Sahâbe-Tâbiîn Arasındaki Hoca-Talebe İlişkisinde İhtilaf: İbn Abbas ve Mücâhid Örneği

Year 2025, Volume: 9 Issue: 2, 473 - 497, 30.10.2025

Sümeyra Nalbant

https://doi.org/10.31121/tader.1743954

Abstract

İlk dönemden itibaren tefsir geleneği içerisinde müfessirlerin aynı âyetlere dair geliştirdikleri farklı bakış açıları zamanla zengin bir tefsir literatürünün teşekkülüne zemin hazırlamıştır. Mey-dana gelen tefsir külliyatı, pek çok farklı görüşü içerisinde barındırmaktadır. Bundan dolayı za-manla bu yorum farklılıkları yeni bir alanın doğmasına sebebiyet vererek tefsirde ihtilaf kavra-mını ortaya çıkarmıştır. Bu ihtilaflar da tasnif edilmiştir. Genel olarak iki kategoride incelenen tefsir ihtilafları, “tenevvü‘ ” (çeşitlilik) ve “tezat” (zıtlık) ihtilafı şeklinde isimlendirilmiştir. Nite-kim tefsir tarihi incelendiğinde bu tasnifin İbn Teymiyye’ye (öl. 728/1328) dayandığı görülmek-tedir. Ondan sonraki müellifler ise bu tasnifi esas alarak ilgili rivâyetleri ve yorumları bu ikili ayrıma göre değerlendirmişlerdir. Tefsir ihtilaflarının en temel zemini, sahâbeden gelen farklı rivâyetler üzerinde bina edilmiştir. Bu tabakadaki farklılık ve zenginlik daha sonra bu yorumların genişlemesini sağlamıştır. Bu bağlamda birinci nesil ve ikinci nesil arasındaki bu ilişkiyi takip etmek ilk dönem müfessirler arasındaki irtibatı anlamak için önem arz etmektedir. Buradaki yo-rum benzerlikleri kadar tefsir görüşlerinin farklılaşması çok mühimdir. Şüphesiz buradaki akta-rım, değişim ve gelişimin pek çok nedeni vardır. Bu çalışmada İbn Abbâs (öl. 68/687-88) ve önde gelen öğrencisi Mücâhid b. Cebr (öl. 103/721) üzerinden ilk dönem âyetleri yorumlama farklılığının keyfiyeti, nedenleri ve ilim anlayışı tespit edilmeye çalışılmıştır. Bunun yanında aynı âyette farklı görüş bildiren bu iki müfessirin o dönemdeki ilim geleneği açısından hoca-talebe ilişkisi de incelenmiştir. Araştırma, betimsel yöntem ve metin analizi kullanılarak yapılmıştır. Dolayısıyla çalışmada “Sahâbe-tâbiîn ve hoca-talebe ilişkisinde meydana gelen farklıklar hocanın ilmî kişiliğinin etkisiyle mi oluşmuştur? Yoksa talebenin ilmi birikimi ve kapasitesiyle mi alaka-lıdır?”, “Tefsirdeki ihtilafların mahiyeti, bahsi geçen ayrıma göre midir?” ve “Sahâbe ve tâbiûn arasındaki ihtilafları hangi türe dahil edebiliriz?” sorularına cevap bulmaya gayret edilmiştir. Elde edilen veriler İbn Abbâs ve Mücâhid arasındaki yorum farklılıklarının yalnızca rivâyet çeşitlili-ğinden değil aynı zamanda bireysel içtihat, ilmi ortam ve eğitim yöntemlerinden kaynaklandığını göstermiştir.

Keywords

Tefsir , İbn Abbas , Mücahid , Tenevvü' , Tezat , İhtilaf

Ethical Statement

Bu makale “Tefsirde Sahâbe İhtilafı: Taberî Örneği (es-Seb’u’t-Tıvâl Bağlamında)” isimli yüksek lisans tezinden üretilmiştir.

الاختلاف في علاقة الأستاذ والتلميذ بين الصحابة والتابعين: نموذج ابن عباس ومجاهد

Abstract

منذ العصور الأولى أدّت وجهات النظر المتنوعة التي طوّرها المفسّرون حول الآيات القرآنية نفسها إلى نشوء تراثٍ غنيّ في علم التفسير. وقد تضمّنت المدونات التفسيرية المتشكّلة آراءً متعددة ومتنوعة. ومع مرور الزمن أفرزت هذه الاختلافات التفسيرية مفهومَ "الاختلاف في التفسير"، حتى غدا مجالًا علميًّا متميّزًا بذاته. وصُنّفت هذه الاختلافات – كما بيّن ابن تيمية (ت 728هـ/1328م) – إلى نوعين أساسيين: اختلاف التنوع واختلاف التضاد، واعتمد العلماء اللاحقون هذا التصنيف في تقويم الروايات والتفاسير. ويُعَدّ اختلاف الروايات المنقولة عن الصحابة الأساسَ الأول للاختلافات التفسيرية، كما أنّ ما تميّزت به طبقة الصحابة من ثراءٍ وتنوّعٍ أسهم لاحقًا في توسيع دائرة التفسير وتطويره. ومن ثمّ فإن تتبّع العلاقة بين الجيلين الأول والثاني من المفسّرين يُعدّ ضروريًّا لفهم الروابط والاختلافات في التفسير المبكّر، إذ تتجلّى الأهمية في ملاحظة أوجه التشابه والافتراق معًا. ولا شكّ أنّ عوامل متعدّدة أسهمت في انتقال هذه الآراء وتغيّرها وتطوّرها. تتناول هذه الدراسة طبيعةَ الاختلاف التفسيري وأسبابه واتجاهه العلمي في الفترة المبكّرة من خلال دراسة حالة عبد الله بن عباس (ت 68هـ/687–88م) وتلميذه البارز مجاهد بن جبر (ت 103هـ/721م). كما تبحث العلاقة بين الأستاذ والتلميذ في إطار البيئة العلمية لذلك العصر، ولا سيما أنّهما قدّما أحيانًا تفسيراتٍ متباينةً للآية الواحدة. وقد استخدم البحث المنهج الوصفي وتحليل النصوص للإجابة عن تساؤلاتٍ من قبيل: هل كانت الفروق بين الصحابة والتابعين ناشئةً عن شخصية الأستاذ العلمية، أم عن معارف التلميذ وقدراته؟ وهل تنطبق هذه الفروق على التمييز بين اختلاف التنوع واختلاف التضاد؟ وأيّ نوعٍ من هذين يمكن إدراج اختلافات الصحابة والتابعين فيه؟ وتُظهر النتائج أنّ الاختلافات التفسيرية بين ابن عباس ومجاهد لم تكن وليدةَ تنوّع الروايات فحسب، بل نتجت كذلك عن الاجتهاد الفردي، والبيئة العلمية، وطرائق التعليم.

Keywords

تفسير , ابن عباس , مجاهد , تنوع , تضاد , الاختلاف

Disagreement in the Teacher-Student Relationship Between the Companions and the Successors: The Case of Ibn Abbas and Mujāhid

Abstract

From the earliest period, the diverse perspectives developed by exegetes on the same Qur’anic verses laid the groundwork for a rich tafsīr (Qur’anic exegesis) tradition. The resulting tafsīr cor-pus contains a wide variety of interpretations. Over time, these interpretative differences led to the emergence of a distinct field dealing with ikhtilāf (divergence) in tafsīr. These divergences were generally classified into two categories: ikhtilāf al-tanawwuʿ (diversity) and ikhtilāf al-taḍād (contradiction). As observed in the history of tafsīr, this classification is attributed to Ibn Tay-miyyah (d. 728/1328) and was adopted by later scholars who evaluated reports and interpretati-ons according to this distinction. The primary basis of exegetical divergence was the differing reports transmitted from the Companions (ṣaḥābah). The interpretative diversity and richness within this first generation subsequently enabled the expansion of exegetical discourse. In this context, tracing the relationship between the first and second generations is essential for unders-tanding the connections and differences among early exegetes. Both the continuities and diver-gences in their interpretations are of great importance. This study explores the nature, causes, and intellectual orientation of early interpretative diversity through the case of Ibn Abbās (d. 68/687–88) and his leading student Mujāhid b. Jabr (d. 103/721). It also examines the teacher–student relationship between these two exegetes, who sometimes offered different interpretations of the same verses, in light of the scholarly tradition of their time. Using a descriptive method and textual analysis, the study seeks to answer the following questions: “Were the divergences between the Companions and Successors shaped by the scholarly character of the teacher or by the student’s knowledge and capacity?”, “Do these divergences correspond to the distinction between diversity and contradiction?” and “To which category can the differences between the Companions and Successors be ascribed?” The findings indicate that the exegetical differences between Ibn ʿAbbās and Mujāhid stem not only from the diversity of transmitted reports but also from individual ijtihād, the intellectual environment, and methods of instruction.

Keywords

Tafsīr , Ibn Abbas , Mujāhid , Tanawwu' , Taḍād , Disagreement , (Ikhtilāf)

References

• Ali, Nûrah bnt. Abdilazîz Uteyibî, Hâcer bnt. Ferhan b. Mezîd. “İhtilâfu’t-tenevvü‘ ve’l-ihtilâfu’t-tezâd lede’l-müfessirîn: dirâsetün tefsîriyyetun menheciyyetun fî sûreti’l-En‘âm”. Mecelletu’l-’Ulûmi’t-Terbeviyyeti ve’d-Dirâseti’l-İnsâniyyeti 5/12 (2020), 118-153.
• Arslan, İhsan. Hz. Peygamber ve Sahabe Örnekliğinde İslam’da Eleştiri Kültürü. ed. Mehmet Şamil Baş. İstanbul: Okur Akademi Yayınları, 2018.
• Ayday, Mehmet. “Abdullah b. Abbâs İle Talebesi Mücâhid b. Cebr’e Nisbet Edilen Tefsir Rivâyetlerinin Karşılaştırılması”. Hicrî Birinci Asırda İslâmî İlimler -I- Kur’ân İlimleri ve Tefsir. ed. Hidayet Aydar vd. İstanbul: Ensar Neşriyat, 2020.
• Aydın, İsmail. “İbn Abbas: Filolojik Tefsirin Öncüsü”. EKEV Akademi Dergisi 17/48 (2011), 117-132.
• Aydın, İsmail. Kur’an Müphemleri Olarak Zamirler. İzmir: Tibyan Yayıncılık, 2012.
• Babaî, Ali Ekber. Tefsir Ekolleri: İlk Müfessirler, Rivayet Ekolü, Rivayet Tefsirleri. çev. Kenan Çamurcu. 3 Cilt. İstanbul: el-Mustafa Yayınları, 2014.
• Batman, Mustafa Murat. “Bakara Sûresinin 146. ve En‘âm Sûresinin 20. Ayetleri Örnekliğinde Kur’an’da Mercii Belirsiz Zamirlerin Tayinine Yönelik Mukayeseli Bir İnceleme”. Dini Araştırmalar 67 (Aralık 2024), 301-338. https://doi.org/10.15745/da.1519360.Beyânûnî, Ebu’l-Feth. İhtilaftan Rahmete. çev. Ebubekir Sifil. İstanbul: Risale Yayınları, 1989.
• Bilgiz, Musa. “Kur’ân’da İhtilaf, Tefrika ve Hizip İfadeleri”. Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri (Uluslararası Rahmet ve Çatışma Bağlamında İslam Mezhepleri Sempozyumu Bildirileri). ed. Halit Çalış vd. 33-51. Konya, 2016.
• Bilmen, Ömer Nasuhi. Büyük Tefsir Tarihi Tabakatü’l-Müfessirin. 2 Cilt. İstanbul: Ravza Yayınları, 2008.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Tarihi. Ankara: Fecr Yayınları, 2010.
• Cerrahoğlu, İsmail. Tefsir Usûlü ('İlmu Usûli’t-Tefsir). Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1971.
• Cerrahoğlu, İsmail. “Tefsirde Mücâhid ve Ona İsnad Edilen Tefsir”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXIII (1978), 31-50.
• Çakan, İsmail Lütfü - Eroğlu, Muhammed. “Abdullah b. Abbas”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 1/76-79. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1988.
• Çalışkan, İsmail. “Tefsirde Sahâbe İhtilafları”. Kur’an ve Sahabe Sempozyumu : 22 – 23 Mayıs 2015 / Sivas. 217-242. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Demir, Recep. “Tefsirde İhtilâf Olgusu ve Tercih İlkeleri”. Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 51 (2021), 1-35.
• Dinç, Ömer. Erken Dönem Tefsir Geleneğinde Nakil Anlayışı. İstanbul: İSAM Yayınları, 2022.
• Duman, Mehmet Zeki. “Kur’ân’ Tefsirinde Sahabenin İhtilafları”. Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (1987), 289-310.
• Edhel, Abdullah b. Abdullah. İhtilâfu’t-tenevvü ve ihtilâfu’t-tezât fî tefsîri’s-selef. Riyad: Suud İmam Muhammed b. Suud el-İslâmiyye Üniversitesi, Doktora Tezi, 1407.
• Eren, Şadi. “Kur’ân’ın Bütünlüğü ve Tefsirde Tenevvü‘ İhtilafı”. EKEV Akademi Dergisi 1/2 (1998), 23-32.
• Erten, Mevlüt. “Tefsirde Sahabenin Öznelliği”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XIV/27 (2016), 57-90.
• Fadlullah, Muhammed Hüseyin. Tefsîru min vahyi’l-Kur’ân. 20 Cilt. Hârretu Harîk: Dârü’l-Melek, 3. Baskı, 2018.
• Hudayrî, Muhammed b. Abdullah b. Ali el-. Tefsîru’t-tabiîn: arz ve dirâse mukârene. 2 Cilt. Dârü’l-Vatan li’n-Neşr, ts.
• İbn Abbas, Abdullah. Tenvîru’l-mikbâs min tefsîri İbn Abbâs. thk. Mecdüddîn b. Ya’kûb b. Muhammed el-Fîrûzâbâdî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1992.
• İbn Teymiyye, Ebu’l- Abbas Takiyuddîn Ahmed. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. Beyrut: Dâru Mektebetu’l-Hayat, 1980.
• İbn Teymiyye, Takıyyüddin. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. thk. Adnan Zerzûr. Dımeşk, 3. Baskı, 1972.
• Kahraman, Ferruh. “Tefsir Usûlünde İhtilaf Algısının Bazı Çıkmazları ve ihtilafa Bakış Açısı”. Usûl Dergisi 12 (2009), 131-158.
• Kahraman, Ferruh. “Tefsirde İhtilaflar ve Sebepleri”. Harran Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 14/22 (2009), 157-183.
• Kahraman, Ferruh. “Tefsirde Tenevü ve Tezâd İhtilâfı Ayrımının Yetersizliği”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 12/24 (2013), 85-107.
• Kahraman, Ferruh. Ulûmu’l-Kur’ân Özelinde Tefsirde İhtilaflar. İstanbul: Rağbet Yayınları, 2011.
• Karataş, Ali. Tefsir Geleneğinde Rivâyet. Ankara: Fecr Yayınları, 2021.
• Karataş, Ali. “Tefsir İlminde Rivayet Algısı”. Din Bilimleri Akademik Araştırma Dergisi XVIII/1 (2018), 21-57.
• Karmış, Orhan. “Tefsir Tarihinin Büyük Siması: İmam-ı Mücâhid”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1 (1985), 9-18.
• Kaya, Mesut. “Tefsirin Erken Döneminde Tevil: Mücâhid b. Cebr’in Aklî Yorumları”. İslâm Araştırmaları Dergisi 45 (2021), 1-35.
• Kesler, Muhammed Fatih. “Mücâhid b. Cebr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/441. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Kırca, Celal. Kur’ân’a Yönelişler. İstanbul: Marifet Yayınları, 2009.
• Kurban, Nur Ahmet. İlk Dönem Tefsir Hareketleri -Mekke Ekolü Örneği-. İstanbul: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2013.
• Muayzer, Muna bnt. Abdilaziz. İhtilâfu’t-tenevvü fî’t-tefsîr dirasetun nazariyyetun tatbikiyyetun. Riyad: Dâru’l-Âsıme, 1434.
• Mücâhid b. Cebr, Ebü’l-Haccâc. Tefsîrü’l-imam Mücâhid b. Cebr. thk. Muhammed Abdüs-selâm Ebü’n-Neyl. Mısır: Dârü’l-Fikri’l-İslâmi’l-Hadîse, 1989.
• Nalbant, Sümeyra. Tefsirde Sahabe İhtilafı. Kahramanmaraş: Samer Yayınları, 2019.
• Nâsır, Sâlih. “Min Esbâbi ihtilâfi’l-müfessirîn el-müteallikati bi-merci’il zamîr”. Dâru’l-Manzûme 34 (2007), 191-261.
• Oral, Murat. “Mücâhid b. Cebr’e Nispet Edilen Bazı Şaz Görüşlerin Analizi”. Tefsir Araştırma-ları Dergisi 6/2 (2022), 659-675.
• Özek, Ali. “Dirayet Müfessiri İbn Abbas”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1986), 67-74.
• Öztürk, Mustafa. Tefsirin Halleri. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2013.
• Sezgin, Fuad. Buhârî’nin Kaynakları. Ankara: Otto Yayınları, 2012.
• Sezgin, Fuad. Târîhu’t-turâsi’l-Arabî. çev. Mahmud Fehmi Hicâzî. Riyad: Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Su’ûd el-İslâmiyye, 1991.
• Snober, Ahmed. “Küçük Sahâbîler ve Tabiûn Arasındaki İlmî Rekabet -İbn Abbas ve Bazı Ta-biîler Arasındaki İlmi Tartışmalara Yönelik Analitik Bir İnceleme- et-Tenâfüsü’l-İlmî Beyne Tabakalin Sıgâri’s-Sahâbe ve Tabakati’t-Tâbiîn: Dirâse Tahlilîyye li’l-Münâkaşâti’l-İlmiyye Beyne İbn Abbas ve Ba’zı’t-Tâbiîn”. İslâm Medeniyetinin Kurucu Nesli Sahâbe-III: -Sahâbe ve Dirâyet İlimleri- Tebliğ ve Müzâkereler. 232-342. İstanbul, 2018.
• Suyûtî, Celâluddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed. el-İtkân fî ulûmi’l-Kur’ân. thk. Muhammed Ebu’l-Fazl İbrahîm. 4 Cilt. Kahire: Hey’etü’l-Mısriyyeti’l-Âmmeti li’l-Kitâb, 1394.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhim b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî. el-İ’tisâm. thk. Selim b. Îd el- Hilâlî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dâr İbn Affân, 1992.
• Şâyi’, Muhammed b. Abdurrahman b. Salih. Esbâbu ihtilâfi’l-müfessirîn. Riyad: Mektebetu’l-Ubeykan, 1416.
• Şerbâsî, Ahmet. Hz. Peygamber’den Günümüze Tefsir Ekolleri. çev. Mustafa Özcan. İstanbul: Özgü Yayınları, 2010.
• Şimşek, M. Sait. Günümüz Tefsir Problemleri. Konya: Kitap Yayınevi, 2016.
• Taberî, Ebû Ca’fer Muhammed b. Cerîr. Câmi’u’l-beyân an te’vîli âyi’l-Kur’ân. thk. Mahmûd Muhammed Şâkir. 24 Cilt. Mekke: Dârü’t-Terbiyye ve’t-Türâs, ts.
• Tayyâr, Musâid b. Süleymân. Fusûl fî usûli’t-tefsîr. Riyad: Dâru’n-Neşr ed-Düveli, 1993.
• Tiyek, Fatih. “İlk Dönem Tefsir Faaliyetlerinin Bağlamsal Açıdan Değerlendirilmesi”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XII/23 (2014), 151-182.
• Türcan, Saliha. Rivayet Geleneğinin Dönüşümü. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2021.
• Türcan, Selim. Neshin Problematik Tarihi. Ankara: Otto, 2017.
• Türk, Nurdoğan. “Klasik Kaynaklarda Menkûl İbn Abbâs’a Atfedilen Bazı Tarikler Üzerine Bir Değerlendirme (Tefsir İlmi Bağlamında)”. e-Şarkiyat: İlmî Araştırmalar Dergisi 12/1 (26) (2020), 194-229.
• Yetkin, Vedat. “Tefsir Kâidelerinin Rivayet Kaynaklı Tefsir İhtilaflarını Çözümlemedeki Yeterlilik Problemi”. Tefsir Araştırmaları Dergisi 9/1 (2025), 1-30.
• Yitek, Fatih. Kur’an’ı Anlamada Bağlamın Rolü ve Meallerdeki Bağlamsal Sorunlar. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2015.
• Zehebî, Mustafâ Muhammed Hüseyin. et-Tefsîr ve’l-mufessirûn. 3 Cilt. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 2012.
• Zerkeşî, Bedruddîn Muhammed Abdullah. Hz. Âişe’nin Sahabeye Yönelttiği Eleştiriler. çev. Bünyamin Erul. Ankara: Otto, 2015.
• Zerkeşî, Ebû Abdullâh Muhammed b. Abdullâh b. Bahâdır eş-Şâfi’î. el-Burhân fî ’Ulûmi’l-Kur’ân. nşr. Muhammed Ebu’l-Fadl İbrâhîm. thk. Ahmed Alî. Kahire: Dârü’l-Hadîs, 1376/1957.