Molla Hüsrev’in Nakdu’l-Efkâr Fî Reddi’l-Enzâr Adlı Eseri: Mantık Bölümünün Tahkîki

Year 2024, Issue: 13, 1 - 58, 01.07.2024

Hasan Uçar

https://doi.org/10.5281/zenodo.12526669

Abstract

Nakdu’l-Efkâr fî Reddi’l-Enzâr, Şeyhülislam Molla Hüsrev’in (ö. 885/1480) altı bölümden oluşan ve her birinde on ayrı meseleyi muhakemat usulü ile ele alan eseridir. Muhakemat; tehafüt silsilesinde görülen şekliyle daha önce kaleme alınmış bir konuya başka bir yazar tarafından yazılan reddiyenin veya problem arz eden sorulara verilen cevapların, bir başka yazar tarafından hakemlenmesidir. Molla Hüsrev bu eserde Alâuddîn Ali b. Musa er-Rûmî’nin (ö. 841/1438) toplam atmış konuda sorduğu sorulara ve Sirâcuddîn b. Saduddîn et-Tevkı’î’nin (ö. 886/1481) verdiği cevaplarına hakemlik yapmıştır. Kur’ân, Hadis, Fıkıh, Fıkıh Usulü, Arap Dili Belagâtı ve Mantık ilimlerinin problemli görünen konuları, altı fasılda tartışılmıştır. Daha önce diğer bölümleri tahkik edilmiş olan eserin son bölümü mantık ilmine tahsis edilmiştir. Soruların merkezinde Sirâceddîn el-Urmevî’nin (ö. 682/1283) Metâliʿu’l-envâr adlı eserinin ve şerhlerinin anlaşılamayan noktaları vardır. Molla Hüsrev, bu bölümde genelde araştırmacı tarafa muhalif bir görüntü çizen Molla Sirâcuddîn’e karşı sorularıyla meseleleri irdeleyen Molla Alâuddîn’den yana tavır almakta hatta cevap veren konumunda olan kişinin önce sorunun odak noktasını anlaması gerektiğini ifade etmektedir. Mantık bölümünün diğer bölümlere nazaran tatlı sert bir zeminde tartışıldığını söylemek mümkündür. Sorulan sorular, verilen cevaplar ve alıntılan eserler, dönemin ulaştığı kültür seviyesini yansıtmaktadır. Aynı zamanda eser, bir yönetici olan Molla Hüsrev’in bahsi geçen bütün ilimlere vukûfiyetini ve onun mantık muhakemesini göstermesi bakımından önemlidir.

Keywords

Molla Hüsrev, Nakdu’l- Efkâr, Muhakemât, Tahkik, Mantık

Thanks

Necmettin Erbakan Üniversitesi. Ahmet Keleşoğlu İlahiyat Fakültesi. Felsefe ve Din Bilimleri Bölümü. Mantık Anabilim Dalı öğretim üyesi DR.ÖĞR.ÜYESİ MAHMUT SAMİ ÖZDİL'e teşekkür ederim.

Molla Husrew’s Naqd al-afkār fī radd al-anzār: A Critical Edition of the Logic Chapter

Abstract

This article is a critical edition of the last chapter of the book Naqd al-afkār fī radd al-anzār penned by Molla Husraw (d. 885/1480). The book consists of six chapters discussing particular subjects, with ten issues in each, by using the method of muhākamāt. Muhākamāt (adjudication) is the refereeing of the reaction given by one author to a previously written subject or the answers given to problematic questions by another author. In the book, Sirājuddīn al-Tawqīkī (d. 886/1481) answers the questions posed by Alāuddīn Ali b. Mūsā al-Rūmī (d. 841/1438). Molla Husraw, has judged the questions and answers on a total of sixty subjects. These subjects include Quran, Hadith (the speeches of the prophet), jurisprudence, juridical methodology, Arabic language and rhetoric and logic. The last chapter is the logic. Other chapters of this book, have been previously edited. At the centre of the questions are the points of Sirājuddīn al-Urmawī’s (d. 682/1283) Metāliʿu al-anwār and its commentaries that are closed to the author. In this section, Molla Husraw takes a stand in favour of Molla Alāuddīn against Molla Sirajuddīn, who generally draws an image against the researcher’s the questions. He even states that the person who is in the position of answering should first understand the focal point of the question. It is possible to say that the logic section is discussed on a sweet and hard ground compared to other sections. The questions asked, the answers given and the works cited reflect the cultural level of the period. At the same time, the work is important in terms of showing the knowledge of Molla Husrew, a ruler, in all the sciences mentioned and his logical reasoning.

Keywords

Molla Husrew, Naqd al-afkār, al-Muhākamāt, Critical Edition, Logic.

References

• Abed, Adel. “Tahkîkü’l-Fasli’r-Râbi’ fîmâ Yeteallaku bi-İlmi’l-Usûl min Kitâbi Nakdi’l-Efkâr fi Reddi’l-Enzâr li’l-İmâm Molla Hüsrev”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 6/11 (2019). 211-38.
• Akkanat, Hasan. Kadı Sıraceddin Urmevî ve Metâli’u’l-envâr Tahkik, Çeviri, İnceleme. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2006.
• Almadani, Anas. “el-Faslü’s-Sâlis min Kitâbi Nakdi’l-Efkâr fi Reddi’l-Enzâr li-Molla Hüsrev: Dirâse ve Tahkîk”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 4/7 (2017). 231-60.
• el-Alâ’ er-Rûmî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Ali b. Muslihiddîn Musa b. İbrahim, Risâletü’n-Nikât ve’l-Es’ile, (İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Şehid Ali Paşa, 277), vr. 1b-20b.
• Alak, Musa, “Molla Hüsrev’in Belagat İlimlerine Dair Haişiye Ale’l Mutavvel Adlı Eseri”, İslami İlimler Dergisi, 6/2 (2011), 95-133.
• el-Bağdadî, İsmail Paşa, Hediyetü’l-ʿarifîn: Esmâü’l-müellifîn ve âsârü’l-musannifîn. Beyrut: Dâru İhyai’t-Turâsi’l-ʿArabî, 1955.
• Ceylan, Hadi Ensar, Molla Hüsrev’in delâlet anlayışı ve fürû’a yansımaları, Ankara: Ünviversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Ebherî, Seyfeddîn. Şerhu’l-Metâli’. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Carulllah Efendi, 1421, 4a-181b.
• Ebherî, Seyfeddin, Şerhu’l-Ahlâki’l-Adudiyye, thk. Ömer Türker, Ankara: Nobel Yayınları İlem Kitaplığı, 2016.
• Ençakar, Orhan. “Molla Hüsrev’e Nispet Edilen Eserlere Dair Bir Tespit ve Tasnif Denemesi”. Rize İlahiyat Dergisi 25 (2023), 123-141.
• İbnü’l-’İmâd, Ebü’l-Hay b. Ahmed b. Muhammed. Şezerâtü’z-zeheb fî ahbâri men zeheb. thk. Mahmud Arnavût. Dımaşk: Dâru İbn Kesîr.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdillah. Keşfü’z-zünûn ‘an esâmi’l-kütübi ve’l-fünûn. thk. Mehmed Şerefettin Yaltkaya. Beyrut: Dâru İhyâit-Türâsil-Arabî, ts.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdillah. Süllemü’l-vusûl ilâ tabakâti’l-fuhûl. thk. Mahmud Abdulkadir Arnavût. İstanbul: IRCICA Yayınları, 2010.
• el-Kâtibî, Ebü’l-Hasen Necmüddîn Debîrân Alî b. Ömer b. Alî. Şerhu Keşfi’l-Esrâr ʿan Gavâmizi’l-efkâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Laleli, 2664,
• Koca, Ferhat. “Molla Hüsrev”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 30/252-254. İstanbul: TDV Yayınları, 2005.
• Kuşlu, Harun. “İbn Sînâ ve Nasîruddîn Tûsî Mantığında Şartlı Önermeler”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 16/30 (Aralık 2014), 1-16.
• Molla Hüsrev. Dürerü’l-hükkâm fî şerhi Gureri’l-ahkâm. İstanbul: Köprülü Kütüphanesi, Fazıl Ahmed Paşa, 563.
• Molla Hüsrev. Mirʾâtü’l-usûl fî şerhi Mirkāti’l-vüsûl. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Damat İbrahim Paşa, 479, 21b-227b. Molla Hüsrev, Nakdü’l-Efkâr fî Reddi’l-Enzâr. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Amcazade Hüseyin, 370), 1b.-51a.
• Molla Hüsrev. Risâle fi’l-ictihâd. İstanbul: Topkapı Saray Kütüphanesi, III. Ahmed, 1032, 153b-159b.
• Özpilavcı, Ferruh. “Fatih Sultan Mehmed’in Emriyle Molla Hüsrev Tarafından Arapçaya Çevrilen Esâsü’l-İktibâs fi’l Mantık Tercümesi Üzerine Bir İnceleme”. Journal of the Near East University Islamic Research Center, 7/1 (2021), 3-56.
• Pehlivan, Necmettin. “Âdâbu'l-Bahs ve'l-Münâzara”, Mantık El Kitabı, ed. İsmail Köz-Ali Çetin. 266-303. Ankara: Grafiker Yayınları, 2016.
• Süyûtî, Celâlüddîn Abdurrahman b. Ebi Bekr. Nazmü’l-ʿikyân fî aʿyâni’l-aʿyân. thk. Philip Hitti. Beyrut: el-Mektebetü’l-’İlmiyye, 1927.
• Taşköprizâde, Ahmed efendi. eş-Şakâikü’n-nu’mâniyye fî ‘ulemâi’d-devleti’l-osmaniyye. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’Arabî, 1975.
• Taşköprizâde, Ahmed Efendi. Miftâhü’s-saade ve misbâhü’s-siyâde. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-’İlmiyye, 1985.
• Tevkî’î, Siraceddin. Kâşifetü’ş-şübuhâti’l-Alâiyye. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Kadızade Mehmed, 101, 4b-119b.
• Şahin, Enver. Kâtibî’nin Şerhu Keşfi’l-Esrâr Adlı Eserinin Tahkîki ve Değerlendirmesi. Rize: Recep Tayyip Erdoğan Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Şahin, Hasan. “Molla Hüsrev’in (Nakdü’l-Efkar fi Reddi’l-Enzar)’da Mantık İlminin Bazı Meselelerine Cevabı”. Molla Hüsrev Mehmet Efendi (1400-1480) Kongresi. ed. Ahmet Hulusi Köker, 53-67. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Matbası 1992.
• Şen, Mustafa. “el-Faslü’l-Evvel min Kitâbi Nakdi’l-Efkâr fî Reddi’l-Enzâr li-Molla Hüsrev: Dirâse ve Tahkîk”. Mütefekkir Aksaray Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 7/7 (2017). 197-229.
• Uçar, Hasan - Güzel, Mehmet Emin. “Molla Hüsrev’in Nakdu’l-Efkâr fî Reddi’l-Enzâr Adlı Eserinin Hadis İlmi ile İlgili İkinci Bölümünün Tahkiki”. Tahkik İslami İlimler Araştırma ve Neşir Dergisi 4/2 (2021). 347-404.
• Uçar, Hasan. “Tahkîkü’l-Fasli’l-Hâmis fi-mâ Yeteallaku bi-İlmi’l-Belâga min Kitabi “Nakdü’l-Efkâr fi Reddi’l-Enzâr” li-Şeyhi’l-İslâm Molla Hüsrev”. İslâm Araştırmaları Dergisi 38 (2017). 123-65.
• Uçar, Hasan. “Molla Hüsrev’in Nakdü’l-Efkâr fî Reddi’l-Enzâr Adlı Eserinin Belâgatla İlgili Beşinci Bölümünün Tahkiki”. İslâm Araştırmaları Dergisi 38 (2017), 123-65. https://doi.org/10.26570/isad.347725.
• Üçer, İbrahim Halil. İslam düşünce atlası: yenilenme dönemi. 6 Cilt. (İstanbul: İlem/ Konya Büyükşehir Belediyesi, 2022).
• Üçer, İbrahim Halil. “Müteahhir Dönem Mantık Düşüncesinde Tanımın Birliği Sorunu: Molla Hüsrev’in Nakdu’l-Efkar fi Reddi’l-Enzar’ı Bağlamında Bir Tahlil”. Kutadgubilig: Felsefe-Bilim Araştırmaları, 22 (2012). 97-122.
• Ziriklî, Ebû Gays Muhammed Hayrüddîn, el-Aʿlâm: Kamûsü terâcim li-eşheri’r-ricâl ve’n-nisâ min’el-Arab ve’l-müstarebîn ve’l-müsteşrikın. Beyrut: Dârü’l-ʿİlm li’l-Melâyîn, 2002.