Kefkalesi Urartu yerleşiminin tarihsel arka planı

Yıl 2017, Cilt: 36 Sayı: 62, 31 - 58, 01.10.2017

Serkan Erdoğan

Öz

Urartuca ismi Ḫaldiei URU KURZiuquni (Ziuquni Ülkesi’ndeki Haldi’nin kenti) olan Kefkalesi, 1964 – 1974 yılları arasında yapılan arkeolojik kazılar sonucu kısmen açığa çıkarılmıştır. Yapılan arkeolojik ve filolojik araştırmalar, Kefkalesi’nin M.Ö. 685-645 yılları arasında hüküm sürdüğü kabul edilen Urartu kralı Argišti’nin oğlu Rusa tarafından inşa ettirildiğini ortaya koymuştur. Yerleşim tarihini, inşa edilme sürecini, inşasında işgücü olarak çalıştırılan insanların etnik kimliğini ve yerleşimin önemli yapılarını yeniden analiz etmek suretiyle Kefkalesi’ni tarihsel bir çerçeve içerisine oturtmak bu çalışmanın kapsam ve amacını oluşturmaktadır. Tarihsel coğrafya bağlamında geçmişi, M.Ö. XIII. yüzyılın ilk yarısına dayanan ve Adilcevaz yöresiyle ilişkilendirilen Ziuquni ülkesi, Kefkalesi’nin tarihsel arka planını tespit etmek için önemli ipuçları sunmaktadır

Anahtar Kelimeler

Ziuquni, Adilcevaz, Kefkalesi, Rusa, Ayanis, Dendrokronoloji, Tabal, Hate/i, Muški, Halitu.

HISTORICAL BACKGROUND OF KEFKALESİ URARTIAN SETTLEMENT

Öz

Kefkalesi, Haldiei URU KURZiuquni (City of Haldi in Ziuquni Land) in Urartian, has been partly excavated during the archaeological excavations made between the years 1964 and 1974. Archaeological and philological studies have demonsrated that Kefkalesi had been built by Rusa, son of Urartian King Argišti, who has been reigned during 685-645 B.C. The aim and scope of this study is to take Kefkalesi in a historical frame by reanalysing settlement history of Kefkalesi, construction process, ethnicity of construction workers and significant buildings in the settlement. Ziuquni Land, that has been related with the region of Adilcevaz and historical geography of which goes back to first half of the XIII century B.C, gives important clues to determine the historical background of Kefkalesi

Anahtar Kelimeler

Ziuquni, Adilcevaz, Kefkalesi, Rusa, Ayanis, Dendrochronology, Tabal, Hate/i, Muški, Halitu

Kaynakça

• Aro, S., “Tabal”, Reallexicon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologische 13 (Susa - Telepinu), 2012, s. 388-391.
• Avcı, C., “Urartu İskânında Esir Nüfus” Toplumsal Tarih 274, 2016, s. 70-74.
• Berndt - Ersöz, S., “Historical and Chronological Context of Midas”, Historia: Zeitschrift für Alte Geschichte, 57, 2008, s. 1-37.
• Bilgiç, E.– Öğün, B., “1964 Adilcevaz Kef Kalesi Kazıları” Anadolu 8, 1964, s. 65- 92.
• Bilgiç, E. - Öğün, B. “Adilcevaz Kef Kalesi İkinci Mevsim Kazıları (1965)”, Anadolu IX, 1965, s. 1-20 (Lev. I- XXIV).
• Borger, R., “Die Inschriften Asarhaddons Königs von Assyrien”, Archiv für Orientforschung Beiheft 9, 1956, Graz.
• Bryce, T., The World of the Neo-Hittite Kingdom, Oxford University Press, Oxford, 2012.
• Buhály, A., “Egy urarṭui istenkatalógus: A Meher Kapisi-felirat”, Sic Itur Ad Astra 1-2, 2000, s. 49-88.
• Buhály, A., “A liminalitás az urartui vallásban”, Nemzetek és Birodalmak Tanulmányok Dr. Kávássy Sandor 70. Születésnapjára, Szerkesztette: Czövek István, Bessenyei György Könyvkiado, Nyíregyháza, 2005, s. 9-22.
• Buhály, A., “Die Erscheinungsform der Liminalität in der Urartäischen Religion” Acta Antiqua Academiae Scientiarum Hungaricae 46, 2006, s. 25-32.
• Burney, C. A., “Urartian Fortresses and Towns in the Van Region” Anatolian Studies 7, 1957, s. 37-53.
• Burney, C. A. - Lawson, G. R. J. “Urartian Reliefs at Adilcevaz, on Lake Van, and a Rock Relief from the Karasu, near Birecik”, Anatolian Studies 8, 1958, s. 211- 218.
• Ceylan, A. – Ceylan, A., ”Kavuştuk Yazıtı ve Değerlendirilmesi / Inscription and Analysis of Kavuştuk“ Belgü, Ardahan Üniversitesi İnsani Bilimler ve Edebiyat Fakültesi Dergisi 1, 2015, s. 1-18.
• Çapar, Ö., “Phrygia ve Demir Devrinde Anadolu Kavimleri” R. D. Barnett, Cumhuriyetin 60. Yıldönümü Armağanı, Ankara, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi XXXI/1-2, 1987, s. 43-73.
• Çilingiroğlu, A., “Urartu’da Toplu Nüfus Aktarımları”, Anadolu Araştırmaları IX, 1983, s. 311- 317.
• Çilingiroğlu, A. - Salvini, M., “Rusahinili in front of Mount Eiduru: The Urartian Fortress of Ayanıs (7th Century B.C.)”, Studi Micenei Ed Egeo Anatolici XXXV, 1995, s. 111-124.
• Çilingiroğlu, A. - Salvini, M., “When was the castle of Ayanıs of built and what is the meaning of the word ‘šuri’?”,Anatolian Iron Ages 4, Ed. A. Çilingiroğlu - R. J. Matthews, Anatolian Studies 49, Mersin, 1999, s. 55-60.
• Çilingiroğlu, A. -Salvini, M., “The Historical Background of Ayanis”, Ayanis I, Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai 1989-1998 Ed. Altan Çilingiroğlu - Mirjo Salvini, Documenta Asiana VI, Pubblicazioni dell’Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici del Consiglio Nazionale delle Ricerche, Roma 2001, s. 15-24.
• Çilingiroğlu, A., “Temple Area”, Ayanis I, Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai 1989 - 1998, Ed. Altan Çilingiroğlu - Mirjo Salvini, Documenta Asiana VI, Pubblicazioni dell’Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici del Consiglio Nazionale delle Ricerche, Roma, 2001, s. 37 - 65.
• Çilingiroğlu, A., “Storerooms”, Ayanis I, Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai 1989 - 1998, Ed. Altan Çilingiroğlu - Mirjo Salvini, Documenta Asiana VI, Pubblicazioni dell’Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici del Consiglio Nazionale delle Ricerche, Roma, 2001, s. 67 - 83.
• Çilingiroğlu, A., “The Reign of Rusa II”, Towards of the End of the Urartian Kingdom”, Festschrift für Manfred Korfmann - Mauer Schau, Herausgegeben R. Aslan etc., Remshalden - Grunbach, 2002, s. 483-489.
• Çilingiroğlu, A., “Urartulu Argišti oğlu Kral Rusa II: Bir Başarının Öyküsü”, Türkiye Bilimler Akademisi Dergisi 10, 2007, s. 73-82.
• Çilingiroğlu, A., “Ayanis”, Ege Üniversitesi Arkeoloji Kazıları, Ege Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Yayınları, İzmir, 2012, s. 1-24.
• Çizmeli Öğün, Z., “Adilcevaz Kef Kalesi (1964 - 1974), DTCF Arkeoloji Bölümü Tarihçesi ve Kazıları (1936 – 2011), Ed. O. Bingöl – A. Öztan – H. Taşkıran, Anadolu/Anatolia Ek III. 2, Ankara, 2012, s. 287-290.
• Diakonoff, I. M. – Kashkai, S. M., Geographical Names According to Urartian Texts (Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes IX), Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden, 1981.
• Duymuş, H. H., “Asur kaynaklarına Göre Demirçağı’nda Tabal Krallığı”, ODÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü – Sosyal Bilimler Araştırmaları Dergisi 2/3, 2011, s. 34 - 46.
• Erbaşı, F. S., “Güneydoğu Anadolu’da Kral Midas” Maya Vassileva, Tarih Araştırmaları Dergisi 50, 2011, s. 197 - 209.
• Erdem, A. Ü. - Batmaz, A., “Constributions of the Ayanis Fortress to Iron Age Chronology”, Ancient Near Eastern Studies 45, 2008, s. 69-90.
• Grayson, A. K., Assyrian Rulers of the Third and Second Millennia BC (to 1115 BC), The Royal Inscriptions of Mesopotamia Assyrian Periods Volume I, University of Toronto Press, Toronto, 1987.
• Grayson, A. K., Assyrian Rulers of the Early First Millenium BC I (1114-859 BC), The Royal Inscriptions of Mesopotamia Assyrian Periods Volume 2, University of Toronto Press, Toronto, 1991.
• Grayson, A. K., Assyrian Rulers of the Early First Millenium BC II (858-745 BC), The Royal Inscriptions of Mesopotamia Assyrian Periods Volume 3, University of Toronto Press, Toronto, 2002.
• Hawkins, J. D. “Ḫatti”, Reallexicon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie 4. Band (Ḫa-a-a - Hystaspes), Berlin, 1972-1975, s. 152-159.
• Honigmann, E., Bizans Devletinin Doğu Sınırı - Grekçe, Arapça, Süryanice ve Ermenice Kaynaklara Göre 363’den 1071’e kadar, Çev. Fikret Işıltan, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, İstanbul, 1970.
• Hulin, P., “New Urartian Inscriptions from Adilcevaz”, Anatolian Studies 9, 1959, s. 189-195.
• Işık, F., “Karanlık Dönem”in Aydınlığı ve Frig Sanatının ‘Anadoluluğu’ Üzerine”, Anadolu/Anatolia 24, 2003, s. 19-33.
• Işık, K., “A Fragmentary Stela of the Urartian King Argišti I found in Arinçkus, to the Northwest of Van Lake” Zeitschrift für Assyriologie und Vorderasiatische Archäologie 105/2, 2015, s. 215-219.
• Konakçı, E., “Urartu Krallığı’nın Ekonomik ve Siyasi Yapılanmasında Toplu Nüfus Aktarımları”, Altan Çilingiroğlu’na Armağan, Yukarı Deniz Kıyısında Urartu Krallığı’na Adanmış Bir Hayat (Ed. Haluk Sağlamtimur ve diğerleri), Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2009, s. 339-353.
• Kossian, A. V., “The Mushki Problem Reconsidered”, Studi Micenenei Ed Egeo- Anatolici 39/2, 1997, s. 253-266.
• König, F. W., Handbuch der chaldischen Inscriften, Archiv für Orientforschung, herausgegeben von Ernst Weidner (Beiheft 8), Graz, 1955.
• Ksenophon, Anabasis -Onbinlerin Dönüşü Çev. Oğuz Yarlıgaş, Kabalcı Yayınevi, İstanbul, 2014.
• Ksenophon, Kyros’un Eğitimi - Kyrou Paideia Çev. Furkan Akderin, Alfa Yayınları, İstanbul, 2007.
• Kuniholm, P. I. - Newton, M. W.,“Dendrochronological Investigations at Ayanis: Dating the Fortress of Rusa II: Rusaḫinili Eiduru-Kai”, Ayanis I - Ten Years’ Excavations at Rusaḫinili Eiduru-kai 1989-1998, Ed. by A. Çilingiroğlu - M. Salvini, Documenta Asiana VI, Pubblicazioni dell’Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici del Consiglio Nazionale delle Ricerche, Roma, 2001, s. 377- 380.
• Manning, S. W. - Kromar, B. - Kuniholm, P. I. - Newton, M.W., “Anatolian Tree Rings and New Chronology for the East Mediterranean Bronze-Iron Ages”, Scienceexpress 1066112, 2001, s. 1-3.
• Mayer - Opificius, R., “Gedanken zur Bedeutung des Urartäischen Ortes Kefkalesi”, Istanbuler Mitteilungen 43, 1993, s. 267-278.
• Mellink, J. M., “Mita, Mushki and Phrygians”, Anadolu Araştırmaları 2, 1965, s. 317-325.
• Muscarella, O. W., “The Iron Age Background to the Formation of the Phrygian State”, Bulletin of the American Schools of Oriental Research 299/300, 1995, s. 91-101.
• Newton, M. W. - Kuniholm, P. I., “A Revised Dendrochronological Date for the Fortress of Rusa II at Ayanis: Rusaḫinili Eiduru-Kai”, Anatolian Iron Ages 6, Edited by A. Çilingiroğlu - A. Sagona, Leuven 2004, s. 195-207.
• Öğün, B., Van’da Urartu Sulama Tesisleri ve Şamram (Semiramis) Kanalı, Anadolu Yayınevi, Ankara, 1970.
• Öğün, B., “Die Urartäischen Gräber in der Gegend von Adilcevaz und Patnos”, The Proceedings of the Xth International Congress of Classical Archaeology I, TTK, Ankara – İzmir, 1973, s. 61-67 (Tafeln 25-32).
• Öğün, B., “Die urartáischen Paläste und die Bestattungsbräuche der Urartäer” Palast und Hütte, Beiträge zum Bauen und Wohnen im Altertum, Verlag Philipp von Zabern, Mainz, 1982, s. 217-236.
• Öğün, B., “Urartular”, Türk Ansiklopedisi cilt 33, 1984, s. 35-78.
• Özfırat, A., “1997 Yılı Muş-Bitlis Yüzey Araştırması: Tunç ve Demir Çağları” XVI. Araştırma Sonuçları Toplantısı II, Ankara, 1999, s. 1-22.
• Payne, M. R., “Urartu Hacim Ölçüleriyle İlgili Yeni Bulgular” Türk Eskiçağ Bilimleri Enstitüsü Haberler 13, 2002, s. 1-3.
• Payne, M., Urartian Measures of Volume, Ancient Near Eastern Studies Supplement 16, Peeters, Louvain - Paris - Dudley, 2005.
• Payne, M. R., Urartu Çiviyazılı Belgeler Kataloğu, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2006.
• Pullu, S., Tabal Bölgesi Tarihi (M.Ö. I. Binyılın İlk Yarısında Tabal Krallığı’nın Siyasal ve Ekonomik Tarihi), İstanbul Üniversitesi – Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, İstanbul, 2006.
• Ramsay, W. M., Anadolu’nun Tarihi Coğrafyası, Çev. Mihri Pektaş, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul, 1960.
• Riemschneider, M., “Die urartäischen Gottheiten”, Orientalia 32, 1963, s. 148 -169 (Tab. IX - X).
• Röllig, W., “Muški, Muski”, Reallexicon der Assyriologie und Vorderasiatischen Archäologie 8. Band (Meek - Mythologie), Walter de Gruyter, Berlin, 1993- 1997, s. 493-495.
• Sağlamtimur, H., “The volumes of some Urartian pithoi” Anatolian Iron Ages 5, Edited by A. Çilingiroğlu – G. Darbyshire, British Institute at Ankara, London, 2005, s. 139-144.
• Salvini, M., Nairi e Ur(u)atri – Contributo alla Storia della Formazione del Regno di Urarṭu, Edizioni Dell’Ateneo, Roma, 1967.
• Salvini, M., “Le Testimonianze Storiche Urartee Sulle Regioni del Medio Eufrate MEΛITHNH, KOMMAГHNH, ΣOΦHNH, TOMIΣA”, La Parola del Passato CXLII-CXIV, 1972, s. 100-111.
• Salvini, M., “Die Urartäischen Schriftdenkmäler aus Bastam (1977-1978)” Bastam II: Ausgrabungen in den Urartäischen Anlagen 1977-1978, Ed. W. Kleiss, Gebr. Mann Verlag, Berlin, 1988, s. 125-144.
• Salvini, M., “The Historical Background of the Urartian Monument of Meher Kapısı”, Anatolian Iron Ages 3, Ed. A. Çilingiroğlu - D. H. French, The British Institute of Archaeology at Ankara, Ankara, 1994, s. 205-210.
• Salvini, M., “Inscriptions of the Urartian King Rusa II at Kef Kalesi (Adilcevaz)”, Studi Micenenei Ed Egeo-Anatolici 40/1, 1998, s. 123 - 129.
• Salvini, M., “Monumental Stone Inscriptions”, Ayanis I, Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai 1989 - 1998, Ed. Altan Çilingiroğlu - Mirjo Salvini, Documenta Asiana VI, Pubblicazioni dell’Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo- Anatolici del Consiglio Nazionale delle Ricerche, Roma 2001, s. 251-270.
• Salvini, M., “Reconstruction of the Susi Temple, at Adilcevaz on Lake Van”, A view from the Highlands, Archaeological Studies in Honour of Charles Burney, Ed. by Antonio Sagona, Ancient Near Eastern Studies Supplement 12, Peeters 2004, s. 245- 275.
• Salvini, M., Urartu Tarihi ve Kültürü, Çev. Belgin Aksoy, Arkeoloji ve Sanat Yayınları, İstanbul, 2006.
• Salvini, M., Corpus dei Testi Urartei Volume I-II, Pubblicazioni dell’Istituto di Studi sulle civiltà dell’Egeo e del Vicino Oriente del Consiglio Nazionale delle Ricerche, 2008, Roma.
• Seidl, U., “Torschützende Genien in Urartu”, Archaeologische Mitteilungen aus Iran (Neue Folge) 7, 1974, s. 115 - 119 (Taf. 25-28).
• Seidl, U., “Urartäische Bauskulpturen”, Aspects of Art and Iconograpy: Anatolia and its Neighbors. Studies in Honor of Nimet Özgüç, Edited by M. J. Mellink - E. Porada – T. Özgüç, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1993, s. 557-564 (Pl. 98- 100).
• Sevin, V., “The Early Iron Age in the Elazığ Region and the Problem of the Mushkians”, Anatolian Studies XLI, 1991, s. 87-97.
• Sevin, V., “Adilcevaz Kef Kalesi Sarayı Üzerine Bir Not”, Emin Bilgiç Hatıra Kitabı, Yayına Hazırlayanlar Oktay Aslanapa - Ekmeleddin İhsanoğlu, İSAR, İstanbul, 2000, s. 303-309.
• Starr, I., Queries to the Sungod, Divination and Politics in Sargonid Assyria (State Archives of Assyria IV), Helsinki University Press, Helsinki, 1990.
• Stone, E. C. - Zimansky, P., “Survey and Soundings in the Outer Town of Ayanis 1996-1998”, Ayanis I, Ten Years’ Excavations at Rusahinili Eiduru-kai 1989- 1998, Ed. Altan Çilingiroğlu - Mirjo Salvini, Documenta Asiana VI, Pubblicazioni dell’Istituto per gli Studi Micenei ed Egeo-Anatolici del Consiglio Nazionale delle Ricerche, Roma, 2001, s. 355-375.
• Stone, E. C. – Zimansky, P., “The Urartian Transformation in the Outer Town of Ayanis”, Archaeology in the Borderlands: Investigations in the Cauacasus and Beyond, Eds. A. Smith - K. Rubinson, Cotsen Institute, Los Angeles, 2003, s. 213 - 228.
• Strobel, K., “Aspekte eines neuen Bildes der Entwicklung Anatoliens in der Frühen Eisenzeit”, Anatolian Iron Ages 5, Edited by A. Çilingiroğlu - G. Darbyshire, British Institute at Ankara, London, 2005, s. 195-210.
• Tanyeri-Erdemir, T., Continuity, Change, and Innovation: Considering the Agency of Rusa II in the production of the Imperial Art and Architecture of Urartu in the 7th Century B.C. Doctoral Dissertation, Boston University Graduate School of Arts ans Science, 2005.
• Tirats’yan, G. A., From Urartu to Armenia: Florilegium Gevork A. Tirats’yan, Ed. Rouben Vardanyan, Recherches et Publications, Neuchâtel, 2003.
• van Loon, M. N., Urartian Art, Its Distinctive Traits in the Light of New Excavations, Leiden, Nederlands Instituut Voor Het Nabije Oosten, Leiden, 1966.
• Wilhelm, G. – Akdoğan, R., “Eine Inschrift Argištis I. mit Erwähnung ašiḫusi - Gebäudes” Studi Micenei ed Egeo-Anatolici 53, 2011, s. 219 -227.
• Wittke, A.-M., “Das Land Mušku” Aramazd - Armenian Journal of Near Eastern Studies II, 2007, s. 124-136.
• Yiğit, T., 2000, “Tabal”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih - Coğrafya Fakültesi Dergisi 40/3-4, s. 177-189.
• Zadok, R., Geographical Names According to New –and Late Babylonian Texts (Répertoire Géographique des Textes Cunéiformes VIII), Dr. Ludwig Reichert Verlag, Wiesbaden, 1985.
• Zimansky, P., “An Urartian Ozymandias” Biblical Archaeologist 58/2, s. 94-100.
• Zimansky, P., “The cities of Rusa and the end of Urartu” Anatolian Iron Ages 5, Ed. by A. Çilingiroğlu – G. Darbyshire, British Institute at Ankara, London, 2005, s. 235 – 240.
• Zimansky, P., “Urartu as Empire: Cultural Integration in the Kingdom of Urartu”, Biainili - Urartu, The Proceedings of the Symposium held in Münich 12-14 October 2007, Acta Iranica 51, Edited by S. Kroll - C. Gruber, U. Hellwag - M. Roaf - P. Zimansky, Peeters, 2012, s. 101-110. Ekler
• Resim – 1: Kefkalesi Yerleşiminin Planı (Burney, 1957, s. 51 fig. 12’den uyarlama) Resim – 2: Kefkalesi Rölyefli Bloğu (Anadolu Medeniyetleri Müzesi’nden)
• Resim – 3: Kefkalesi Depo Küpü (Adilcevaz Koruma Alanı’ndan)
• Resim – 4: Pitos Üzerindeki Yazıttan Bir Görünüm (Adilcevaz Koruma Alanı’ndan)
• Resim - 5: Kefkalesi Depo Yapısı (S. Doruk’un Arşivinden) Resim – 6: Adilcevaz Ortostatı (Van Müzesi’nden)
• Resim – 7: Adilcevaz Ortostatı’nın Muhtemel Orijinal Konumu (U. Seidl, 1993, s. 558 fig. 2)
• Resim - 8: Kefkalesi Yazıtları ( Van Müzesi ve Adilcevaz Koruma Alanı’ndan)
• Tablo - 1: Kefkalesi Urartu Yerleşiminin Coğrafi Arka Planı