XVI. Yüzyıl Arapça Bir Ayasofya Vakfiyesi: (İnceleme-Tahkîk)

Year 2025, Issue: 15, 1 - 53, 29.08.2025

Zahir Aslan

Abstract

Müslüman toplumlar yaşadıkları ve fethettikleri topraklarda tarih boyunca birçok hayır kurumu inşa etmiştir. Dayanışma ve yardımlaşma için tesis edilen en önemli kurumlardan biri vakıflardır. Vakıfların işlerini yürütecek kişilerin tayini ve vakfın işleyiş şartları ilk başlarda sözlü olarak belirlenmiştir. Ancak zamanla işlerin aksamasına sebep olan bu şifahi aktarım yerine vakfa dair şartlar vakfiye/vakıf senedi olarak bilinen belgelerle kayıt altına alınmıştır. Çok sayıda kişinin şahit olarak gösterildiği bir mahkeme oturumunda alınan kararla tescil edilen ve hukuki bir niteliğe sahip olan vakfiyeler, tarihi bir belge olarak sosyal bilimlerin birçok farklı alanında kaynak olarak kullanılmaktadır. Başta tarihçiler, sosyologlar, coğrafyacılar ve hukukçular olmak üzere farklı disiplinlerden araştırmacılar tarafından muhtevası bakımından incelenen vakfiyeler, taşıdıkları dil özellikleri itibarıyla da mühim birer metin niteliği arz etmektedir. Dilci açısından vakfiyelerin konu edileceği husus bizzat belgelerin kendisidir. Bu çalışma neticesinde edisyon kritik edilerek vakfiye metninin literatüre kazandırılması; farklı birçok bilim dalında toplumların sosyal, coğrafi, siyasi ve kültürel birikiminin akademik çalışmalarla ortaya konmasının ilk adımıdır. Öte yandan Ayasofya’nın dünya ve Türk-İslâm tarihi açısından önemli konumu, bu vakfiyenin araştırmaya konu edilip tahlil edilmesinin önemini artıran bir diğer gerekçedir. Osmanlı döneminde vakfiyeler XVI. yüzyılın başlarına kadar Arapça ve Farsça, daha sonra Arapça-Türkçe, son iki asırda ise sadece Türkçe kaleme alınmıştır. İlk başlarda vakfiyelerin yazımında sade bir dil tercih edilmiştir. Ancak zamanla bizzat vâkıf sahibi veya kâtibi; ilmi eserlerin mukaddimelerinden iktibâs edilen bir usul ile Allah Teâlâ’ya hamd, Hz. Peygamber’e salat ve selamla başladığı vakfiyeyi, belâgat sanatlarından istifade ederek, edebî seviyesi yüksek bir dille kaleme almıştır. Yazarın hayal dünyası ve yazı maharetine göre değişiklik gösteren bu edebî bölüm, dilin farklı dönemlerdeki kullanımına ve gelişimine dair ipuçları vermektedir. XVI. yüzyılın başlarında Arapça olarak kaleme alınan Ayasofya vakfiyesi konusu, muhtevası ve özellikle giriş bölümünde bol miktarda kullanılan belâgat sanatlarıyla dikkate değerdir. Vakfiye yazarı belgenin giriş bölümünde, bol miktarda iktibâs, sec‘, isti‘âre ve teşbîhin farklı kısımları, tıbâk, mukâbele ve cinâs gibi belâgat sanatlarını kullanmıştır. İ‘râb ve bazı kelimelerin yazımında az miktarda hatalara rastlansa da, vakfiye metni büyük oranda Arapça dil kurallarına uygun bir şekilde kaleme alınmıştır. Bu çalışmada Ayasofya vakfiyesinin tespit edilen yazma nüshası, muhtevası, yazım dili ve tahkikte takip edilen yöntem hakkında bilgi verildikten sonra, belâgat sanatları açısından tahlili yapılmıştır. İkinci bölümde ise tek nüshası tespit edilen vakfiyenin tahkîkli metni sunulmuştur.

Keywords

Arap Dili ve Belâgatı , Vakfiye , Osmanlı , Ayasofya , Kostantiniye

XVI. Century Arabic Waqfiyya of Hagia Sophia: Research and Critical Edition

Abstract

Muslims have established many charitable institutions throughout history in the lands they inhabited. One of the most important institutions created for social solidarity is waqf. The appointment of those who would manage the affairs of the waqfs and the conditions for their functioning were initially determined orally. However, over time, this oral transmission, which caused inefficiencies in the functioning of waqfs, was replaced by written documents known as waqfiyyas or waqf deeds. As historical documents, waqf deeds were registered in court sessions in the presence of numerous witnesses and had legal validity. These documents are widely used as sources in various fields within the social sciences. The waqfiyyas are analyzed by researchers from various disciplines, especially historians, sociologists, geographers, and jurists, and their content is also important with regard to its written language. From a linguistic perspective, waqfiyyas themselves are the main focus of study. As a result of this study, introducing the waqfiyya into academic literature by publishing it as a critical edition is the first step towards making it a subject of research in various academic fields. Moreover, the significant position of Hagia Sophia in both world and Turkish-Islamic history further increases the importance of analyzing this waqfiyya. During the Ottoman period, waqfs were written in Arabic and Persian until the early 16th century. From that point on, they were written in both Arabic and Turkish, and in the final two centuries of the Ottoman Empire, solely in Turkish. Initially, a simple language was preferred in the writing of waqf deeds. However, over time, the waqf’s founder or scribe, following a literary formula borrowed from the introductory sections of scholarly works, began the waqfiyya with praise to Allah and salutations to the Prophet Muhammad, writing it in a sophisticated style by making use of elements of Arabic rhetoric. This literary section, which varies according to the author’s creativity and writing skills, provides insights into the use and development of language during different periods. The author applied rhetorical techniques such as iqtibās, saj', isti'ārah, tashbīh, tibāq, muqābalah, and jinās. Although there are a few errors in the i'rab and the spelling of some words, the text of the waqfiyya was largely written in accordance with the rules of the Arabic language. This article provides an analysis of the Hagia Sophia waqfiyya manuscript, its content, writing style, and the methodology followed in the critical edition. The second section, in turn, presents the critically edited text of the waqfiyya.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric , Waqfiyya , Ottoman , Hagia Sophia , Constantinople

References

• Ahmed b. Abdulmuin. Vakfiyetü Ayasofya. Manisa Kütüphanesi, Manisa İl Halk Kütüphanesi, no. 6646. Ahmed b. Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî. el-Müsned. 28 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2001.
• Akbulut, İlhan. “Vakıf Kurumu, Mahiyeti ve Tarihi Gelişimi”. Vakıflar Dergisi, 30 (2007), 61-72.
• Aydeniz, Tuğba. “Vakıf Lügatçesi”. Din ve Hayat Vakıf Özel Sayısı. 30 (2017), 81-84.
• Berki, Ali Himmet. Vakıflara Dair Yazılan Eserlerle Vakfiye ve Benzeri Vesikalarda Geçen Istılah ve Terimler. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, 1966.
• Berki, Ali Himmet. “Vakıfların Hukuk ve Tarih Bakımından Kıymeti”. Vakıflar Dergisi, 6 (1965), 5-7.
• Çam, Mevlüt. 16. yüzyıl Osmanlı Dönemi Arapça vakfiyeler ve Osmanlı sisteminde eğitim (Saraybosna Hüsrev Bey ve Edirne Sultan II. Selim medreseleri örneğinde). Ankara: Gazi Üniversitesi, Eğitim Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2016.
• Dımeşkî, Abdurrahman. el-Belâğatu’l-Arabiyye. 2 cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1996.
• Gündal, Mustafa. Lala Mustafa Paşa Vakfiyesi’nin Değerlendirilmesi. Konya: Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2001.
• Halkin, Leon Ernest. Tarih Tenkidinin Unsurları. Çev. Bahaeddin Yediyıldız. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1989.
• Hasan, Abbas. en-Nahvü’l-vâfî maa rabtihi bi-esâlibi’r-refi’a ve’l-hayati’l-luğaviyyeti’l-müteceddide. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maârif, 1976.
• Hâşimî, Seyyid Ahmed. Cevâhiru’l-Belâğati fî’l-Me‘ânî ve’l-Beyân ve’l-Bedî‘. Beyrut: el-Mektebetü’l-Asriyye, ts.
• Kasım, Ahmed Muhammed-Dîb, Muhyiddin. Ulûmu’l-Belâğa. Lübnan: Müessesetü’l-Hadîsetu li’l-Kitâb, 2003.
• Keskioğlu, Osman. “Bazı Yönleriyle Vakıflar”. Vakıflar Dergisi. 10 (2006), 109-112.
• Koç, Celal Turgut. “Ohrili Sinanuddin Yusuf Çelebi’nin Arapça Vakfiyesinin Dil ve Belâgat Açısından Değerlendirilmesi”. International Journal of Sport Culture and Science. 3 (2015), 213-225.
• Köprülü, Fuad. İslâm ve Türk Hukuk Tarihi Araştırmaları. İstanbul: Ötüken Yayınları, 1983.
• Kur’ân Yolu. Erişim 6 Mayıs 2025. https://kuran.diyanet.gov.tr
• Melanlıoğlu, Deniz. “Kültür Aktarımı Açısından Türkçe Öğretim Programları”, Eğitim ve Bilim. 33 (2008), 64-73.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. Haccâc el-Kuşeyrî. el-Câmiʿu’s-sahîh. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, ts.
• Ömer, Ahmed Muhtâr. Mu‘cemü’l-Luğati’l-Arabiyye el-Mu‘âsıra, Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 2008.
• Özgüdenli, Osman Gazi. “Vakfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/465-467. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Sekkâkî, Ebû Ya‘kûb Sirâcüddîn. Miftâhu’l-ulûm. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1987.
• Serin, Muhittin “Rikā‘”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/109-110. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Sezen, Tahir. Osmanlı Yer Adları. Ankara: Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, 2017.
• Turhan, Mümtaz. Kültür Değişmeleri Sosyal Psikoloji Bakımından Bir Tetkik. İstanbul: Marmara İlahiyat Vakfı Yayınları, 1987.
• Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı (TYEK): “Yazma Eserler Veri Tabanı” (Erişim 18 Nisan 2024). https://portal.yek.gov.tr/works/detail/106558
• Vendryes, Joseph. Language And Linguistic Introduction To History. Çev. Abdülhamid ed-Devahilî, Muhammed el-Kassâs, Fatıma Halîl. Mısır: el-Merkezu’l-Kavmî li’t-Terceme, 2014.
• Yılmaz, Okan Kadir, İSAM Tahkikli Neşir Kılavuzu. İstanbul; Ankara: İslam Araştırmaları Merkezi (İSAM); Türkiye Diyanet Vakfı, 2023.
• Yüksel, Hasan. “Vakfiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 42/467-469. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.