Content Analysis of Abū ʿUbayda Maʿmar b. al-Muthannā’s Majāz al-Qurʾān in the Context of Its Relationship with Linguistics and Tafsīr

Year 2025, Volume: 9 Issue: 1, 191 - 213, 30.04.2025

Sadık Seymen

https://doi.org/10.31121/tader.1643212

Abstract

Abū ʿUbayda Maʿmar ibn al-Muthannā (d. 209/824), one of the prominent scholars of the second century AH, authored Majāz al-Qur'ān, a significant work reflecting the interrelations among Islamic studies during the compilation period. Although the conceptual framework of the term “majāz” had not yet been fully defined at the time, its central placement in this early work on Qur'anic language and exegesis is noteworthy. The work lies at the intersection of various disciplines due to its diverse subject matter, making it a valuable resource for multiple fields of Islamic scholarship. This article primarily aims to conduct a content analysis of Majāz al-Qur'ān and to determine its relationship with and impact on the relevant scientific disciplines. To achieve these objectives, the study employs a con-tent analysis method, examining the work's content and its connections with both linguistics and exe-gesis (tafsīr). This study analyzes Abū ‘Ubayda’s usage of the term majāz (figurative expression), demonstrating that he employed it in a broader sense than its later, more narrowly defined meaning in the science of rhetoric (‘ilm al-balāgha). Through this term, he sought to examine various linguistic forms and modes of expression in the Qur’ān that deviate from conventional usage. His analyses not only contributed to foundational studies in morphology (ṣarf) and syntax (naḥw), but also laid the groundwork for the later establishment of balāgha as an independent discipline. Furthermore, this study refutes certain scholars’ claims that Abū ‘Ubayda did not understand majāz within the majāz-ḥaqīqa (figurative-literal) dichotomy, providing counterexamples that substantiate the contrary. In addition to these, by focusing on the Qur'anic text, the work also became integral to exegesis. (tafsīr). In a period when exegetical activities were predominantly based on narrations (riwāyah), Abū ʿUbayda's attempt to offer an alternative approach positioned him as one of the pioneers of the rational (dirāyah) school of exegesis, which relies on linguistic analysis. Despite criticism from some exegetes, it became an indispensable work in later periods. This study highlights that Majāz al-Qur'ān has been a source of reference for scholars from various schools and disciplines. Examining this work sheds light on the intellectual dynamism of the period in which it was written. Majāz al-Qur'ān is a landmark work that not only reflects the intellectual milieu of its time but also bridges early Islamic scholarship with the more systematized scholarly tradition of later periods. Its analysis provides valuable insights into the evolution of Islamic sciences and the interconnectedness of their various disciplines.

Keywords

Tafsīr, Abū ʿUbayda, Majāz, Majāz al-Qur’ān, Linguistics, Rhetoric

Ethical Statement

Bu çalışmanın hazırlanma sürecinde bilimsel ve etik ilkelere uyulduğu ve yararlanılan tüm çalışmaların kaynakçada belirtildiği beyan olunur / It is declared that scientific and ethical prin-ciples have been followed while carrying out and writing this study and that all the sources used have been properly cited.

Dil Bilimleri ve Tefsir ile İlişkisi Bağlamında Ebu Ubeyde Ma‘Mer b. el-Müsennâ’nın Mecâzu’l-Kur’ân Eserinin İçerik Analizi

Abstract

Hicrî ikinci asrın önemli ilim adamlarından Ebu Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ’nın (öl. 209/824) Mecâzu’l-Kur’ân’ı tedvin döneminde İslami İlimlerin kendi aralarındaki ilişkileri ortaya koyma açı-sından temsil değeri yüksek bir eserdir. Bu eserde dönemi itibariyle kavramsal çerçevesinin henüz sınırlandırılmamasıyla beraber “mecaz” teriminin, Kur’ân dili ve tefsirine dair yazılan ilk eserlerden birinin merkezine alınması dikkat çekici olup, eser içerdiği farklı konular itibariyle farklı ilim dalları-nın kesişim noktasında yer almaktadır. Bu çalışma ile öncelikle Mecâzu’l-Kur’ân eserinin içerik anali-zinin yapılması ve muhtevası itibariyle ilgili olduğu ilmî disiplinlerle irtibatı ve onlara etkisinin tespit edilmesi hedeflenmiştir. Böyle bir çalışma konusu ve bakış açısının gereği olarak içerik analizi yönte-mi kullanılıp muhtevası tahlil edilmiş hem de eserin hem dil bilimleri de tefsir ile irtibatı incelenmiş-tirBu çalışmada Ebu Ubeyde’nin mecaz terimini kullanma biçimi tahlil edilmiş olup, onun bu terimi belagat ilminde daha sonradan kazanacağı sınırları belli olan terim manasını da kapsayacak şekilde ama ondan daha geniş bir manada kullanmış olduğunu tespit etmiştir. Bu terimle o, Kur’ân-ı Ke-rim’deki normal kullanımın dışındaki çeşitli dilsel formları ve ifade biçimlerini incelemeyi hedefle-miştir. Bu incelemeleri sarf ve nahiv gibi alanlardaki çalışmalara destek olduğu gibi, diğer taraftan sonraki dönemlerde müstakil bir disiplin haline gelecek Belagat ilminin tesisine katkı sunmuştur. Zira bu çalışmada bazı araştırmacıların Ebu Ubeyde’nin “mecâz” terimini mecâz-hakikat ikilemi çerçeve-sinde anlamadığını iddiası cevaplandırılmış ve bu iddianın aksi örneklerle ortaya konmuştur. Bunlara ilaveten araştırma düzlemini Kur’ân metni üzerinden belirlemesi de bu eseri kaçınılmaz bir şekilde tefsir ilmi ile alakalı hale getirmiştir. Kendi dönemi itibariyle rivayet ağırlıklı olarak devam eden tefsir faaliyetinde, alternatif bir yol sunma girişiminde bulunan Ebu Ubeyde, dil bilimsel ekolü takip eden dirayet tefsirinin öncülerinden addedilebilir. Mecâzu’l-Kur’ân eseri bazı müfessirler tarafından tenkide tabi tutulsa da sonraki dönemlerde müstağni olunamayacak bir eser haline gelmiştir. Birçok farklı ekolden ve disiplinden ilim adamının istifade ettiği bu eserin incelenmesi, telif edildiği dönemin ilmî hareketliliğine de ışık tutacaktır. Mecâzu'l-Kur'ân, sadece döneminin entelektüel ortamını yansıtmakla kalmayıp aynı zamanda erken dönem İslami ilimler ile sonraki dönemlerin ilmî gelişmeleri arasında köprü kuran önemli bir eserdir. Eserin analizi, İslami ilimlerin gelişimine ve çeşitli disiplinlerin birbi-riyle olan bağlantısına dair değerli bilgiler sunmaktadır.

Keywords

Tefsir, Ebu Ubeyde, Mecâz, Mecâzu’l-Kur’ân, Dil bilimleri, Belagat

تحليل محتوى كتاب مجاز القرآن لأبي عبيدة مَعْمَر بن المُثَنَّى في سياق علاقته بعلوم اللغة وعلم التفسير

Abstract

أبو عبيدة معمر بن المثنى (ت. 209/824)، أحد أبرز علماء القرن الثاني الهجري، ألَّف كتاب مجاز القرآن، الذي يُعتبر عملًا ذا قيمة تمثيلية كبيرة لفهم العلاقات المتبادلة بين العلوم الإسلامية خلال فترة التدوين. يعكس محتوى هذا الكتاب الدراسات التفسيرية واللغوية المبكرة في عصره. وعلى الرغم من أن الإطار المفاهيمي لمصطلح "مجاز" لم يكن قد تبلور بالكامل خلال هذه الفترة، إلا أن وضعه المحوري في أحد أقدم الأعمال المتعلقة بلغة القرآن وتفسيره يعد أمرًا جديرًا بالملاحظة. يقع هذا العمل عند تقاطع تخصصات متعددة نظرًا لتنوع موضوعاته، مما يجعله مصدرًا قيِّمًا للعديد من مجالات الدراسات الإسلامية. تهدف هذه الدراسة بشكل أساسي إلى إجراء تحليل محتوى لكتاب مجاز القرآن وتحديد علاقته وتأثيره على التخصصات العلمية ذات الصلة. بالإضافة إلى ذلك، تسعى الدراسة إلى توضيح العلاقات المتبادلة بين العلوم الإسلامية خلال فترة التدوين. ولتحقيق هذه الأهداف، تستخدم الدراسة منهج تحليل المحتوى، حيث يتم فحص محتوى العمل وارتباطاته بكل من علم اللغة والتفسير. قامت الدراسة بتحليل استخدام أبي عبيدة لمصطلح "مجاز"، حيث تبين أنه استخدمه بمعنى أوسع من المفهوم المنضبط الذي تبلور لاحقًا في علم البلاغة. من خلال هذا المصطلح، سعى أبو عبيدة إلى دراسة الأشكال والتعبيرات اللغوية المختلفة في القرآن التي تخرج عن الاستخدام العادي. ولم تدعم هذه التحليلات الدراسات في الصرف والنحو فحسب، بل ساهمت أيضًا في تأسيس علم البلاغة كتخصص مستقل في الفترات اللاحقة. وفي هذه الدراسة تم الرد على زعم بعض الباحثين أن أبا عبيدة لم يفهم مصطلح”المجاز“ في إطار ثنائية المجاز والحقيقة، وبيان بطلان هذا الزعم بالأمثلة. علاوة على ذلك، وبتركيزه على النص القرآني، أصبح العمل مرتبطًا ارتباطًا وثيقًا بعلم التفسير. وفي فترة كانت الأنشطة التفسيرية تعتمد بشكل رئيسي على الروايات (الرواية)، فإن محاولة أبي عبيدة تقديم منهج بديل جعلته أحد رواد مدرسة التفسير بالدراية، مع اعتماده على التحليل اللغوي. وعلى الرغم من أن مجاز القرآن تعرض لانتقادات من قبل بعض المفسرين، إلا أنه أصبح عملًا لا غنى عنه في الفترات اللاحقة. تؤكد هذه الدراسة على حقيقة أن مجاز القرآن كان مصدرًا مرجعيًا للعلماء من مختلف المدارس والتخصصات. إن دراسة هذا العمل تسلط الضوء على الديناميكية الفكرية للفترة التي كُتب فيها. تُبرز إسهامات أبي عبيدة، من خلال استخدامه المبتكر لمصطلح "مجاز" ومنهجه متعدد التخصصات، الأهمية الدائمة لعمله في مجالات اللغة والبلاغة والتفسير. يعد مجاز القرآن عملًا بارزًا لا يعكس فقط البيئة الفكرية لعصره، بل يربط أيضًا بين الدراسات الإسلامية المبكرة والتطورات المتقدمة في الفترات اللاحقة. يوفر تحليل هذا العمل رؤى قيِّمة حول تطور العلوم الإسلامية وترابط تخصصاتها المختلفة.

Keywords

التفسير, أبو عبيدة, مجاز, مجاز القرآن, علوم اللغة, البلاغة

References

• Abū Ḥayyān al-Andalusī, Muḥammad b. Yūsuf. Al-Baḥr al-muḥīṭ (fī al-tafsīr). Critical ed. Ṣidqī Muḥammad Jamīl al-ʿAṭṭār (Vols. 1 & 10), Zuhayr Jayyid (Vols. 2–7), and ʿIrfān al-ʿAshā Ḥassūnah (Vols. 8–10). Beirut: Dār al-Fikr, 1420/2000.
• Abū Musa, Muhammad Muhammad. Khasā’is al-tarākīb: Dirāsa tahlīliyyah li-masā'il ilm al-ma'ānī. Cairo: Maktabat Wahbah, 7. Edition, n.d.
• Abū ʿUbayda Maʿmar b. al-Muthannā al-Taymī al-Baṣrī. Majāz al-Qurʾān. Critical ed. Mehmet Fuad Sezgin. Cairo: Maktabat al-Khānjī, 1381/1961.
• Akay, Ali. “Ebû Ubeyde’nin Mecâzu’l-Kur’an’ı ve Mecâzî Yorumları.” İslâmî İlimler Dergisi 8/1 (2013), 183-206.
• Aksakal, Zeynep Nermin. “Ebû Ubeyde Ma‘mer b. el-Müsennâ, Mecâzü’l-Kur‘ân’ı ve Muk-addimesi Üzerine Bir İnceleme.” Erzincan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 8/2 (2015), 83-104.
• Aktaş, Bayram. “Garîbu’l-Kur’ân İlmi ve Lugatu’l-Kur’ân’la İlişkisi”, Tefsir Araştırmaları Dergisi 4/2 (Nisan/April 2021), 218-246.
• Ālūsī, Abū al-Fadl Shihab al-Din al-Sayyid Mahmud al-Baghdādī. Rūh al-ma'ānī fi tafsīr al-qur’an al-azīm wa al-sab' al-mathanī. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah, 1415/1994.
• Anbārī, Kamāl al-Dīn Abū al-Barakāt ʿAbd al-Raḥmān b. Muḥammad b. ʿUbayd Allāh al-Anṣārī. Nuzhat al-alibbāʾ fī ṭabaqāt al-udabāʾ. Critical ed. Ibrāhīm al-Sāmirrāʾī. Zarqa: Maktabat al-Manār, 3. Edition, 1405/1985.
• Azharī, Abū Manṣūr Muḥammad b. Aḥmad al-Harawī. Tahdhīb al-lughah. Critical ed. Muḥammad ʿAwaḍ Marʿab. 8 Volumes. Beirut: Dār Iḥyāʾ al-Turāth al-ʿArabī, 1. Edi-tion, 1. Edition, 2001.
• Boylu, Vahap. Ferrâ’nın Meâni’l-Kur’ân”ı ile Ebû Ubeyde’nin “Mecâzü’l-Kur’ân” İsimli Es-erlerinde Kur’ân Müfredâtına Yaklaşımlar. Çanakkale Onsekiz Mart University, Insti-tute of Social Sciences, MA Thesis, 2019.
• Bulut, Ali. “Ebû Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ân’ına Yönelik Bazı Eleştiriler.” Nüsha: Şarkiyat Araştırmaları Dergisi IV/15.
• Büyüksaka, Halil. Ebu Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ân’ının Hicrî III-V. Asır Tefsirlerine Etkisi. İstanbul: Marmara University, Institute of Social Sciences, MA Thesis, 2023.
• Darwish, Muhyi al-Din ibn Ahmad Mustafa. I'rab al-Quran wa bayanuh. 10 Volumes. Homs: Dar al-Irshad lil-Shu'un al-Jami'iyyah; Damascus and Beirut: Dar al-Yamamah and Dar Ibn Kathir, 4. Edition, 1415/1994.
• Ḍayf, Shawqī. al-Balāghah: taṭawwur wa tārīkh. 9th ed. Cairo: Dār al-Maʿārif, n.d.
• Farrā', Abū Zakariyyā Yaḥyā ibn Ziyād ibn 'Abd Allāh ibn Manẓūr al-Daylamī. Ma'ānī al-Qur'ān. Critical ed. Aḥmad Yūsuf al-Najjātī, Muḥammad 'Alī al-Najjār, and 'Abd al-Fattāḥ Ismā'īl al-Shalabī. Cairo: al-Dār al-Miṣriyya lil-Ta'līf wa al-Tarjama, 1. edition, n.d.
• Fīrūzābādī, Majd al-Dīn Abū Ṭāhir Muḥammad ibn Yaʿqūb. Baṣāʾir dhawī al-tamyīz fī laṭāʾif al-kitāb al-ʿazīz. Critical ed. Muḥammad ʿAlī al-Najjār [d. 1385 AH]. Cairo: al-Majlis al-Aʿlā li'l-Shuʾūn al-Islāmiyyah - Lajnat Iḥyāʾ al-Turāth al-Islāmī, 1416/1996.
• Ghūl, ʿAshrā Muḥammad. al-Majāz fī al-turāth al-ʿarabī: al-muṣṭalaḥ wa taṭawwur al-mafhūm. Cairo: al-Hayʾah al-Miṣriyyah al-ʿĀmmah lil-Kitāb, 2016.
• Heyb, Ahmed Favzî. “Kitāb Majāz al-Qur'ān li-Abī 'Ubayda Ma'mar ibn al-Muthannā al-Baṣrī (110-209 H.) Awwal kitāb fī gharīb al-Qur'ān al-karīm wa ma'ānīh” Majallat al-Kulliyya al-'Ulūm al-Islāmiyya: Jāmi'at al-Sulṭān Muḥammad al-Fātiḥ al-Waqfiyya, 1 (2020), 20-46.
• Ibn Abī al-Iṣbaʿ al-ʿAdwānī, ʿAbd al-ʿAẓīm b. al-Wāḥid b. Ẓāfir. Taḥrīr al-taḥbīr fī ṣināʿat al-shiʿr wa al-nathr wa bayān iʿjāz al-Qurʾān. Critical ed. Dr. Ḥifnī Muḥammad Sharaf. Cairo: The Arab Republic of Egypt - Supreme Council for Islamic Affairs - Committee for the Revival of Islamic Heritage, n.d.
• Ibn al-Athīr al-Jazarī, Majd al-Dīn Abū al-Saʿādāt al-Mubārak b. Muḥammad b. Muḥammad b. ʿAbd al-Karīm al-Shaybānī. al-Nihāyah fī gharīb al-ḥadīth wa al-athar. Critical ed. Ṭāhir Aḥmad al-Zāwī and Maḥmūd Muḥammad al-Ṭanāḥī. 5 Volumes. Beirut: al-Maktabah al-ʿIlmiyyah, 1399/1979.
• Ibn Āshūr, Muhammad al-Tahir. Al-Tahrīr wa al-tanwīr [tahrīr al-ma'na al-sadīd wa tanwīr al-aql al-jadīd min tafsīr al-kitab al-majīd]. Tunis: Al-Dar al-Tunisiyyah lil-Nashr, 1984.
• Ibn Atiyyah, Abū Muhammad Abd al-Haqq ibn Ghalib ibn Abd al-Rahman ibn Tamam ibn Atiyyah al-Andalusi Al-Muharibi. Al-Muharrar al-wajīz fī tafsīr al-kitab al-azīz. Criti-cal ed. Abd al-Salam Abd al-Shafi Muhammad. Beirut: Dar al-Kutub al-Ilmiyyah, 1. Edition, 1422/2002.
• Ibn Durayd, Abū Bakr Muḥammad b. al-Ḥasan al-Azdī. Jamharat al-lughah. Critical ed. Ramzī Munīr Baʿlabakkī. 3 Volumes. Beirut: Dār al-ʿIlm lil-Malāyīn, 1. Edition, 1987.
• Ibn Fāris, Abū al-Ḥusayn Aḥmad b. Fāris al-Qazwīnī al-Rāzī. Muʿjam maqāyīs al-lughah. Critical ed. ʿAbd al-Salām Muḥammad Hārūn. 6 vols. Beirut: Dār al-Fikr, 1399/1979.
• Ibn Khallikān, Abū al-ʿAbbās Shams al-Dīn Aḥmad ibn Muḥammad ibn Ibrāhīm ibn Abī Bakr al-Barmakī al-Irbilī. Wafayāt al-aʿyān wa-anbāʾ abnāʾ al-zamān. Critical ed. Iḥsān ʿAbbās. Beirut: Dār Ṣādir, 1994.
• Ibn Qutaybah, Abū Muḥammad ʿAbd Allāh ibn Muslim al-Dīnawarī. Gharīb al-ḥadīth. Criti-cal ed. Dr. ʿAbd Allāh al-Jabbūrī. Baghdad: Maṭbaʿat al-ʿĀnī, 1st Edition, 1397/1976.
• Ibn Qutaybah, Abū Muḥammad ʿAbd Allāh ibn Muslim al-Dīnawarī. Gharīb al-Qurʾān. Criti-cal ed. Aḥmad Ṣaqr. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1398/1978.
• Ibn Sallām, Abū 'Ubayd al-Qāsim ibn Sallām ibn 'Abd Allāh al-Harawī al-Baghdādī. Gharīb al-ḥadīth. Critical ed. Dr. Muḥammad 'Abd al-Mu'īd Khān. 1st ed. Hyderabad-Deccan: Maṭba'at Dā'irat al-Ma'ārif al-'Uthmāniyya, 1384/1964.
• Jurjānī, Abū Bakr ʿAbd al-Qāhir b. ʿAbd al-Raḥmān b. Muḥammad. Dalā'il al-i'jāz fi ilm al-ma'ānī. Critical ed. Mahmud Muhammad Shakir Abū Fahr. Cairo: Matba'at al-Madani; Jeddah: Dar al-Madani, 3. Edition, 1413/1992.
• Jurjānī, Abū Bakr ʿAbd al-Qāhir b. ʿAbd al-Raḥmān b. Muḥammad. Asrār al-balāghah. Edit-ed and annotated by Maḥmūd Muḥammad Shākir. Cairo: Maṭbaʿat al-Madanī, and Jeddah: Dār al-Madanī, n.d. 423 pp.
• Karakurt, Osman. Ebu Ubeyde Ma’mer İbnü’l-Müsennâ Hayatı, Eserleri ve Tefsir İlmindeki Yeri, Selçuk University, Institute of Social Sciences, MA Thesis, 1989.
• Khaṭīb al-Baghdādī, Abū Bakr Aḥmad ibn ʿAlī ibn Thābit (392-463/1002-1071). Tārīkh Baghdād aw madīnat al-salām wa-akhbār muḥaddithīhā wa-dhikr qaṭṭānihā al-ʿulamāʾ min ghayr ahlihā wa-wāridīhā. Critical ed. Dr. Bashshār ʿAwwād Maʿrūf. 17 Volumes. Beirut: Dār al-Gharb al-Islāmī, 1. Edition, 1422/2002.
• Khaṭṭābī, Abū Sulaymān Ḥamd ibn Muḥammad ibn Ibrāhīm ibn al-Khaṭṭāb al-Bustī. Gharīb al-ḥadīth. Critical ed. ʿAbd al-Karīm Ibrāhīm al-Gharbāwī. Damascus: Dār al-Fikr, 1402/1982.
• Kula, Nurten. “Fuat Sezgin’in Tahkik ve Neşrettiği Mecâzü’l-Kur’ân’ın Mukaddimesinde Yer Alan Bazı Âyetlerin Filolojik Tahlilleri Üzerine Bir İnceleme.” In Fuat Sezgin ve Temel İslam Bilimleri: Güncel Tartışmalar-Teorik Teklifler. ed. İbrahim Özcoşar et al. İstan-bul: Divan Kitap, 2019.
• Marāghī, Aḥmad b. Muṣṭafā. ʿUlūm al-balāghah: al-Bayān, al-maʿānī, al-badīʿ. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1993.
• Naḥḥās, Abū Ja'far Aḥmad ibn Muḥammad. I'rāb al-Qur'ān. Ed. 'Abd al-Mun'im Khalīl Ib-rāhīm. Beirut: Muḥammad 'Alī Bayḍūn Publications, Dār al-Kutub al-'Ilmiyya, 1. Edi-tion, 1421/2000.
• Naḥḥās, Abū Jaʿfar Aḥmad ibn Muḥammad. Maʿānī al-Qurʾān. Critical ed. Muḥammad ʿAlī al-Ṣābūnī. 1st ed. Makkah: Umm al-Qurā University, 1409/1988.
• Pilgir, Muhammed. “Ebû ‘Ubeyde’nin Mecâzü’l-Kur’ân’ında Kıraat Olgusu ve Söz Konusu Eserde İstifade Edilen Kıraat İhtilaflarının Tefsire Etkileri,” Artuklu Akademi: Mardin Artuklu Üniversitesi İlahiyat Bilimleri Fakültesi Dergisi 10/1 (2023).
• Qazwīnī, Muḥammad b. ʿAbd al-Raḥmān b. ʿUmar Jalāl al-Dīn. al-Īḍāḥ fī ʿulūm al-balāghah. Critical ed. Muḥammad ʿAbd al-Munʿim Khafājī. 3 Volumes. Beirut: Dār al-Jīl, 3. Edi-tion, n.d.
• Qazwīnī, Muḥammad b. ʿAbd al-Raḥmān b. ʿUmar Jalāl al-Dīn. al-Talkhīṣ fī ʿulūm al-balāghah. Critical ed. ʿAbd al-Ḥamīd Hindāwī. 1 Volume. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 2. Edition, 2009.
• Qifṭī, Jamāl al-Dīn Abū al-Ḥasan ʿAlī ibn Yūsuf [d. 646/1248]. Inbāh al-ruwāt ʿalā anbāh al-nuḥāt. Critical ed. Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm [d. 1401/1981]. Cairo: Dār al-Fikr al-ʿArabī and Beirut: Muʾassasat al-Kutub al-Thaqāfiyyah, 1. Edition, 1406/1986.
• Rāghib al-Iṣfahānī, Abū al-Qāsim al-Ḥusayn ibn Muḥammad. al-Mufradāt fī gharīb al-Qurʾān. Critical ed. Ṣafwān ʿAdnān al-Dāwūdī. Damascus-Beirut: Dār al-Qalam, al-Dār al-Shāmiyyah, 1. Edition, 1412/1996.
• Ṣaʿīdī, ʿAbd al-Mutāʿal. Bughyat al-īḍāḥ li-talkhīṣ al-miftāḥ fī ʿulūm al-balāghah. 4 Volumes. Cairo: Maktabat al-Ādāb, 17. edition, 1426/2005.
• Sakkākī, Yūsuf b. Abī Bakr b. Muḥammad b. ʿAlī al-Khwārazmī al-Ḥanafī Abū Yaʿqūb. Miftāḥ al-ʿulūm. Edited and annotated by Nuʿaym Zarzūr. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 2. Edition, 1407/1987.
• Samīn al-Ḥalabī, Abū al-ʿAbbās Shihāb al-Dīn Aḥmad ibn Yūsuf ibn ʿAbd al-Dāʾim. ʿUmdat al-ḥuffāẓ fī tafsīr ashraf al-alfāẓ. Critical ed. Muḥammad Bāsil ʿUyūn al-Sūd. Beirut: Dār al-Kutub al-ʿIlmiyyah, 1. Edition, 1417/1996.
• Sāmirrāʾī, Mahdī Ṣāliḥ. al-Majāz fī al-balāghah al-ʿarabiyyah. Damascus: Dār Ibn Kathīr, 1. Edition, 2015.
• Sezgin, M. Fuad. Buhari’nin Kaynakları Hakkında Araştırmalar. Ankara: Otto yay., 2019.
• Sīrāfī, Abū Saʿīd al-Ḥasan b. ʿAbd Allāh b. al-Marzubān. Akhbār al-naḥwiyyīn al-baṣriyyīn. Critical ed. Ṭāhā Muḥammad al-Zīnī and Muḥammad ʿAbd al-Munʿim Khafājī. Cairo: Muṣṭafā al-Bābī al-Ḥalabī, 1373/1966.
• Süyûṭî, Abū’l -Fażl Celâlüddîn ʿAbdurraḥmân b. Ebî Bekr b. Muḥammed el-Ḫuḍayrî. el-Muzhir fî ʿulûmi’l-luğa ve envâʿihâ. Critical ed. Fuâd ʿAlî Manṣûr. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-ʿİlmiyye, 1418/1998.
• Ṭabānah, Badawī. al-Bayān al-ʿarabī: dirāsah tārīkhiyyah fanniyyah fī uṣūl al-balāghah al-ʿarabiyyah. Cairo: Maktabat al-Anjlū al-Miṣriyyah, 2. Edition, 1958.
• Ṭabarī, Abū Jaʿfar Muḥammad b. Jarīr. Jāmiʿ al-bayān ʿan taʾwīl āy al-Qurʾān. Critical ed. ʿAbd Allāh b. ʿAbd al-Muḥsin al-Turkī. Cairo: Dār Hajar lil-Ṭibāʿah wa al-Nashr wa al-Tawzīʿ wa al-Iʿlān, 1. Edition, 1422/2001.
• Taşdelen, Hasan. “Belâgat İlmi ve Tarihi”. İslam Medeniyetinde Dil İlimleri : Tarih Ve Prob-lemler. ed. İsmail Güler. 215-306. İstanbul: İSAM, 2015.
• Türkmen, Sabri. Ebu Ubeyde, Hayatı ve Eseri. Selçuk Üniversitesi SBE Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Ph.D. Thesis, 2000.
• Wansbrough, John. “Majāz al-Qurʾān: Periphrastic Exegesis.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies, University of London 33/2 (1970), 247–266.
• Wansbrough, John. “Mecâzu’l-Kur’ân: Dolaylı Anlatım,” trans. Orhan Atalay, Atatürk Üniver-sitesi İlahiyat Fakültesi İlahiyat Tetkikleri Dergisi (İLTED) 21 (2004).
• Yerinde, Adem. “Mecazul Kuran Bağlamında Ebu Ubeyde’nin Tefsirciliği” Sakarya Üniversi-tesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 19 (2009). 151-189.
• Zajjāj, Abū Isḥāq Ibrāhīm b. al-Sarī b. Sahl. Maʿānī al-Qurʾān wa iʿrābuhu. Critical ed. ʿAbd al-Jalīl ʿAbduh Shalabī. 5 Volumes. Beirut: ʿĀlam al-Kutub, 1. Edition, 1408/1988.
• Zubaydī, Abū Bakr Muḥammad b. al-Ḥasan b. ʿUbayd Allāh b. Madhḥij al-Andalusī al-Ishbīlī. Ṭabaqāt al-naḥwiyyīn wa al-lughawiyyīn. Critical ed. Muḥammad Abū al-Faḍl Ibrāhīm. Cairo: Dār al-Maʿārif, 1. Edition, n.d. (Series: Dhakhāʾir al-ʿArab 50).