Osmanlı Devletinde Mahkemeler ve Kadılık Müessesesi Literatürü

Year 2005, Issue: 5, 417 - 440, 01.05.2005

Ekrem Buğra Ekinci

Abstract

Kadı ve mahkeme, bir yerde hukukun tezahürü demektir. Sosyal tarihin en mühim konusudur. Hal böyle ise de, Osmanlı kadısı ve mahkemeleri hakkında müstakil çalışma yok denecek kadar azdır. Bölük pörçük çalışmalar ise meseleyi hakkıyla ortaya koymaktan çok uzaktır. Arşiv vesikalarının tamamıyla tasnife açılmış olmamasının, klasik devrin üzerindeki belirsizlik bir yana, kadılarla alakalı çalışmaların esaslı bir alt yapıyı ve bu arada İslâm hukukunu ve Osmanlıca'yı hakkıyla bilmeyi icap ettirmesinin, araştırmacıları bu konudan uzak tutmuş olduğu anlaşılmaktadır. Osmanlı adliye tarihi tam manasıyla aydınlatılmadan, Osmanlı tarihi ve müesseselerini, hatta dünya tarihini anlamak zor olacaktır.

Keywords

Osmanlı kadısı, Osmanlı Mahkemesi, İslam Hukuku, Mahkeme, Kadı

On the Literature of Ottoman Courts and the Qadi

Abstract

The judge and the court mean the manifestation of the law in any place. It is the most important topic of the social history. Nevertheless there are only a few separate studies concerning Ottoman qadis and courts. As for the studies in bits, they are insufficient in order to bring the matter to light properly. It appears that the researchers have been restrained away from this topic because of the archive documents have not been completely opened to classification, and apart from the uncertainity over the classic period, the studies concerning qadis are required basic, in addition, to know the Islamic law and Ottoman language sufficiently. Unless the Ottoman court system history has been clarified thoroughly, it would have been difficult to understand the Ottoman history and its institutions, and even the world history.

Keywords

Ottoman qadi, Ottoman court, Islamic law, court, qadi.

References

• Abdurrahman Âdil; Mevadd-ı Hukukiyyede Kâbiliyet-i Temyiz, Kostantiniyye, 1312.
• Abdurrahman Âdil; Mahkeme-i Temyiz, Kostantiniyye, 1312.
• Abdurrahman Âdil; Mevadd-ı Cezaiyyede Kâbiliyet-i Temyiz, Kostantiniyye, 1313.
• Abdurrahman Âdil; Mevadd-ı İştikâiyye ve Kâbiliyet-i Temyiz, Kostantiniyye, 1313.
• Abdurrahman Şeref; Tarih Musahabeleri, Ankara, 1985.
• Abdülhakîm bin Muhammed; el-Mürâfa’âtu’ş-Şer’iyye, Kâhire, 1329.
• Abdülhâlık; Usûl-i Muhâkemat-ı Cezaiyye, 2 Cilt, İstanbul, 1323-1324.
• “Adliye Nâzırı Beyefendiye!”; Muhamat, 11 Şevval 1330/10 Eylül 1328, sy. 15.
• “Adliye Nezâreti Celîlesine!”; Muhamat, 8 Şaban 1330/10 Temmuz 1328, sy. 13.
• A. Haydar; “Mehâkim-i Nizâmiyenin Vezâifinin Takyidi”, Ceride-i Ahkâm-ı Adliye, 1325, c. I, sy. 1, s. 25–27.
• Ahmed Cevdet Paşa; Maruzat, Yusuf Halaçoğlu, (haz.), İstanbul, 1980.
• Ahmed Cevdet Paşa; Tezâkir, 1-12, Cavid Baysun, (haz.), 3. Baskı, Ankara, 1991; 40-Tetimme, 2. Baskı, Ankara, 1986.
• Ahmed Lûtfî; Mir’at-ı Adalet, İstanbul, 1304.
• Ahmed Lûtfî Efendi; Tarih-i Lûtfî, c. VI, İstanbul, 1303.
• Ahmed Lûtfî Efendi; Vak’a-nüvis Ahmed Lûtfî Efendi Tarihi, Münir Aktepe, (haz.), c. XIXII, Ankara, 1989.
• Ahmed Lûtfî Efendi; Tarih-i Ahmed Lûtfî, c. I-VI, Derseadet, 1303.
• Ahmed Lûtfî Efendi; Vekayi’nâme, Münir Aktepe, (haz.), c. IX, İstanbul, 1984; c. XI, 1989; c. XII, 1989; c. XIII, 1990; c. XIV, 1991; c. XV, 1993.
• Ahmed Midhat; Üss-i İnkılâb, İstanbul, 1294.
• Ahmed Ziya; Usul-i Muhakeme-i Hukukiye Kanunu Şerhi, 3. Baskı, İstanbul, 1339-1341.
• Akdağ, Mustafa; Türk Halkının Dirlik ve Düzenlik Kavgası Celâlî İsyanları, Ankara, 1975.
• Akdağ, Mustafa; Türkiye’nin İktisâdî ve İçtimâî Tarihi, 2 Cilt, İstanbul, 1974.
• Akgündüz, Ahmed; “Arşiv Belgeleri Işığında Şûrâ-yı Devlet’ten Danıştay’a İdarî Yargı Teşkilâtı”, II. Ulusal İdare Hukuku Kongresi- İdari Yargının Dünyada Bugünkü Yeri, Ankara, 1993.
• Akgündüz, Ahmed; “1274/1858 Tarihli Osmanlı Ceza Kanunnâmesinin Hukuki Kaynakları, Tatbik Şekli ve Men’-i İrtikab Kanunnâmesi”, Belleten, 1988, c. LI.
• Akgündüz, Ahmed; “İslâm ve Osmanlı Hukukunda Gıyapta Muhakeme Müessesesi”, Belleten, Nisan 1986, c. L, sy. 196, s. 169-200.
• Akgündüz, Ahmed; Mukayeseli İslâm ve Osmanlı Hukuku Külliyatı, Diyarbakır, 1986.
• Akgündüz, Ahmed; Osmanlı Kanunnâmeleri, c. I, İstanbul, 1990; c. IV, İstanbul 1992; c. VI, İstanbul, 1993.
• Akgündüz, Ahmed; Şer’iye Sicilleri, c. I, İstanbul, 1988.
• Akman, Mehmet; Osmanlı Devleti’nde Ceza Yargılaması, İstanbul, 2004.
• Akyıldız, Ali; Osmanlı Merkez Teşkilâtında Reform, İstanbul, 1991.
• Akyüz, Vecdi; İslam Hukukunda Yüksek Yargı ve Denetim: Divan-ı Mezalim, İstanbul, 1995.
• Ali Haydar Efendi; Dürerü’l-Hükkâm Şerhu Mecelleti’l-Ahkâm, İstanbul, 1330.
• Ali Rıza ve Mehmed Galib; Onüçüncü Asr-ı Hicrîde Osmanlı Ricâli, İstanbul, 1977.
• Ali Şehbaz; Usul-i Cezaiyye, İstanbul, 1310.
• Altındağ, Selami; “Osmanlı Kadılarının Salahiyet ve Vazifeleri Hakkında”, VI. Türk Tarih Kongresi (20-26 Ekim 1961), Ankara, 1967.
• Anıl, Yaşar Şahin; Osmanlı’da Kadılık, İstanbul, 1993.
• Aral, Rüştü; “Yargı Yönünden Danıştayın Gelişimi”, Yüzyıl Boyunca Danıştay, 2. Baskı, Ankara, 1986.
• Arık, Feda Şamil; “Osmanlılar’da Kadılık Müessesesi”, Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi (OTAM), Ankara, 1997, sy. 8.
• Aslan, Nâsi; İslâm Yargılama Hukukunda Şühûdü’l Hal, Jüri, Osmanlı Devri Uygulaması, İstanbul, 1999.
• Atâî, Nev’îzâde; Hadâikü’l-Hakâik fî Tekmileti’ş-Şakâik, İstanbul, 1268.
• Atar, Fahreddin; İslâm Adliye Teşkilâtı, 3. Baskı, Ankara, 1991.
• Atar, Fahreddin ve Ortaylı, İlber; “Kadı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XXIV, s. 66-73.
• Atar, Fahreddin ve Fethi Gedikli; “Kaza”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. XV, s. 113-119.
• Atçıl, Abdurrahman; “Procedure in the Otoman Court and the Duties of Kadis”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• Aydın, M. Akif; “Divan-ı Ahkam-ı Adliye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. IX, s. 387-388.
• Aydın, M. Akif; “Osmanlı’da Hukuk”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi, Ekmeleddin İhsanoğlu, (ed.), c. I, İstanbul, 1994, s. 373–438.
• Aydın, M. Akif; Türk Hukuk Tarihi, 4. Baskı, İstanbul, 2001.
• Azad, Ghulam Murtaza; Judicial System of Islam, İslamabad, 1987.
• Baltacı, Cahid; “Kadi-asker Ruz-namçeleri’nin Tarihi ve Kültürel Ehemmiyeti”, İslam Medeniyeti Mecmuası, Temmuz 1979, c. IV, sy. 1.
• Baltacı, Cahid; XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1976.
• Barthold, W. ve Köprülü, Fuad; İslâm Medeniyeti Tarihi, 2. Baskı, Ankara, 1963.
• Bayındır, Abdülaziz; İslâm Muhakeme Hukuku-Osmanlı Devri Uygulaması, İstanbul, 1986.
• Bayındır, Abdülaziz; “Osmanlı’da Yargının İşleyişi”, Osmanlı, c. I, Ocak-Şubat 2000.
• Bedrosyan, M.; Rehber-i Mesâlih-i Adliye, İstanbul, 1301.
• Behiy, Ahmed Abdülmün’im; Tarihü’l-Kadâ fi’l-İslâm, Kâhire, 1965.
• Bekir Behlül; “Islahat-ı Adliyye”, Mizanü’l-Hukuk, 1325, c. I, sy. 44; 1326, c. II, sy. 1, s. 8-16.
• Belgesay, M. Reşit; “Tanzimat ve Adliye Teşkilâtı”, Tanzimat I, İstanbul, 1940, s. 211-220.
• Berkes, Niyazi; Türkiye’de Çağdaşlaşma, İstanbul, 1978.
• Berki, Ali Himmet; İslâmda Kazâ ve Tevâbii, Ankara, 1962.
• Bilge, Mustafa; İlk Osmanlı Medreseleri, İstanbul, 1984.
• Bilge, Necip; “Karar Düzeltmenin İslâm Hukukundaki Dayanağı”, K. Fikret Arık’a Armağan, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1973, s. 63–79.
• Bilgen, Pertev; “Osmanlı İmparatorluğu’nda Hukuk Devleti Fikri ve 3 Mayıs 1840 Tarihli Ceza Kanunnâme-i Hümâyunu”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, Eylül 1991, sy. 2.
• Bilici, Faruk; “İmparatorluktan Cumhuriyete Geçiş Döneminde Osmanlı Ulemâsı”, V. Milletlerarası Türkiye Sosyal ve İktisat Tarihi Kongresi, Ankara, 1990.
• Bilmen, Ömer Nasuhi; Hukuk-ı İslâmiye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kâmusu, İstanbul, 1985.
• Bilsel, Cemil; Lozan, c. II, İstanbul, 1933.
• Bingöl, Sedat; “Tanzimat Sonrası Taşra ve Merkezde Yargı Reformu”, Osmanlı, c. I, OcakŞubat 2000 s. 751-763.
• Bolat, Cahide; “Tanzimat Döneminde Kadılık Kurumu 1839–1876”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1993.
• Bozkurt, Gülnihal; “A.B.D.Vatandaşlığı İddiasında Bulunan Osmanlı Vatandaşlarına Dâir Bazı Amerikan Belgeleri”, Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Jale G. Akipek’e Armağan, Konya, 1991.
• Bozkurt, Gülnihal; Batı Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Ankara, 1996.
• Bozkurt, Gülnihal; Gayrımüslim Osmanlı Vatandaşlarının Hukuki Durumu, Ankara, 1989.
• Bozkurt, Gülnihal; “İslâm Hukukunda Zimmîler”, Dokuz Eylül Ü. Hukuk F. D. Kudret Ayiter’e Armağan, c. III, sy. 1-4, 1987.
• Bozkurt, Gülnihal; “Türkiye’de Hukuk Eğitiminin Tarihçesi”, Hukuk Öğretimi Sempozyumu, 13-14 Mayıs 1993, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, Adnan Güriz, (ed.), Ankara, 1993.
• Busbecq, Ogier Ghiselin de; Türkiyeyi Böyle Gördüm, Aysel Kurutluoğlu, (haz.), tz., Tercüman 1001 Temel Eser.
• Celâl Nuri; “Havâic-i Kanuniyyemiz”, İctihad, 02.05.1329, sy. 64.
• Ceride-i İlmiyye.
• Ceride-i Mehâkim.
• Cin, Halil; “Tanzimat Döneminde Osmanlı Hukuku ve Muhakeme Usulleri”, 150. Yılında Tanzimat, Hakkı Dursun Yıldız, (ed.), Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1992, s. 11-32.
• Cin, Halil ve Akgündüz, Ahmet; Türk Hukuk Tarihi, 3. Baskı, İstanbul, 1995.
• Cin, Halil ve Akyılmaz, Gül; Türk Hukuk Tarihi, Konya, 2003.
• Çadırcı, Musa; “Osmanlı İmparatorluğunda Eyâlet ve Sancaklarda Meclislerin Oluşumu”, Ord. Prof. Dr. Yusuf Hikmet Bayur Armağanı, Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1985.
• Çadırcı, Musa; Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, 2. Baskı, Ankara, 1997.
• Çadırcı, Musa; “Tanzimat Döneminde Türkiye’de Yönetim”, Belleten, Ağustos 1988, c. LII, sy. 203.
• Çadırcı, Musa; “Tanzimat’ın Îlânı Sıralarında Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Kurumu ve 1838 Tarihli Tarîk-i İlmiyye’ye Dâir Ceza Kânunnâmesi”, Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Tarih Araştırmaları Dergisi. 1982, c. XIV, sy. 25.
• Çiçek, Kemal; “Interpreters of the Court in the Ottoman Empire as seen from the Sharia Court Records of Cyprus”, Islamic Law and Society, 2002, c. IX, sy. 1.
• Çoker, Fahri; “Tanzimat’ın Hukuk Kurumları”, Tarih ve Toplum, Kasım 1989, c. XII, sy. 70.
• Davison, Roderic; Osmanlı İmparatorluğunda Reform, 2 Cilt, trc.: O. Akınhay, İstanbul, 1997.
• Demir, Aydoğan; “Osmanlı Devleti’nde Naiplik”, Tarih ve Toplum, Aralık 1994, sy. 132, s. 41–58.
• Downey, Fairfax; Kanuni Sultan Süleyman, trc.: Enis Behiç Koryürek, İstanbul, 1975. Düstur; Birinci Tertib.
• Düzdağ, M. Ertuğrul; Şeyhülislâm Ebussuud Efendi’nin Fetvâları, 2. Baskı, İstanbul, 1983.
• Ebyânî Bey, Muhammed Zeyd; Muhtasar Kitâbu Mebâhisi’l-Mürâfa’âti’ş-Şer’iyye, Kâhire, 1332/1914.
• “Ecnebi hâkimler müstemlekelerde olur!”, Sebîlü’r-Reşâd, 1334, c. XV, sy. 384.
• Ekinci, Ekrem Buğra; Ateş İstidası, İslâm-Osmanlı Hukukunda Mahkeme Kararlarının Kontrolü, İstanbul, 2001.
• Ekinci, Ekrem Buğra; “Konya Hukuk Mektebi ve Osmanlılar’da Hukuk Öğrenimi”, Tarih ve Medeniyet, sy. 58, Ocak 1999, s. 50–52.
• Ekinci, Ekrem Buğra; “Mecelle’de Kanun Yolları”, Marmara Üniversitesi Hukuk FakültesiArgumentum, Ocak-Aralık 2000, c. IX-XI, sy. 58, s. 483–488.
• Ekinci, Ekrem Buğra; Osmanlı Mahkemeleri, İstanbul, 2004.
• Ekinci, Ekrem Buğra; “Tanzimat Devri Osmanlı Mahkemeleri”, Osmanlı, c. I, Ocak-Şubat 2000.
• Eliot, Sir Charles; Avrupa’daki Türkiye, trc.: A. Sınar ve Ş. S. Türet, İstanbul, tz.
• Elöve, Mustafa E.; “Yüzyıl Boyunca Danıştay”, İstanbul Barosu Dergisi, 1968, c. XLII, sy. 7-8.
• Emecen, Feridun; “Osmanlılarda Devlet, Toplum ve Mahkeme”, XVIII.Yüzyıl Kadı Sicilleri Işığında Eyüp’te Sosyal Yaşam, Tülay Artan, (ed.), İstanbul, 1998.
• Emin Hacı; “Fatımî Mısır’ında Adalet Kurumları”, trc.: Fethi Gedikli, İslâm Hukuku, Aziz el-Azme, (ed.), İstanbul, 1992, s. 249-270.
• Emin Vedad; Cumhuriyet ve Cumhuriyette Adliye, Ankara, 1340.
• Engelhardt, Edouard P.; Tanzimat, trc. A. Düz, İstanbul, 1976.
• Eren, Cevat; “Tanzimat”, İslam Ansiklopedisi, c. XI, s.709-765.
• Ergene, Bogac; Local Court, Provincial Society and Justice in the Ottoman Empire: Legal Practice and Dispute Resolution in Cankiri and Kastamonu (1652–1744), Boston ve Leiden: Brill Academic Publishers, 2003.
• Ergene, Bogac; “On Ottoman Justice: Interpretations in Conflict (1600–1800)”, Islamic Law and Society, 2001, c. VIII, sy. 1, s. 52–87.
• Ergin, Osman Nuri; Türk Maarif Tarihi, İstanbul, 1977.
• Eryılmaz, Bilal; Tanzimat ve Yönetimde Modernleşme, İstanbul, 1992.
• Esad Efendi; Osmanlılarda Töre ve Törenler: Teşrifat-ı Kadîme, İstanbul, 1979.
• Evâmir ve Mukarrerât-ı Şer’iyye Mecmuası, Dersaadet, 1300.
• Fatma Aliye; Ahmed Cevdet Paşa ve Zamanı, İstanbul, 1995.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin; “Osmanlıda Kadılık Kurumu ve Yargı Bağımsızlığı”, Osmanlı, c. IV, s. 453–469.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin; Türk Anayasa Tarihinde Yargı Bağımsızlığı, İstanbul, 1996.
• Fendoğlu, Hasan Tahsin; Türk Hukuk Tarihi, İstanbul, 2000.
• Ferrâ, Ebû Ya’lâ; el-Ahkâmü’s-Sultaniyye, 2. Baskı, Kâhire, 1386/1966.
• Findley, Carter V.; Osmanlı Devletinde Bürokratik Reform, trc.: L. Boyacı ve İ. Akyol, İstanbul, 1994.
• Gerber, Häim; “Osmanlı Hukukunda Şeriat, Kanun, Örf: XVII.Yüzyıl Bursa’sı Mahkeme Kayıtları”, trc.: Mehmet Akman, Hukuk Araştırmaları, İstanbul, 1994, c. VIII, sy. 1–3, s. 265-291.
• Gibb, H. A. R. ve Bowen, Harold; Islamic Society and the West, c. I, Kısım: II, Londra: Oxford University Pres, 1969.
• Gökbilgin, Tayyib; “Tanzimat Hareketinin Osmanlı Müesseselerine ve Teşkilâtına Etkisi”, Belleten, 1967, c. XXXI.
• Gökcen, Ahmet; “Adliye Teşkilatımızın Tarihi Gelişimi ve 1879 Tarihli Mehakim-i Nizamiyenin Teşkilatı Kanun-ı Muvakkatı”, Prof. Dr. Sahir Erman’a Armağan, İstanbul, 1999, s. 343–400.
• Göreli, İ. Hakkı; Bizde Şurayı Devlet ve İdarenin Kazâi Murakabesi, İstanbul, 1937.
• Gülhâne Hatt-ı Hümâyunu ve Onu Ta’kîben Neşr Olunan Kavânîn ve Nizâmât, İstanbul Üniversitesi Kütüphânesi, 3236 numaralı yazma.
• Gündüz, Aslan; “Adli İmtiyazlar: Lozan ve Sonrası”, Mahmut R. Belik’e Armağan, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1993.
• Gür, Ahmet Refik; “Osmanlı İmparatorluğunda Kadılık Müessesesi”, Doktora Tezi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, No. 18.
• Hacı Reşid Paşa; Ruhu’l-Mecelle, c.VIII, Dersaadet, 1328.
• Halaçoğlu, Yusuf; XVI. ve XVII. Yüzyıllarda Osmanlılarda Devlet Teşkilâtı ve Sosyal Yapı, Ankara, 1991.
• Halil Cemaleddin ve Hırand Asador; Ecânibin Memâlik-i Osmaniyye’de Hâiz Bulundukları İmtiyazat-ı Adliyye, İstanbul, 1331.
• Hamidullah, Muhammed; “Halîfe Hz. Ömer Devrinde Adli Teşkilât”, trc.: Fahrettin Atar, İlim ve Sanat, Ocak-Şubat 1989, sy. 23, s. 45–53.
• Hassaf, Ebû Bekr; Edebü’l-Kâdi, Beyrut, 1994.
• Heyd, Uriel; “Eski Osmanlı Hukukunda Kanun ve Şeriat”, trc.: Selahaddin Eroğlu, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1983, sy. 26, s. 633–652.
• Heyd, Uriel; “Some Aspects of the Ottoman Fetvâ”, Bulletin of the School of Oriental and African Studies, 1969, c. XXXII, Kısım I, s. 35–56.
• Heyd, Uriel; Studies in the Old Ottoman Criminal Law, Oxford, 1973.
• Hezarfen Hüseyin Efendi; Telhîsü’l-Beyân fî Kavânîn-i Âl-i Osmân, Sevim İlgürel, (haz.), Ankara, 1998.
• Hırzü’l-Mülûk (Osmanlı Devlet Teşkilâtına Dair Kaynaklar), Yaşar Yücel, (nşr.), Ankara, 1988.
• Huart, Clement; “Kazasker”, İslam Ansiklopesi, c. VI, s. 522.
• “Hükkâm-ı Şer‘ ve Memurîn-i Şer‘iyye Kanun-ı Muvakkati Esbâb-ı Mucibe Lâyihası”, Beyânü’l-Hak, 1328/1326, c. II, sy. 59, s. 1197-1200; c. III, sy. 60, s. 1215-1218; c. III, sy. 61, s. 1230-1234.
• Hüseyn Avni; Askerî Ceza Kanunu Şerhi, Mihran, (nşr.).
• Ivad, İbrahim Necib Muhammed; el-Kadâü fi’l-İslâm, Kâhire, 1395/1975.
• İbni Ferhun; Tabsıratü’l-Hükkâm, (Şeyh Uleyş’in Fethü’l-Aliyyi’l-Mâlik kitabı kenarında basılmış), 2 Cilt, Kâhire, 1378/1958.
• İbni Haldun; Mukaddime, trc.: Zâkir Kadiri Ugan, İstanbul, 1989.
• İbni Kayyım el-Cevziyye; İ’lâmu’l-Muvakki’în, Kâhire, 1388/1968.
• İbnüssalih Ahmed Refik; “Devlet-i Osmaniye ile Akvam-ı Kadime ve Hükûmat-ı Muhtelifede Müddeî-yi Umumîliğin Suret-i Zuhur ve Tekemmülü ve Hukuk-ı Umumiyye Dâvâsının İkâmesindeki Suver-i Erbea”, Ceride-i Adliye, 20.03.1330, c. IV, sy. 104, s. 5674-5678; sy. 105, s. 5721-5729.
• İbrahim Edhem; “Islahat-ı Adliyye”, Mizanü’l-Hukuk, 1325, c. I, sy. 43, s. 499-501.
• İbrahim Hakkı Paşa; Hukuk-ı İdare, İstanbul, 1328.
• İlgürel, Mücteba; “Subaşılık Müessesesi”, Journal of Turkish Studies, 1983, sy. 7, s. 251- 261.
• İlmiyye Salnâmesi, İstanbul, 1334.
• İnal, İbnülemin Mahmud Kemal; Son Sadrazamlar, 3. Baskı, İstanbul, 1982.
• İnalcık, Halil; “Mahkeme”, İslam Ansiklopedisi, c. VII, s. 149-151.
• İnalcık, Halil; “Şikayet Hakkı: Arz-ı Hal ve Arz-ı Mahzarlar”, Osmanlı Araştırmaları, 1988, sy. 7-8, 1988, s. 33-45.
• İpşirli, Mehmet; “Anadolu Kazaskeri Sinan Efendi Hakkında Yapılan Tahkikat ve bunun İlmiye Teşkilâtı Bakımından Önemi” İslâm Tetkikleri Dergisi, 1984, c. VIII, Cüz: 1-4, s. 205-218.
• İpşirli, Mehmet; “Arzuhal”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. III, s. 447-448.
• İpşirli, Mehmet; “Bâb Mahkemesi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, c. IV, s. 362.
• İpşirli, Mehmet; “Bilâd-ı Selâse”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• İpşirli, Mehmet; “Cellâd”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• İpşirli, Mehmet; “Cuma Selamlığı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• İpşirli, Mehmet; “Ehl-i Örf”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• İpşirli, Mehmet; “Huzur Murafaası”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi.
• İpşirli, Mehmet; “Osmanlı Devleti’nde Kazaskerlik”, Belleten, Aralık 1998, c. LXI, sy. 232, s. 597-669.
• İpşirli, Mehmet; “Osmanlı İlmiye Teşkilatı”, Osmanlı Devleti ve Medeniyeti Tarihi , Ekmeleddin İhsanoğlu, (ed.), c. I, İstanbul, 1994, s. 247-279.
• İpşirli, Mehmet; “Osmanlı İlmiye Teşkilatında Mülazemet Sisteminin Önemi ve Rumeli Kadıaskeri Mehmed Efendi Zamanına Ait Mülazemet Kayıtları”, Güney-Doğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, 1981-1982, sy. 10-11.
• İsmail Sem‘î; Usul-i Muhakemenin Tarihçesi, İstanbul, 1324.
• İzmirli İsmail Hakkı; Kitabu’l-İftâ ve’l-Kadâ, Evkaf Matbaası, 1326/1328.
• Jennings, Ronald C.; “Kadı, Court and Legal Procedure in 17th C. Otoman Kayseri”, Stvdia Islamica, 1978, sy. 48.
• Jennings, Ronald C.; “Limitations of The Judical Powers of The Kadı in 17th C. Ottoman Kayseri”, Stvdia Islamica, 1979, sy. 50.
• Jennings, Ronald C.; “The Office of Vekil (Wakil) in 17th century Ottoman Sharia Courts”, Stvdia Islamica, 1976, sy. 42.
• Jennings, Ronald C.; “The Use of oaths at an Ottoman Sharia Court Lefkoşa (Nicosia), (1580-1640)”, Journal of Turkish Studies, 1996, sy. 20.
• Kamali, Muhammad Hashim; “Appellate Review and Judicial Independence in Islamic Law”, Islam and Public Law, Chibli Mallat, (ed.), Londra, 1993, s. 49-83.
• Karadeniz, Feriha; “Complaints Against the Kadis and Abuses of Their Authority”, Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Bilkent Üniversitesi, 1996.
• Karakaçan, Mukadder; “Osmanlı Devleti’nde Kadıların İdari Görevleri”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1998.
• Kasbaryan, Arisdakis; İ’lâmat Torbası yahud Tefsir-i Usul-i Muhakeme-i Hukukiye, İstanbul, 1316.
• Kazanlı Halîm Sâbit; “İslâmiyyetde Ruhâniyyet, Cismâniyyet Var mı?”, Sırat-ı Müstakîm, 1324, sy. 23, s. 359–361.
• Kettânî, M. Abdülhay; et-Terâtibü’s-siyasiyye, trc.: Ahmed Özel, İstanbul, 1991.
• Khadduri, Majid; The Islamic Conception of Justice, Baltimore, 1984.
• Kitâbu Mesâlihi’l-Müslimîn ve Menâfi’i’l-Mü’minîn; Yaşar Yücel, (nşr.), Ankara, 1988.
• Kitâb-ı Müstetâb; Yaşar Yücel, (nşr.), Ankara, 1988.
• Koçi Bey Risâlesi; Zuhuri Danışman, (haz.), Ankara, 1985.
• Koçu, Reşat Ekrem; “Ateş İstidâsı”, Tarihimizde Garip Vakalar, 2. Baskı, İstanbul, 1958.
• Koçu, Reşat Ekrem; “Başa Hasır Yakmak”, İstanbul Ansiklopedisi, c. IV, İstanbul, 1960.
• Kumo, Suleiman; “The Rule of Law and Independence of the Judiciary Under the Sharia”, Journal of Islamic Comperative Law, 1978, sy. 7, s. 100-106.
• Küçük Hamdi; “İslâmiyyet ve Hilâfet ve Meşîhat-i İslâmiyye”, Beyânü’l-Hak, 1327/1324, c. I, sy. 22, s. 511-514.
• Layish, Aaron; “Qadis and Shari’a in Israel”, Asian and African Studies, 1971, sy. 7, s. 237- 272.
• Lewis, Bernard; Modern Türkiye’nin Doğuşu, trc.: M. Kıratlı, Ankara, 1993.
• Lybyer, Albert Howe; Kanunî Sultan Süleyman Devrinde Osmanlı İmparatorluğunun Yönetimi, trc.: Seçkin Cılızoğlu, İstanbul, 1987.
• “Mahkeme-i Şer’iyyeler Kalıyor mu?”; Sebîlü’r-Reşâd, 1339, c. XXII, sy. 571-572.
• Mahmasânî, Subhi; el-Evda’u-t-Teşriyye fi’d-Düveli’l-Arabiyye, 2. Baskı, Beyrut 1962.
• Mahmud Esad; Usul-i Muhakeme-i Hukukiyye, İstanbul, 1306.
• Mantran, Robert; XVII. Yüzyılın İkinci Yarısında İstanbul, trc.: M. Ali Kılıçbay ve Enver Özcan, Ankara, 1990.
• Maoz, Moshe; Ottoman Reform in Syria and Palestine 1840-1861, Oxford, 1968.
• Mardinîzâde Ebû’l-ûlâ; “Muhtelit Mahkemeler”, Sırat-ı Müstakîm, 1324, sy. 10, s. 165- 170; sy. 12.
• Mardin, Ebulula; “Kadı”, İslam Ansiklopedisi, c. VI, s. 42-46.
• Mardin, Ebulula; Medeni Hukuk Cephesinden Ahmed Cevdet Paşa, İstanbul, 1946.
• Mardin, Şerif; “Mecelle’nin Kaynakları Üzerine Açıklayıcı Notlar”, Türk Modernleşmesi, İstanbul, 1991.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen; el-Ahkâmü’s-Sultaniyye, 3. Baskı, Kâhire, 1393/1973.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen; Edebü’l-Kâdî, 2 Cilt, Bağdat, 1391/1971.
• Mazhar ve Tal’at; Esbâb-ı Nakziyye-i Temyiziyye, İstanbul, 1328.
• Mehmed Şevki, Cabirzâde; Tâyin-i Merci, İstanbul, 1322.
• Mesud Efendi; Mir’at-ı Mecelle, İstanbul, 1299.
• Mumcu, Ahmet; “Hukukçu Gözüyle Mustafa Reşid Paşa”, Mustafa Reşid Paşa ve Dönemi Semineri (13-14 Mart 1985), 2. Baskı, Ankara, 1994.
• Mumcu, Ahmet; Hukuksal ve Siyasal Karar Organı Olarak Divan-ı Hümâyun, Ankara, 1976.
• Mumcu, Ahmet; Osmanlı Devletinde Rüşvet, Ankara, 1969.
• Mumcu, Ahmet; Osmanlı Devletinde Siyaseten Katl, Ankara, 1963.
• Mumcu, Ahmet; Osmanlı Hukukunda Zulüm Kavramı, Ankara, 1972.
• Mustafa Reşid, “Mehâkim-i İsti’nâfiyye Teşkilâtına Dair”, Ceride-i Ahkâm-ı Adliyye, 1339- 1340, c. II, sy. 16-17-18, s. 696-701.
• Müstekimzâde Süleyman Saadeddin Efendi; Devhatü’l Meşâyih (Ahmed Rifat Efendi Zeyli İle Beraber), İstanbul, 1978.
• Nahal, Galal H.; The Judicial Administration of Ottoman Egypt in the Seventeeth Century, Chicago, 1979.
• Nebhan, Faruk; İslâm Anayasa ve İdare Hukukunun Genel Esasları, trc.: S. Armağan, İstanbul, 1980.
• Nev’îzade Atâî; Hadaikü’l-Hakaik fi Tekmileti’ş-Şakaik, Matbaa-yı Âmire, 1268.
• Nizamülmülk; Siyasetnâme, trc.: M. Şerif Çavdaroğlu, İstanbul, 1954.
• d’Ohsson, Mouradgeau; Tableau General de L’Empire Otoman, Paris, 1788-1824.
• Onar, S. Sami; İdare Hukukunun Umumi Esasları, c. I, 3. Baskı, İstanbul, 1966.
• Ongan, Halit; Ankara’nın 1 Numaralı Şer’iye Sicili, Ankara, 1958.
• Ongan, Halit; Ankara’nın 2 Numaralı Şer’iye Sicili, Ankara, 1974.
• Ortaylı, İlber; Hukuk ve İdare Adamı Olarak Osmanlı Devleti’nde Kadı, Ankara, 1994.
• Ortaylı, İlber; İmparatorluğun En Uzun Yüzyılı, 3. Baskı, İstanbul, 1995.
• Ortaylı, İlber; “Osmanlı Devletinde Lâiklik Hareketleri Üzerine”, Ümit Yaşar Doğanay’ın Anısına Armağan, İstanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi, 1982.
• Ortaylı, İlber; “Osmanlı Kadısı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 1975, c. XXX, sy. 1-4, s. 117-128.
• Ortaylı, İlber; “Osmanlı Kadısının Taşra Yönetimindeki Rolü Üzerine”, Amme İdaresi Dergisi, 1976, c. IX, sy. 1, s. 95-107.
• Ortaylı, İlber; “Osmanlı Şehirlerinde Mahkeme”, Bülent Nuri Esen Armağanı, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, s. 245-264.
• Ortaylı, İlber; Tanzimattan Sonra Mahalli İdareler, Ankara, 1974.
• Ortaylı, İlber; Türkiye İdare Tarihi, Ankara, 1979
• Osman Nuri; Mecelle-i Umur-i Belediye, İstanbul, 1337.
• Ostrorog, Dr. Count Léon; Ankara Reformu, trc.: Y. Ziya Kavakçı, İstanbul, 1972.
• Ömer Hilmi; Mi’yar-ı Adalet, İstanbul, 1301.
• Özarpat, M. Hilmi; Askeri Ceza Yargılama Usulü Hukuku, 2. Baskı, Ankara, 1950.
• Özcan, Abdülkadir; “Dergâh-ı Âlî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, c. IX, s. 174.
• Özcan, M. Tevfik; “İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi’nin Kurumlaşmasının Tarihçesi”, İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Mecmuası, 2003, c. LXI, sy. 1-2, s. 85- 174.
• Özdeş, Orhan; “Danıştayın Tarihçesi”, Yüzyıl Boyunca Danıştay, 2. Baskı, Ankara, 1986.
• Özel, Ahmed; İslâm Hukukunda Ülke Kavramı, İstanbul, 1982.
• Özer, Y. Ziya; “Adalet Teşkilâtının Tarihi Tekâmülü”, Adliye Ceridesi, 1936.
• Özergin, M. Kemal; Rumeli Kadılıkları’nda 1078 Düzenlemesi. Ord. Prof. İsmail Hakkı Uzunçarşılı’ya Armağan, Ankara, 1976, s. 251-309.
• Özkaya, Yücel; “XVIII. Yüzyılda Çıkarılan Adalet-nâmelere göre Türkiye’nin İç Durumu”, Belleten, 1974, c. XXXVIII, sy. 151, s. 445-491.
• Özkaya, Yücel; XVIII. Yüzyılda Osmanlı Kurumları ve Osmanlı Toplum Yaşantısı, Ankara, 1985.
• Öztuna, Yılmaz; “Kadılar”, Tarih ve Medeniyet, Ocak 1995, sy. 11, s. 26-30.
• Öztuna, Yılmaz; “Klasik Osmanlı Düzeninde Kadı ve Mahkeme”, Hayat Tarih Mecmuası, Mayıs 1977, sy. 5, s. 9–12; Haziran 1977, sy. 6, s. 4–7; Temmuz 1977, sy. 7, s. 4–8.
• Pakalın, M. Zeki; “Avrupa Tüccarı”, “Evkaf-ı Hümâyun Müfettişliği”, “Haremeyn Nezâreti”, “Hayriye Tüccarı”, “Huzur Mürâfaaları”, “Kadı”, “Kazasker” Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, İstanbul, 1983.
• Peirce, Leslie; Morality Tales, Law and Gender in the Ottoman Court of Aintab, The University of California Press, 2003.
• Repp, R. C.; The Mufti of Istanbul, Londra, 1986.
• Ricaut, Paul; Türklerin Siyasî Düsturları, M. Reşat Uzmen, (haz.), Tercüman 1001 Temel Eser, tz.
• Sâbit; Usul-i Muhakeme-i Hukukiyye, İstanbul, 1302.
• Said; Mehâkim, Dersaadet, 1306.
• Said Halim Paşa; Buhranlarımız, Tercüman 1001 Temel Eser, tz.
• Said Paşa; Hâtırat, Dersaadet, 1328.
• Sakaoğlu, Necdet; “Bâb Naibliği”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, c. I, s. 513-514.
• Schacht, Joseph; An Introduction to Islamic Law, 2. Baskı, Oxford, 1966.
• Schacht, Joseph; “Mahkeme”, İslam Ansiklopedisi, c. VII, s. 146-149.
• Seçkin, Recai; Yargıtay, Ankara, 1967.
• Selle, Friedrich; Prozessrecht des 16. Jahrhunderts im Osmanischen Reich, Wiesbaden, 1962.
• Seviğ, Vasfi Raşid; Askeri Adalet, Birinci Kısım, Ankara, 1955.
• Seyitdanlıoğlu, Mehmet; Tanzimat Döneminde Meclis-i Vâlâ-yı Ahkâm-ı Adliye, Ankara, 1994.
• Seyyid Hasen Sıdkı; Vezâifü’l-Kudat, İstanbul, 1291.
• Seyyid Hâşim; “Tevhid-i Kazâ Mes’elesi”, Darülfünun Hukuk Fakültesi Mecmuası, EylülTeşrinievvel 1333/1917, Sene: 2, sy. 10, s. 787–792.
• Seyyid Muhammed es-Seyyid Mahmud; XVI. Asırda Mısır Eyâleti, İstanbul, 1990. Shapiro, Martin; Courts: A Comparative and Political Analysis, 1986.
• Shapiro, Martin; “Islam and Appeal”, California Law Review, 1980, c. LXVIII, s. 350–381.
• Shaw, Ezel Kural; “Tanzimat Provincial Reform As Compared With European Models”, 150. Yılında Tanzimat, Hakkı Dursun Yıldız, (ed.), Ankara, 1992.
• Shaw, Stanford J.; “Local Administrations in the Tanzimat”, 150. Yılında Tanzimat, Hakkı Dursun Yıldız, (ed.), Ankara, 1992.
• Shaw, Stanford J.; “Merkezi Yasama Meclisleri”, trc.: Püren Özgören, Tarih ve Toplum, 1990, sy. 76.
• Shaw, Stanford J. ve Shaw, Ezel Kural, Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye, trc.: M. Harmancı, İstanbul, 1983.
• Singer, Amy; Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler, trc.: Sema Bulutsuz, İstanbul, 1996 . Sivrikaya, İbrahim; “Osmanlı Devletinde Hukuk Kaidelerinin Gelişimi ve Tanzimattan Sonraki Uygulanışı”, Güneydoğu Avrupa Araştırmaları Dergisi, İstanbul, 1972, sy, 1.
• Sungu, İhsan; “Yeni Osmanlılar”, Tanzimat I, İstanbul, 1940.
• Şentop, Mustafa; “Osmanlı Devletinde Kazaskerlik Kurumu”, Doktora Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2002.
• Şentop, Mustafa; “Şer’iyye Mahkemelerinde İstinaf ve Temyiz”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1995.
• Şentop, Mustafa; Tanzimat Dönemi Osmanlı Ceza Hukuku, İstanbul, 2004.
• Takvim-i Vekayi‘.
• Tal’at; Zeyl-i Sakk ve Usul-i Muhakeme-i Hukukiye Şerhi, İstanbul, 1302.
• Taneri, Aydın; Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Döneminde Vezîr-i a’zamlık, 2. Baskı, İzmir, 1997.
• Taneri, Aydın; Türk Devlet Geleneği, 2. Baskı, İstanbul, 1993.
• Tarhan, Nuri; “Ahmet Cevdet Paşa”, Yargıtayın Yüzüncü Yıldönümü Armağanı, İstanbul, 1968.
• Tarîk-i İlmiyeye Dâir Ceza Kanunnâmesi; Dârü’t-tabaati’l-Âmire, Rebiülevvel 1254.
• Taşkın, Rifat; Askeri Ceza Kanunu-Şerh, 7. Baskı, Ankara, 1944.
• Taşköprüzâde Ahmed İsâmeddin Efendi; Şakâyıkü’n -Nu’maniyye fi Ulemâi’d-Devleti’lOsmâniye, [Türkçesi: Hadâikü’l-Şakâyık fi Tercemeti’ş-Şekâik, trc.: Edirneli Mecdi Efendi], 2 cilt, Matbaa-yı Âmire, 1269.
• Tavernier, Jean Baptiste; XVII. Asır Ortalarında Türkiye Üzerinden İran’a Seyahat, trc.: Ertuğrul Gültekin, İstanbul, 1980.
• Tevfik Târık; Usul-i Muhakemat-ı Hukukiyye ve Mevadd-ı Müzeyyele ve İzahnâmesi, İstanbul, 1327-1329.
• Tevkiî Abdurrahman Paşa Kanunnâmesi; Millî Tetebbu’lar Mecmuası, 1331, c. I, sy. 3, s. 497-544.
• Timur, Hıfzı; “Metternich’den İstanbul’da Baron Von Stürmer’e: Türkiye’de Abdülmecid’in Islahatı Hakkında”, (Tercüme), Tanzimat I, İstanbul, 1940.
• Tönük, Vecihi; Türkiye’de İdare Teşkilâtının Tarihi Gelişimi ve Bugünkü Durum, Ankara, 1945.
• Ubicini, M. A.; Türkiye:1850, trc.: Cemal Karaağaçlı, İstanbul, tz.
• Ubicini, M. A.; 1855’de Türkiye, trc.: Ayda Düz, İstanbul, 1977.
• Uluskan, Murat; “Divan-ı Hümayun Çavuşbaşılığı (XVI-XVII Yüzyıllar)”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, 1998.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı; Osmanlı Devleti’nde İlmiye Teşkilâtı, 3. Baskı, Ankara, 1988.
• Üçok, Coşkun, “İslâm Hukukunun Temel Kurallarından İçtihatla İçtihat Nakzedilmez”, İmran Öktem’e Armağan, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1970, s. 39–46
• Üçok, Coşkun, “Savcılıkların Avrupa Hukukunda Gelişmesi ve Türkiye’de Kuruluşu”, Ord.
• Prof. Sabri Şakir Ansay’ın Hatırasına Armağan, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1964.
• Üçok, Coşkun - Mumcu, Ahmet ve Bozkurt, Gülnihal, Türk Hukuk Tarihi, 8. Baskı, Ankara, 1996.
• Veldet, Hıfzı, “Kanunlaştırma Hareketleri ve Tanzimat”, Tanzimat I, İstanbul, 1940, s. 139–209.
• Velidedeoğlu, H. Veldet; “Türk Hukuk Hayatındaki Düalizm ve Şer‘î Hukuktan Laik Hukuka Geçiş”, Yargıtay Yüzüncü Yıldönümü Armağanı, İstanbul, 1968.
• Yaman, Talat Mümtaz; Osmanlı İmparatorluğunun Mülki İdaresinde Avrupalılaşma Hakkında Bir Kalem Denemesi, İstanbul, 1940.
• Yavuz, Hulûsi, “Adliye Nezâreti: Kuruluşu, Teşkilât ve İşleyişi”, Osmanlı Devleti ve İslâmiyet, İstanbul, 1991.
• Yavuz, Hulûsi, “Mecelle’nin Tedvîni ve Cevdet Paşa’nın Hizmetleri”, Ahmed Cevdet Paşa Semineri, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1986, s. 56–57.
• Yenisey, Feridun; “Ceza Yargılamasında ve Adli Teşkilâtta Cumhuriyet Öncesi Durum ve Cumhuriyetten Sonraki Gelişmeler”, Doğumunun 100.Yılında Atatürk Sempozyumu, İstanbul: İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi, 1983.
• Yorgaki; Teşkilât-ı Mehâkim Kanunu, İstanbul, 1325.
• Yorgaki ve Şevket, Usul-i Muhakeme-i Hukukiye Kanun-ı Muvakkati Şerhi, Kostantiniyye, 1304.
• Yurdakul, İlhami; “Osmanlı Devleti’nde Şer‘î Temyîz Kurumları”, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 1996.
• Yurdakul, Necdet; Osmanlı Devleti’nde Ticaret Antlaşmaları ve Kapitülasyonlar, İstanbul, 1981.
• Yücel, Yaşar; “Osmanlı İmparatorluğunda Desantralizasyona Dâir Genel Gözlemler”, Belleten, 1974, c. XXXVIII, sy. 152.
• Zeydan, Abdülkerim; Nizamu’l-Kadâ, Bağdat, 1404/1984.
• Zeydan, Corci; Medeniyyet-i İslâmiyye Tarihi, trc.: Zeki Megamiz, İstanbul, 1971.
• Ziya Gökalp, “Diyanet ve Kazâ”, İslâm Mecmuası, 1331, c. II, sy. 35, s. 756–760.
• Zürcher, Erik Jan; Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, 2. Baskı, İstanbul, 1996.