A Refutation of Takfirism on the Issue of Tobacco Use: Treatise of Muhammad al-Trabzonī named Hādi'l-'Umyi Ilā Jāddat al-Tarīq (Research and Critical Edition)

Year 2023, , 189 - 290, 31.12.2023

Şenol Saylan

https://doi.org/10.5281/zenodo.10417354

Abstract

Those who have a Zahirī/salafī understanding have stated that the corruption and deterioration experienced in Islamic societies throughout history stemmed from certain customs and practices that emerged in the society after the Prophet's era, which they called bid'at. For this purpose, they characterised many practices existing in the society as bid'at, superstition and shirk. They adopted an uncompromising and harsh style against these practices, and condemned, marginalised and even takfirised those who practised or justified them. The reflections of this mentality are also seen in the representatives of the Qadizādeh faction, which started to be effective in Ottoman society after the 17th century. One of the issues that this understanding uses very harsh expressions is the issue of tobacco use.
From the beginning of the 17th century onwards, as tobacco became widespread in the Islamic world and the Ottoman lands, discussions on its ruling began, and then bans came to the agenda. With the fatwa issued by Shaykh al-Islam Bahāī Mehmed Efendi (d. 1064/1654) on the permissibility of tobacco, a period of relaxation of prohibitions began. However, there have been intense debates about the religious and legal ruling of tobacco that have continued until today. However, there have been intense debates on the religious and legal ruling of tobacco until today, and many treatises have been written in favour and against. Mehmed al-Trabzonī, one of the 18th century Ottoman scholars, was one of the authors of works on this subject.
After completing his primary education in Trabzon, Trabzonī travelled to many parts of the Islamic geography such as Istanbul, Aleppo, Damascus, Jerusalem, Egypt, Mecca and Medina on various dates, where he received lessons and icazah from many teachers in various sciences. He worked as a kādī and governor in Bursa, and in the last part of his life he worked as a professor and library director in Suleymaniye Madrasah. Besides being a jurist, muhaddith, commentator and linguist, Trabzonī was also a Sufi who belonged to the Qadīrī order. Trabzonī wrote many works in various branches of Islamic sciences. One of these works is the tobacco treatise named Hādi'l-'umyi ilā jāddat al-tarīq.
Like his other works, Trabzonī wrote his tobacco treatise as a response to this mentality. As a matter of fact, he wrote the first part of his treatise as a refutation to the tobacco treatise of Akdaglı Mustafa al-Amāsī (d.1158/1746), who defended the forbiddenness of tobacco. In the second part, he discusses the opinions on the judgement of tobacco use and some evidences, the opinions of some scholars on tobacco, and the judgement of drugs and coffee.
This article is devoted to analysing this treatise of Mahmed al-Trabzonī. Firstly, information about his life and works is given, and then the content of al-Trabzonī's treatise on tobacco is analysed. Finally, the critical edited text of the treatise is given.

Keywords

Fıqh, Ottoman, Tobacco, Mustafa al-Amāsī, Mehmed al-Trabzonī, Hādi

Tütün Kullanma Meselesi Üzerinden Tekfirci Söyleme Bir Reddiye: Mehmed et-Trabzonî’nin (ö. 1200/1786) Hâdi’l-‘Umyi İlâ Câddeti’t-Tarîk Adlı Risâlesi (İnceleme-Tahkîk)

Abstract

Genel itibarıyla zahirî/selefî söylem olarak isimlendirilen bir anlayışa sahip zümreler, tarih boyunca İslam toplumlarında yaşanan yozlaşma ve bozulmaların Hz. Peygamber döneminden sonra toplumda ortaya çıkan ve bid‘at olarak isimlendirdikleri birtakım adet ve uygulamalardan kaynaklandığını belirtmişler. Bu nedenle toplumda var olan pek çok uygulamayı bid‘at, hurafe ve şirk olarak nitelendirip, bu uygulamalara karşı tavizsiz ve sert bir üslup takınmışlar, bunları yapan veya meşru görenleri kınamış, ötekileştirmiş hatta tekfir emişlerdir. Söz konusu zihniyetin yansımalarının 17. yüzyıldan sonra Osmanlı toplumunda etkili olmaya başlayan Kadızâdeliler hareketinin temsilcilerinde de müşahede edildiği söylenebilir. Mezkûr anlayışın oldukça sert ifadeler kullandığı meselelerden biri de tütün kullanma meselesidir.
17. yüzyılın başından itibaren İslam dünyası ve Osmanlı topraklarında yaygınlaşmasıyla beraber tütün kullanmanın hükmü meselesi ile ilgili tartışmalar başlamış, akabinde yasaklamalar gündeme gelmiştir. Şeyhülislam Bahâî Mehmed Efendi’nin (ö. 1064/1654) tütünün mubahlığına dair verdiği fetva ile, yasakların gevşediği bir döneme girilmiştir. Ancak tütünün dinî ve hukukî hükmü konusunda, günümüze kadar devam eden yoğun tartışmalar yaşanmış, lehte ve aleyhte irili ufaklı birçok risâle kaleme alınmıştır. Bu konuda eser telif edenlerden biri de 18. yüzyıl Osmanlı âlimlerinden olan Mehmed et-Trabzonî’dir.
İlk eğitimini Trabzon’da tamamladıktan sonra çeşitli tarihlerde İstanbul, Halep, Şam, Kudüs, Mısır, Mekke ve Medine gibi İslam coğrafyasının pek çok bölgesine seyahatlerde bulunan Trabzonî, buralarda çeşitli ilimlerde birçok hocadan ders ve icazet almıştır. Bursa’da kadılık ve mutasarrıflık yapmış, hayatının son kısmında Süleymaniye Medresesi’nde müderrislik ve hâfız-ı kütüblük görevlerinde bulunmuştur. Fakîh, muhaddis, müfessir ve dilci olmanın yanında aynı zamanda Kadîrî tarikatına mensup bir sufî olan Trabzonî, çeşitli ilim dallarında birçok eser kaleme almıştır. Telif ettiği bu eserlerden biri de Hâdi’l-‘umyi ilâ câddeti’t-tarîk adlı tütün risalesidir.
Trabzonî, diğer birçok eserini olduğu gibi tütün risalesini de, döneminde tütün kullanımı ile ilgili tartışmalarda uygun olmayan deliller yanında, hakarete hatta tekfire varan sert bir üslup kullandıklarını söylediği mezkûr zihniyete karşı bir cevap olarak kaleme almıştır. Nitekim risalesinin birinci bölümünü, tütünün haramlığını savunan ve sert üslubuyla dikkat çeken Akdağlı Mustafa el-Amâsî’nin (ö.1158/1746) tütün risalesine reddiye olarak yazmıştır. İkinci bölümde ise tütün kullanmanın hükmüne dair görüşleri serdetmiş, bu hususta kullanılan bazı delillerle ilgili değerlendirmeler yapmış, bazı âlimlerin tütün hakkındaki görüşleri yanında kısaca uyuşturucu maddeler ve kahvenin hükmü konularına değinmiştir.
Bu makale Mehmed et-Trabzonî’nin sözkonusu risalesini incelemeye hasredilmiştir. İlk olarak onun hayatı ve eserleri hakkında bilgi verilmiş, akabinde ise Trabzonî’nin tütün hakkındaki risâlesinin muhtevası tahlil edilmiştir. Son olarak da risâlenin tahkikli metnine yer verilmiştir.

Keywords

Fıkıh, Osmanlı, Tütün, Mustafa el-Amâsî, Mehmed et-Trabzonî, Hâdi’l-‘Umyi İlâ Câddeti’t-Tarîk.

References

• Abdünnâfi, Efendi. “Risâletü Tahlîsü’l-insân min zulumâti’d-duhân”. Le Muséon 1-2/106 (1993), 172-183.
• Acar, Nurettin Muhtar. Sigara Hakkında İki Yazma Risâle: Abdülmelik el-İsâmî’nin “ Risâle Celile fî Şurbi’d-Duhân” ve Mustafa b. Ali el-Âmâsî’nin “Risâle fî Tahrîmi’d-Duhân” Adlı Risâleleri. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Ali el-Kârî, Ebü’l-Hasan Nureddin Ali b. Sultan Muhammed. Mirkâtü’l-mefâtîh şerhi Mişkâti’l-Mesâbîh. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 2002.
• Alrawe, Mustafa Mohamedsaed Abduljabar. Muhammed Medeni Efendi’nin “Risâle fî fedâili’s-suver ve’l-âyât” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Bolu: Bolu Abant İzzet Baysal Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Aydın, Emin. Muhammed b. Mahmud et-Trabzonî el-Medenî’nin (v. 1200/1786) “ed-Dürerü’s-Semîne” Adlı Eserinin Tahkik ve Tahlili. Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Hediyyetü’l-ârifîn esmâi’l-müellifîn ve âsâruhu’l-musannefîn. 2 Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1955.
• Bağdatlı, İsmail Paşa. Îzâhü’l-meknûn fî zeyli alâ Keşfü’z-zunûn. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1920.
• Bâmusa, Muhammed b. Abdullah. İs’âfü’l-ahbâr. 2 Cilt. Suud: Mektebetü’l-Esedî, 2011.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ud. Meâlimü’t-tenzîl. 8 Cilt. Riyad: Dâru Taybe, 4. Basım, 1997.
• Begavî, Ebû Muhammed el-Hüseyin b. Mes’ud. Mesâbihü’s-sünne. Beyrut: Dârü’l-Marife, 1987.
• Benli, Ali. “Muhammed el-Medenî et-Trabzûnî ve Risâle fî Beyâni’l-Ezdâd’ı”. Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 31 (2015), 147-172.
• Benli, Ali. “Trabzonî, Mehmed”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 41/304-305. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Beyzâvî, Ebû Saîd Nasırüddin Abdullah b. Ömer. Envârü’t-tenzîl ve esrârü’t-te’vîl. 5 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 1996.
• Bulut, Ali. “Muhammed el-Medenî et-Trabzonî ve Risâle fî Beyânî Mâ Yüzekker ve Yüennes vemâ Yetbeuhû mine’l-Fevâidi’l-Mühimme Adlı Eseri”. Yakın Doğu Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 6/2 (2020), 359-420.
• Bursalı, Mehmet Tahir. Osmanlı Müellifleri. ed. M. A. Yekta Saraç - Mustafa Çiçekler. 3 Cilt. Ankara: TÜBA, 2016. Çavuşoğlu, Semiramis. “Kadızâdeliler”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/100-102. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Çayır, Sümeyye. Mehmed el-Medenî et-Trabzonî’nin el-Câmiu’l-AꜤzam fi Esmâi Nebiyyine’l-MuꜤazzam Adlı Eserinin İnceleme ve Tahkiki. İstanbul: FSMVÜ Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Dârekutnî, Ebü’l-Hasan Ali b. Ömer. el-İlelü’l-vâride fi’l-ehâdîsi’n-nebeviyye. Riyad: Dâru Taybe, 1985. Dârimî, Ebû Muhammed Abdullah b. Abdurrahman. Müsnedü’d-Dârimî. 4 Cilt. Riyad: Dâru’l-Mağna li’n-Neşr ve’t-Tevzî’, 2000.
• Değer, Nihal. Muhammed Medeni’nin Müsellesât Risâlesinin Tahkiki. Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2000.
• Demîrî, Ebü’l-Beka Kemâleddin Muhammed b. Musa. en-Necmü’l-vehhâc fî şerhi’l-Minhâc. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2003.
• Dilek, Uğur Bekir. “Mehmed b. Mahmûd et-Trabzonî’nin (ö. 1200/1786) Fıkha Dâir Bir Eseri: Hâşiyetü Mehmed et-Trabzonî Alâ Muhtasari Gunyeti’l-Mütemellî fî Şerhi Münyeti’l-Musallî”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/429-440. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Ertürk, Zekeriya. Mehmed Medenî et-Trabzonî Efendi’nin el-İtḥâfâtü’s-seniyye fi’l-eḥâdîsi’l- ḳudsiyye adlı Eserinin Birinci Bölümünün Tahkik, Taḫric ve Tercümesi. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Fîrûzâbâdî, Ebü’t-Tahir Mecdüddin Muhammed b. Yakub. el-Kâmûsü’l-muhît. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 8. Basım, 2005.
• Goodman, Jordan. Tobacco in History: The Cultures of Dependence. London: Taylor & Francis e-Library, 2005.
• Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed b. Mustafa. el-Berikatü’l-Mahmûdiyye fî şerhi’t-Tarikati’l-Muhammediyye. 4 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Halebî, 1929.
• Hâdimî, Ebû Saîd Muhammed b. Mustafa. Mecmûatü’r-resâil. İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1302.
• Halebî, Burhaneddin İbrâhim b. Muhammed. Gunyetü’l-mütemellî fî şerhi Münyeti’l-musallî (Haleb-i kebîr). Dersaâdet: Arif Efendi Matbaası, 1325.
• Hamevî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed. el-Misbâhü’l-münîr fî garîbi’ş-Şerhi’l-kebîr. 2 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, ts.
• Hamevî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed. Gamzu uyûni’l-besâir şerhu Kitâbi’l-Eşbâh ve’n-nezâir. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Haskefî, Alaeddin Muhammed b. Ali. Dürrü’l-muhtâr şerhi Tenvîri’l-ebsâr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2002.
• Hâzin, Alaeddin Ali b. Muhammed el-Bağdadi. Lübabü’t-te’vil fî meâni’t-tenzîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415.
• Irâkî, Zeynüddin Abdurrahim b. Hüseyin. Nazmu ed-Dürerü’s-seniyyeti’z-zekiyye. Beyrut: Dârü’l-Minhâc, 2005.
• İbn Asâkir, Ali b. Hasan eş-Şâfiî. Târihu Medînetü Dımaşk. 80 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1995.
• İbn Emiru Hâc, Şemseddin Muhammed b. Muhammed. Halbetü’l-mücellî ve bugyetü’l-mühtedi fî şerhi Münyeti’l-musallî. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2015.
• İbn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askalânî. el-Metâlibü’l-âliye bi-zevâidi’l-mesânidi’s-semâniye. 19 Cilt. Riyad: Dârü’l-Asımeti li’n-Neşr ve’t-Tevzi’, 1998.
• İbn Kesir, Ebü’l-Fida İmadüddin İsmail b. Ömer. Tefsîrü’l-Kur’âni’l-azîm. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419.
• İbn Kutluboğa, Ebü’l-Adl Zeynüddîn Kasım b. Kutluboğa b. Abdullah. et-Tashîh ve’t-tercîh ala Muhtasari’l-Kudûrî. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2003.
• İbn Nedim, Ebü’l-Ferec Muhammed b. İshak el-Bağdâdî. el-Fihrist. Beyrut: Dârü’l-Marife, 2. Basım, 1997.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim el-Mısrî. el-Bahru’r-râik şerhi Kenzi’d-dekâik. 8 Cilt. Dârü’l-Kitâbi’l-İslâmî, 2. Basım, ts.
• İbn Nüceym, Zeynüddin b. İbrahim el-Mısrî. el-Eşbah ve’n-nezâir. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seadat Mecdüddin Mübarek b. Muhammed. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1979.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâleddin Muhammed b. Abdülvahid. Fethü’l-kadîr. 10 Cilt, 1970.
• İbnü’s-Saâtî, Muzafferüddin Ahmed b. Ali. Bedîü’n-nizâm el-câmiu beyne usûli’l-Bezdevî ve’l-ahkâm. 2 Cilt. İdlib: Merkezü’s-Seyyidü’d-Dâîm, 1985.
• Kâdîhân, Ebü’l-Mehasin Fahreddin Hasan b. Mansur. Fetâva’l-Kâdîhân. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kalaycı, Mehmet. “Ebū Sa īd el-Ḫādimī’nin 73’lü İhtilaf Tasnifi ve Kaynakları”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/54 (ts.), 215-2
• Kastallânî, Ebü’l-Abbas Şehabeddin Ahmed b. Muhammed. el-Mevahibü’l-ledünniyye. 3 Cilt. Kahire: el-Mektebetü’t-Tevfîkıyye, ts.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn an esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, 1941.
• Kâtib Çelebi, Hacı Halife Mustafa b. Abdullah. Süllemü’l-vüsûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. 6 Cilt. İstanbul: Ma’hedü’l-Buhus ve’d-Dirasati’l-Arabiyye; IRCICA, 2010.
• Kehhâle, Ömer Rıza. Mu’cemü’l-müellifîn: Teracimu musannifi’l-kütubi’l-Arabiyye. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-Müsenna, 2010.
• Kermî, Zeynüddin Mer’î b. Yusuf. Tahkīku’l-burhân fî şe’ni’d-duhân ellezi yeşrabuhü’n-nâsü’l-ân. Beyrut: Dâru İbn Hazm, 2000.
• Kılıç, Uğur. Trabzoni Muhammed b. Mahmud el-Medeni’nin Risâle fi Beyani ma Vakaa mine’l-Evhami fi sıhahi’l-Cevheri Adlı Eserinin Edisyon Kritiği. Bayburt: Bayburt Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Kureşî, Ebû Muhammed Muhyiddin Abdülkadir b. Muhammed. el-Cevâhiru’l-mudiyye fî tabkâti’l-Hanefiyye. 2 Cilt. Haydarabat: Matbaatu Meclis-i Dâiretü’l-Maarifi’n-Nizamiyye, 1914.
• Lekânî, Burhaneddin İbrahim b. İbrahim. Hidâyetü’l-mürîd li Cevhereti’t-tevhîd. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Mevsûatü’l-hadîsi’ş-şerif. Riyad: Dârü’s-selâm, 1429.
• Molla Hüsrev, Hüsrev Mehmed Efendi. Dürerü’l-hükkâm Şerhu Gureri’l-ahkâm. 2 Cilt. Dâru İhyai’l-Kütübi’l-Arabiyye, ts.
• Münzirî, Zekiyüddin Abdülazim b. Abdülkavî. et-Terğîb ve’t-Terhîb mine’l-Hadîsi’ş-Şerîf. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1417.
• Narin, İsmail. “Akdağlı Mustafa b. Ali Amâsî ve Sigaranın Hükmü Hakkındaki Görüşlerinin Değerlendirilmesi”. Ekev Akademi Dergisi 22/74 (2018), 185-204.
• Nesefî, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed. Medârikü’t-tenzîl ve hakaikü’t-te’vîl. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kelimü’t-Tayyib, 1998.
• Nesefî, Ebü’l-Berekat Hafızüddin Abdullah b. Ahmed. Şerhu’l-Umde fî akîdeti Ehli’s-Sünne ve’l-Cemâ’a. Kahire: el-Mektebetü’l-Ezheriyye li’t-Türas ve’n-Neşr, 2012.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Şeref. el-Minhâc fî şerhi Sahîhi Müslim b. Haccâc. 18 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Turâsi’l-Arabî, 2. Basım, 1972.
• Nîsâbûrî, Ebû Ahmed Muhammed b. Muhammed. Kitâbü’l-esâmi’ ve’l-künâ. 5 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fâruk, 2010.
• Özen, Şükrü. “Tütün (Fıkıh)”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/5-9. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Öztürk, Eyüp. “Kadızâdeli-Halvetî Kamplaşmasında Amasyalı Bir Alim: Akdağlı Mustafa Efendi”. Uluslararası Amasya Âlimleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı. 2/501-508. Amasya, 2017.
• Öztürk, Eyüp. “Mehmed Medenî et-Trabzonî ve Tekfirci Söyleme Karşı İtirazları”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/407-418. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Semerkandî, Seyyid Alaeddin Ali b. Yahya. Bahru’l-ulûm. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1993.
• Serahsî, Ebû Bekr Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed. Şerhü’s-Siyeri’l-kebîr. Mısır: eş-Şeriketü’ş-Şarkıyye, 1971.
• Seyyidoğlu, Mahmud. “Bir Osmanlı Âlimi: Muhammed Trabzonî”. çev. Ömer Faruk Tokat. Rıhle Dergisi 2/5-6 (2009), 175-184.
• Sula, Murat. “Muhammed b. Mahmûd b. Salih b. Hasan et-Trabzûnî el-Medenî ve Ruseyyiletun fî Beyâni’l-Alfâzı’l-Letî Yestevî Fîha’l-Mufred ve’l-Musennâ ve’l-Cem’u ve’l-Muzekker ve’l-Muennes İsimli Risâlesi”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 32 (2010), 77-110.
• Suyutî, Ebü’l-Fazl Celaleddin Abdurrahman b. Ebî Bekr. ed-Dürrü’l-mensûr fi’t-tefsîr bi’l-me’sûr. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Fikr, 1983.
• Süreyya, Mehmed. Sicill-i Osmanî. 4 Cilt. İstanbul: Sebil Yayınları, 1997.
• Şeğğale, Abdulkadir Abdulhakim. Muhammed el-Medenî (1200/1786)’nin “el-İthâfâtu’s-Seniyye fî’l-Ahâdîsi’l-Kudsiyye” Adlı Eserinin Tahkîki. Gaziantep: Gaziantep Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Şeyhzâde, Muhyiddin Mehmed Kocevi. Hâşiyetü Muhyiddîn Şeyhzâde. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1999.
• Şürünbülâlî, Ebü’l-İhlas Hasan b. Ammar. Meraki’l-felâh şerhu Nuri’l-izâh. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, 2005.
• Taberânî, Süleyman b. Ahmed el-Lahmî. el-Mu’cemü’l-kebîr. 25 Cilt. Kahire: Mektebetü İbn Teymiyye, 1994.
• Tahâvî, Ebû Ca‘fer Ahmed b. Muhammed. Şerhu Meânî’l-âsâr. 4 Cilt. Kahire: Âlemü’l-kütüb, 1994.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesud b. Ömer. Hâşiye alâ Şerhi muhtasari’l-Müntehâ. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Teftâzânî, Sa’deddin Mesud b. Ömer. Şerhü’t-Telvîh ale’t-Tavzîh. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1957. Trabzonî, Muhammed b. Mahmud el-Medenî. Sârimu’l-vâridât. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041/16.
• Trabzonî, Muhammed b. Mahmud el-Medenî. Hâdi’l-‘umyi ilâ câddeti’t-tarîk. Süleymaniye Yazma Eser Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 1041.
• Uzun, Nihat. “Bir XVIII. Yüzyıl Osmanlı Âliminin Kur’ân Anlayışı: Mehmed b. Mahmûd et-Trabzonî (V. 1200/1786) ve ed-Dürerü’s-Semîne İsimli Eseri”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/419-427. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Yıldırım, Sefer - Irmak, Mustafa. “Mehmet et-Trabzonî ve ‘Ucâletu’z-Zâd fi Şerh-i Zuhri’l-me’âd fî Mu’ârazati Bânet Su’âd Adlı Eseri”. RTÜ İlahiyat Fakültesi Dergisi 22 (2022), 82-103.
• Yılmaz, Fehmi. Osmanlı İmparatorluğu’nda Tütün: Sosyal, Siyasi ve Ekonomik Tahlili. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2005.
• Yılmaz, Fidan. “Trabzonî Mehmed Medenî’ye Nisbet Edilen Arapça Duhan Risâlesi”. I. Uluslararası Geçmişten Günümüze Trabzon’da Dini Hayat Sempozyumu Bildiriler Kitabı. ed. Şenol Saylan - Betül Saylan. 1/441-457. İstanbul: Değişim Yayınları, 2016.
• Yılmaz, Okan Kadir. İSAM Tahkikli Neşir Kılavu. İstanbul: İSAM Yayınları, 3. Basım, 2020.
• Zeynüddin el-Irâkî, Ebü’l-Fazl Abdurrahîm b. Hüseyin eş-Şâfi‘î. ed-Dürerü’s-seniyye fî nazmi’s-sîreti’n-nebeviyye. Süleymaniye Kütüphanesi, Süleymaniye Koleksiyonu, 01071-002, 5b-27a.
• Ziriklî, Hayreddin b. Mahmud. el-A’lâm. Dârü’l-İlim lil-Melâyîn, 15. Basım, 2002.