Speaking and Seeing: Khatībzādah and Critical Edition of The Risāle fī kalām Allāh wa ruʾyātih

Year 2022, Volume: 5 Issue: 2, 1 - 132, 31.12.2022

Mustafa Bilal Öztürk

https://doi.org/10.5281/zenodo.7400769

Abstract

The aim of article is to critical edition of the work of Khatībzādah named Risāle fī kalām Allāh wa ruʾyātih. The main content of the work is based on two separate metaphysical problems. The first of these is about the God’s speech, and the other is the seeing of God. Both issues are discussed within the framework of the science of kalām. Although it looks like an annotation, the treatise contains the author's own ideas and questions. In the treatise, there are mostly references to the late period of the theologian’s books. Under the first title of the treatise, the meaning of God as a speaking being and the grounding of the divine word, the criticism of those who oppose this justification, the division of the word as word-meaning, the separation of the word from phrases, science and will are emphasized. Finally, the problematic relationship between the word and the lie is analyzed here. The second title grounds that God will be seen by people, the nature and physical conditions of seeing are listed, and the objections of those who oppose it are refuted. Although reason is considered as an evidence in the proof of both problems, it is stated that the main evidence is the transfer of prophet (ḥadīth). In the evaluation made in terms of reason, it is pointed out that it is not impossible for God to speak and be seen. As it is known, if a subject is not impossible in terms of reason, it is evaluated in the category of possible by theologians. In both cases, the boundaries of reason were drawn and the basis of proof was the transfer. However, as can be seen in the article, maximum attention has been taken to ensure that the discourses used in the explaining the issues do not conflict with reason. As a result, Khatībzādah does not advocate an approach that contradicts the views of the public. However, this should not mean that he does not review the accumulation of tradition and conveys it as it is. Because he sees his success in the effectiveness of the process rather than changing the outcome of the issue. In this context, the approaches of the schools formed on a single subject are summarized in detail. Then, the strengths and weaknesses of the evidence supporting their approach are analyzed. Here we look at the level measurement determinations of some kind of evidence. This is the method of verification (taḥkīk) Khatībzādah maintained throughout the treatise. Therefore, taking into account the consequences of the problems, it is wrong to prejudge that it does not bring any innovation. Because it focuses on how the difficult paths of the process were passed rather than suggesting a new result. If we go back to the beginning, Hatibzâde, with this treatise, shows the next generations that the mentioned evidence on the subject should be reviewed instead of saying the last word on the subject of Allah’s kalām and vision.

Keywords

Kalām, Ottoman Thought, Khatībzādah, Risāle fī kalām Allāh wa ruʾyātih, Kalām Allāh, Ruʾyāt

Kelâm ve Rü’yet: Hatibzâde ve Risâle fî kelâmillâh ve rü’yetih Adlı Eserin Tahkiki

Abstract

Makalede amaç Hatibzâde’nin Risâle fî kelâmillâh ve rü’yetih adlı eserinin tahkik edilmesidir. Eserin ana muhtevası birbirinden ayrı iki metafizik problem üzerine kurulmuştur. Bunlardan ilki Allah’ın kelâmı, diğeri Allah’ın görülmesidir. Her iki konu kelâm ilmi çerçevesinde tartışılmaktadır. Bir haşiye görünümünde olmasına rağmen risâle müellifin kendine ait fikirlerini ve sorgulamalarını içermektedir. Risâlede daha çok müteahhir dönemdeki kelamcıların kitaplarına atıflar yoğunluktadır. Risâlenin ilk başlığı altında Tanrı’nın konuşan bir varlık olmasının anlamı ve ilâhî kelamın temellendirilmesi, bu temellendirmeye karşı çıkanların eleştirilmesi, lafız-mana olarak kelamın ikiye ayrılması, kelamın ibarelerden, ilimden ve iradeden ayrıştırılması üzerinde durulmaktadır. Burada son olarak kelam ile yalanın problematik ilişkisi analiz edilmektedir. İkinci başlık Allah’ın insanlar tarafından görüleceğini temellendirmekte, görme olayının mahiyeti ve fiziksel şartları sıralanmakta ve buna karşı çıkanların itirazları çürütülmektedir. Her iki problemin ispatında akıl bir delil olarak değerlendirilse de asıl delilin nakil olduğu ifade edilmektedir. Akıl açısından yapılan değerlendirmede Allah’ın konuşması ve görülmesinin imkânsız olmadığına dikkat çekilmektedir. Bilindiği üzere akıl açısından bir konu imkânsız değilse kelamcılar tarafından mümkün kategorisinde değerlendirilmektedir. Her iki meselede aklın sınırları çizilmiş ve ispatın temeline nakil yerleştirilmiştir. Ancak risâlede görüldüğü üzere meselelerin açıklanmasında kullanılan söylemlerin akıl ile çelişmemesine azami derecede dikkat edilmiştir. Hatibzâde aslında sonuç itibariyle bakıldığında cumhurun görüşlerine ters düşen bir yaklaşımı savunmaz. Ancak bu, onun geleneksel birikimi gözden geçirmediği ve olduğu gibi aktardığı anlamına gelmemelidir. Çünkü o başarısını meselenin sonucunu değiştirmekten ziyade sürecindeki etkinliğinde görmektedir. Bu bağlamda tek konu hakkında oluşan ekollerin yaklaşımları etraflıca özetlenir. Ardından yaklaşımlarını destekleyici delillerin gücü ve zaafları analiz edilir. Burada bir tür kanıtların seviye ölçüm tespitlerine bakılmaktadır. Bu, Hatibzâde’nin risâle boyunca sürdürdüğü tahkik yöntemidir. Dolayısıyla problemlerin sonuçlarını dikkate alarak onun hiçbir yenilik getirmediğine dair peşin hüküm vermek yanlıştır. Çünkü o yeni bir sonucu öne sürmekten çok sürecin zorlu yollarının nasıl geçildiğine yoğunlaşmaktadır. Aslına bakılırsa Hatibzâde bir meseledeki sonucu değiştirmek yerine sürecin değişik yollarını aramaktadır. Risâlenin yazı tarzına bakıldığında kullanılan ağdalı dil yanında muğlak cümleler ana fikirlerin yakalanmasını zorlaştırmaktadır. Buna bir de mantıki formların dizilimi eklendiğinde zorluk bir kat daha artmaktadır. Tekrar başa dönülürse Hatibzâde bu risâlesiyle, Allah’ın kelamı ve görülmesi konularında son sözü söylemek yerine gelecek kuşaklara, konuyla ilgili sözü edilen kanıtların tekrar gözden geçirilmesi gerektiğini göstermektedir.

Keywords

Kelam, Osmanlı Düşüncesi, Hatibzâde, Risâle fî kelâmi’llâh ve rü’yetih, Tahkik, Kelâmullah, Rü’yet, Kalām, Ottoman Thought, Khatībzādah, Risāle fī kalām Allāh wa ruʾyātih, Kalām Allāh, Ruʾyāt

References

• Argum, Ebubekir. Hatibzâde Muhyiddin Efendi'nin Hâşiyeʿalâ Ḥâşiyeti'l-Keşşâf adlı eserinin tahkiki (Fatiha Sûresi). Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2022.
• Borsbuğa, Mustafa - Borsbuğa, Coşkun. “Hatibzâde Muhyiddin Efendi’nin Hâşiye ʿale’l-Mukaddimâti’l-Erbaʿa Adlı Hâşiyesinin Tahkik ve Tahlili”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/2 (31 Aralık 2021), 209-346. https://doi.org/10.5281/zenodo.5803745
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Ḥâşiye ʿalâ şerḥi muḫtaṣari’l-müntehâ. thk. Muhammed Hasan İsmail. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 2004.
• Cürcânî, Seyyid Şerif. Şerḥu’l-Mevâḳıf. thk. Mahmud Ömer ed-Dimyâtî. 8 Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2012.
• Demir, Osman. “Kelâm-Bilim İlişkisi: Rü’yetullah Metinlerinde Optik”. Düzce Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi IX/3 (2019), 107-120.
• Derin, Necmi. “III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu”. Hatipzade Muhyiddin Efendi’nin Hâşiye Alâ Hâşiyeti’t-Tecrîd’inde Varlık Teorisi. 934-939. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, 2016.
• Ebû Bekr el-Beyhakī. el-Esmâʾ ve’ṣ-ṣıfât li’l-Beyhakî. thk. Abdullah b. Muhammed el-Hâşidî. 2 Cilt. Cidde: Mektebetü’s-Süvâdî, 1993.
• Ertürk, Seyfettin. Hatibzâde Muhyiddin Efendi'ye Göre Kelâmullah ve Rü'yetullah Meseleleri. Diyarbakır: Dicle Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Gökyay, Orhan Şaik - Özen, Şükrü. “Molla Lutfi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 30/255-258. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• İbnü’l-Melâhimî, Rüknüddîn Mahmûd b. Muhammed el-Hârezmî. Kitâbü’l-Fâʾiḳ fî uṣûli’d-dîn. thk. Wilferd Madelung ve Martin McDermott. Tahran: Müessese-i Pejûheş-i Hikmet ve Felsefe-i İran, 2007.
• İpşirli, Mehmet. “Alâeddin Arabî Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 2/319. İstanbul: TDV Yayınları, 1989.
• Kâtip Çelebi. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerefettin Yaltkaya, Rıfat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Maarifü’l-Celîle, 1941.
• Kâtip Çelebi. Süllemü’l-vüṣûl ilâ ṭabaḳāti’l-fuḥûl. thk. Abdülkâdir Arnavut. 6 Cilt. İstanbul: IRCICA, 2010.
• Maden, Şükrü. “III. Uluslararası Şeyh Şa’bân-ı Velî Sempozyumu”. Cihâd Âyetleri Bağlamında Kastamonulu Hatibzâde Muhyiddin Efendi’nin Cihâd Risâlesi. ed. Ali Rafet Özkan. 631-643. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi, 2016.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. thk. Bekir Topaloğlu, Muhammed Aruçi. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Araştırmaları Merkezi Yayınları, 3. Basım, 2017.
• Özbakır, Mebrure Hanife. Hatîbzâde’nin Kelâm ve Ru’yetullah’a Dair Görüşleri (Risâle fi’l-kelâm ve’r-ru’ye İsimli Risâlesi Bağlamında). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans, 2021.
• Özbakir, Mebrure Hanife. “Hatîbzâde’nin el-Mevâkıf’ta Tercih Edilen Bilgi Tanımına Yönelik Eleştirileri”. Kilitbahir 18 (Mart 2021), 81-100. https://doi.org/10.5281/zenodo.4625777
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Bir Bilgi Tanımının Eleştirisi: Devvânî’nin Risâle fî Ta’rifi’l-’İlm Bağlamında”. Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi XXV/2 (2021), 823-850. https://doi.org/10.18505/cuid.887961
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Eleştirinin Eleştirisi: Bilgi Tanımı Bağlamında Hüsam Çelebi’nin Hatibzade Tenkidi”. Eskiyeni: Anadolu İlahiyat Akademisi Araştırma Dergisi 46 (2022), 145-168. https://doi.org/10.37697/eskiyeni.1052186
• Öztürk, Mustafa Bilal. “Osmanlı’da Kelâm Tartışmaları: Hatibzâde-i Rûmî (öl. 1496) ve ‘Risâle fî İsbâti’r-Rü’ye ve’l-Kelâm’ Adlı Eseri”. Osmanlı Düşüncesi: Kaynakları ve Tartışma Konuları, 229-241.
• Sâgānî, Radıyyüddîn es-. el-Mevżûʿât. thk. Necm Abdurrahman Halef. Dımaşk: Dâru’l-Me’mûn li’t-türâs, 2. Basım, 1984.
• Sarp, Seyhun. Hatibzâde Muhyiddin Efendi'nin "er-Risâle fî Kelâmillah ve Rü'yetihî" Adlı Eserinin Tahkîk ve Tahlili. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Lisansüstü Eğitim Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı Müellifleri. ed. Mustafa Çiçekler. thk. Mehmet Ali Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2016.
• Taşköprizâde, Ahmed b. Mustafa. Eş-şakâ’iku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l-Osmâniyye: Osmanlı âlimleri: (çeviri, eleştirmeli metin). ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’l-Makāsıd. thk. İbrahim Şemseddin. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2. Basım, 2011.
• Üzüm, İlyas. “Hatibzâde Muhyiddin Efendi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/463-464. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Yavuz, Salih Sabri. “Kestelî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 25/314. Ankara: TDV Yayınları, 2002.
• Zirikli, Hayreddin. el-A’lâm: Kamûsu terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstarebîn ve’l- müsteşrikın. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-İlm li’l-Melâyin, 1997.