312.