Saidpasazade Mehmet Serif Pasa muhalefeti ve İkinci Mesrutiyet Döneminde yasaklanan bir risalesi

Yıl 2011, Cilt: 30 Sayı: 50, 1 - 48, 01.10.2011

Taner Aslan

https://doi.org/10.1501/Tarar_0000000491

Cited By: 3

Öz

Bu çalışmada, Şerif Paşa’nın İttihat ve Terakki muhalefeti ile ilgili risalesi ele alınmıştır. Asıl adı Mehmet olan Şerif Paşa 1865 Üsküdar’da dünyaya gelir. Babası Osmanlı Devleti’nin Tanzimat Döneminde önemli görevlerde bulunan Said Paşa’dır. İyi bir eğitim alan Şerif Paşa, Hariciye Kalemi’nde göreve başlar. II. Abdülhamit, hürriyet fikirlerinden dolayı onu merkezden uzak tutmak için Stockholm Sefiri olarak görevlendirir. Bu görevindeyken Jön Türklerle iyi münasebet kurar. II. Meşrutiyetin ilanından sonra İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Pangaltı Şubesi Reisliği’ne getirilir, ancak o daha büyük görevler almak ister. Cemiyet onun bu isteğini geri çevirir. 31 Mart Hadisesi’nden sonra Yıldız Sarayı’nda Şerif Paşa’nın Cemiyet hakkındaki jurnallerine rastlanır. Bu iki olgu onun Cemiyet’ten ayrılmasına ve önemli bir muhalefet odağı haline gelmesine yol açar. I. Dünya Savaşı’ndan sonra Paris Barış Konferansı’na Kürtleri temsilen delege sıfatıyla katılır. Burada Ermeni Nubar ile görüşmesi tepki çeker. Kürt halkı tarafından protesto edilir. Baskılar neticesinde delegelikten istifa eder. Bu da onun son siyasî hareketi olur. İkinci olarak Şerif Paşa’nın İttihat ve Terakki’nin yayın organlarından Şura-yı Ümmet gazetesinde aleyhinde çıkan bir yazı üzerine kaleme aldığı Şura-yı Ümmet yahud Numune-i Denaet Risalesi, şekil ve muhteva açısından incelenmiştir

Anahtar Kelimeler

Şerif Paşa, Muhalefet, Đttihat ve Terakki Cemiyeti, Şura-yı Ümmet Gazetesi, Şura-yı Ümmet yahud Numune-i Denaet Risalesi

The Opposition of Saidpaşazade Mehmet Şerif Pasha and His Banned Pamhplet During Meşrutiyet Term

Öz

In this study Şerif Paşa’s opposition to the İttihat and Terakki (Committee of Union and Progress) and his pamphlet will be handled. Şerif Pasha, whose real name was Mehmet, was born in Usküdar in 1865. His father was Said Pasha, who had some significant official service during the Tanzimat period of the Ottoman Empire. After having a qualified education, Şerif Pasha starts his career in the office of foreign affairs. Abdulhamit II appoints him as the ambassador of Stockholm in order to keep him away from the governmental centre due to his liberty thoughts. While doing this service he gets in some good contacts with Jon Turks (Young Turks). After the announcement of Mesrutiyet II, he is appointed as the head of Pangaltı Headquarter of the Ittihat and Terakki Committee, however he expects a better assignment. The committee refuses his expectation. After the 31 March event, it is observed Şerif Pasha’s reporting the committee in the Yıldız palace. These two cases lead him to leave the Committee and turn him into the focus statement of opposition. After the World War I he participates in the Paris Peace Conference as the delegate of Kurds. His negotiation with the Armenian Nubor there brings about a reaction. He is protested by the Kurdish people. Upon the suppressions resigns from the position the delegate, which is his final political movement. Secondly in the study His pamphlet “Şura-yı Ümmet yahud Numune-i Denaet” (Islam community or the model of shamefulness) which is written upon a reaction to a published article on the Şura-yı Ümmet newspaper about himself, was scrutinized in respect of its form and the content

Anahtar Kelimeler

Şerif Pasha, Opposition, Ittihat and Terakki Committee, Şura-yı Ümmet Newspaper, Şura-yı Ümmet Yahud Numune-i Denaet Pamphlet

Kaynakça

• Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye 1. Şube (DH.EUM. 1.şb.), 14/3, 17 Zilkade 1332. Dahiliye Nezareti Emniyet-i Umumiye Müdüriyeti Tahrirat Kalemi (DH.EUM.THR.), 48/12, 24 Şaban 1328; 91/74, 18 Şevval 1327; 92/46, 7 Zilkade 1327.
• Dahiliye Nezareti Kalem-i Mahsus Müdiriyeti (DH.KMS.), 18/37, 19 Cemaziyelevvel 1332.
• Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Kalemi (DH.MUİ.), 113/66, 17 Şaban 1328; 113/66, 17 Şaban 1328; 88/35, 17 Rebiülahir 1328.
• Dahiliye Nezareti Muhaberat-ı Umumiye İdaresi Kalemi (DH.MUİ.), 25-2/7, 27 Rebîülevvel 1327.
• Dahiliye Vekaleti Emniyeti Umumiye Tahrirat (DH.EUM.THR.), 92/46, 7 Zilkade 1327.
• Hâriciye Nezareti Siyasî (HR.SYS.), 2266/7, 14 Eylül 1914; 2443/67, 26 Teşrinisani 1917; 2446/2, 1 Kanunusani 1918; 41/19, 29 Haziran 1901; 2266/7, 14 Eylül 1914.
• İrade Askeriye (İ.AS.), 82/1327/Ra-23, 13 Rebiülevvel 1327; 48/75, 16 Mart 1909.
• İrade Hariciye (İ.HR.), 413/1326/C-11, 9 Cemaziyelahir 1326; 413/1326/C-13.
• İrade Hususi (İ.HUS.), 33/1312/B-O67, 18 Recep 1312; 62/1315/L-024, 9 Şevval 1315; 76/1317/Ra-64, 28 Rebiülevvel 1317; 88/1319/S-04, 3 Safer 1319.
• İrade Taltif Kısmı (İ.TAL.), 104/1314/R-047, 8 Rebiülahir 1314; 192/1317/C-172, 5 Cemaziyelahir 1317; 319/1321/N-109, 24 Ramazan 1321; 456/1326/Ş-029, 6 Şaban 1326; 460/1327/M-28, 26 Muharrem 1327; 107/1314/B-038, 19 Recep 1314; 158/089, 01 Recep 1316.
• Meclis-i Vükelâ (MV.), 133/79, 19 Şevval 1327.
• Yıldız Esas Evrak (Y.EE.), 14/207, 1 Rebiülevvel 1326.
• Yıldız Esas, Sadrazam Kamil Paşa Evrakı, 86/32-3186.
• Yıldız Mütenevvi Maruzat Evrakı (Y.MTV.), 309/38, 6 Rebiülahir 1326.
• Yıldız Perakende Elçilik, Şehbenderlik ve Ateşelik (Y.PRK.EŞA.), 29/3, 16 Şevval 1315.
• Yıldız Perakende Evrakı Name-i Hümayunlar (Y.PRK.NMH.), 10/73, 1 Şaban 1326.
• Yıldız Perakende Evrakı Posta ve Telgraf Nezareti Maruzatı (Y.PRK.PT.), 16/124, 13 Şevval 1315; 16/124, 13 Şevval 1315; 17/33, 29 Şevval 1315.
• Yıldız Perakende Hariciye Nezareti (Y.PRK.HR.), 31/55, 22 Cemaziyelahir 1319.
• Yıldız Perakende, Başkitabet Dairesi Maruzatı (Y.PRK.BŞK.), 41/66, 19 Zilhicce 1312.
• Yıldız Sadaret Hususi Maruzat (Y.A.HUS.), 382/105, 22 Şevval 1315.
• Yıldız Sarayı Arşivi Sadaret Hususi Maruzat Evrakı (Y.A.HUS.), 417/45, 13 Rebiülevvel 1319.
• Yıldız, Ticaret ve Nafia Nezareti Maruzatı (Y. PRK. TNF), 19/1327/Ra-04, 8 Rebiülevvel 1327.
• b) Başbakanlı Cumhuriyet Arşivi
• BCA, Sayı: 3/11729, Dosya: 15-115, Fon Kodu: 30.18.1.2, Yer No: 123.67.8, Tarih: 16/8/1950.
• MMZC, Cilt. 1, İnikad 14, 26 Şubat 1336 (1920).
• İfham gazetesi, Peyam-ı Sabah, Vakit, İkdam, Şura-yı Ümmet, Tanin, Osmanlı, Meşveret, Mizan, Musavver Muhit.
• “ Fetva”, Osmanlı, sayı 58, 2 Nisan 1316, s. 1.
• Abdurrahman Şeref Efendi, Son Vakanüvist Abdurrahman Şeref Efendi Tarihî, (haz. Bayram Kodaman - Mehmet Ali Ünal), TTK Yay., Ankara 1996.
• AHMAD, Feroz, İttihatçılıktan Kemalizme, (çev. Fatmagül Berktay), Kaynak Yayınları, İstanbul 1986.
• AHMED, Kemal Mazhar, Birinci Dünya Savaşında Kürdistan, (trc. M. Hüseyin), Doz Basım Yayın Ltd. Şti., İstanbul 1996.
• Ahmet Bedevi Kuran, Osmanlı İmparatorluğu’nda İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, İstanbul 1956.
• Ahmet İzzet Paşa, Feryadım, Cilt 1, (yay. haz. Süheyl İzzet Furgaç-Yüksel Kanar), Nehir Yay., İstanbul 1993.
• Ahmet Rıza, “Islahat Tasvîri”, Meşveret, Sayı 22, 27 Teşrîn-i Evvel 1312, s. 3.
• Ahmet Rıza, “Mukaddime”, Meşveret, Sayı 1, 19 Teşrîn-i Sanî 1311, s. 1.
• AKGÜL, Suat, Yakın Tarihimizde Dersim İsyanları ve Gerçekler, Boğaziçi Yay., İstanbul 1992.
• AKŞİN, Sina, Türkiye’nin Yakın Tarihi, Kırlangıç Yay., İstanbul 2006.
• AKYÜZ, Yahya, Türk Kurtuluş Savaşı ve Fransız Kamuoyu (1919-1922), TTK Yayını, Ankara 1988.
• ALAKOM, Rohat “Bir Esrar Perdesinin Aralanması, Kürt Şerif Paşa’nın Ölüm Tarihi”, Tarih ve Toplum Dergisi, Sayı 162, Haziran 1997.
• ALAKOM, Rohat, Bir Kürt Diplomatının Fırtınalı Yılları, General Şerif Paşa (1865-1944), Stockholm 1995.
• Ali Cevat, II. Meşrutiyetin İlanı ve 31 Mart Hadisesi, (yay. haz. Faik Reşid Unat), TTK Yay., Ankara 1960.
• ALKAN, Ahmet Turan, II. Meşrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Cedit Neşriyat, Ankara 1992.
• ANDAY, Kadri Raşid, Kadri Raşit Anday Hatıraları, Canlı Tarihler, Türkiye Yayınevi, İstanbul 1947.
• ARMAOĞLU, Fahir, 20. Yüzyıl Siyasi Tarihi, Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1993.
• AŞAN, Aziz, Şeyh Sait İsyanı, Sitem Ofset, İstanbul 1991.
• AYDIN, Suavi, Mardin: Aşiret, Cemaat, Devlet, Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 2001.
• BAYUR, Yusuf Hikmet, Türk İnkılabı Tarihi, Cilt 1,2,3, TTK, Ankara 1983.
• BİRİNCİ, Ali, Hürriyet ve İtilaf Fırkası, Dergah Yayınları, İstanbul 1990.
• BİRİNCİ, Ali, Tarihin Gölgesinde, Dergah Yayınları, İstanbul 2001.
• Bruinessen, Martin Van, “Osmanlıcılıktan Ayrılıkçılığa: Şeyh Sait Ayaklanmasının Dini ve Etnik Arka Planı”, (çev. Levent Kafadar), Kürdistan Üzerine Yazılar
• BULUT, Sedef, Paris Barış Konferansı’nda Şerif Paşa’nın Faaliyetleri ve Doğu Anadolu Ahalisinin Durumu, Yüksek Lisans Tezi, Ankara 1998.
• ÇANKAYA, Ali Mücellitoğlu, Yeni Mülkiye Tarihi ve Mülkiyeliler, Cilt 3, Mars Matbaası, Ankara 1968-1969.
• ÇAY, Abdülhaluk, Her Yönüyle Kürt Dosyası, Turan Kültür Vakfı, Ankara 1996.
• ÇULCU, Murat, Osmanlı’da Çağdaşlaşma Taassup Çatışması, Kastaş Yayınları, İstanbul 1990.
• DANİŞMEND, İsmail Hami, 31 Mart Vakası, İstanbul Kitabevi, İstanbul 1986.
• DURU, Kazım Nami, Nasıl Oldu, Selanik 1326 (1910).
• DURU, Orhan, Amerikan Gizli Belgeleriyle Türkiye’nin Kurtuluş Yılları, Milliyet Yay., İstanbul 1978.
• Ermeni Araştırmaları I: Türkiye Kongresi Bildirileri, (yay. haz. Şenol Kantarcı), Avrasya Stratejik Araştırmalar Merkezi, Ankara 2003.
• ESATLI, Mustafa Ragıp, İttihat ve Terakki Tarihinde Esrar Perdesi ve Yakup Cemil Niçin Öldürüldü?, Hürriyet Yay., İstanbul 1975.
• ESENGİN, Kenan, Kürtçülük Sorunu, Su Yayınları, İstanbul 1976.
• Göztepe, Tarık Mümtaz, Osmanoğullarının Son Padişahı Vahidettin, Mütareke Gayyasında, Sebil Yayınevi, İstanbul 1969.
• Halil Ganem, “Kanun-i Esasi”, Meşveret, Sayı 1, 19 Teşrîn-i Sanî 1311, s.2-3.
• Hüseyin Cahid, “Ordu ve Siyaset”, Tanin, Sayı 209, 16 Şubat 1324, s.l.
• Hüseyin Cahid, “Askerler ve Cemiyet”, Tanin, Sayı 416, 13 Teşrin-i Evvel 1325, s.l.
• İMBERT, Paul, Osmanlı İmparatorluğu’nda Yenileşme Hareketleri Türkiye’nin Meseleleri, (çev. Adnan Cemgil), Engin Yayınları, İstanbul tz.
• İRTEM, Süleyman Kani, Meşrutiyetten Mütarekeye; Osmanlı İmparatorluğu’nun Çöküş Yılları, 1909-1918, (yay. haz. Osman Selim Kocahanoğlu), Temel Yay., İstanbul 2004.
• İRTEM, Süleyman Kani, Son Osmanlı Son Saltanat Sultan Vahideddin, (yay. haz. Osman Selim Kocahanoğlu), Temel Yayınları, İstanbul 2003.
• İRTEM, Süleyman Kani, Yıldız ve Jön Türkler: İttihat ve Terakki Cemiyeti’nin Gizli Tarihi, (yay. haz. Osman Selim Kocahanoğlu), Temel Yayınları, İstanbul 1999.
• İRTEM, Süleyman Kani, Yıldız ve Jön-Türkler: İttihad-Terakki Cemiyeti’nin Gizli Tarihi , Temel Yay., İstanbul 1999.
• Kadri Cemil Paşa, Doza Kürdistan, (yay. haz. Mehmet Bayrak), Öz-Ge Yay., Ankara 1991.
• KIZILKAYA, Muhsin, Halil Nebiler, Dünden Yarına Kürtler, Yurt Kitap, Ankara 1991.
• KİRİŞÇİ, Kemal ve Gareth M. Winrow, Kürt Sorunu Kökeni ve Gelişimi, (çev. Ahmet Fethi), Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı, İstanbul 1997.
• KUNERALP, Sinan, Son Dönem Osmanlı Erkan ve Ricali, 1839-1922: Prosopografik Rehber, İstanbul 1999.
• KURAN, Ahmet Bedevi, Osmanlı İmparatorluğu’nda ve Türkiye Cumhuriyeti’nde İnkılap Hareketleri ve Milli Mücadele, Çeltüt Matbaası, İstanbul 1959.
• KURAN, Ahmet Bedevi, İnkılap Tarihimiz ve Jön Türkler, Tan Matbaası, İstanbul 1945.
• KUTLAY, Naci, İttihat ve Terakki ve Kürtler, Beybun Yay., İstanbul 1992.
• MALMİSANİJ, Abdullah Keskin, Kürt Terakki ve Teavün Cemiyet ve Gazetesi, Avesta Yay., İstanbul 1999.
• Mehmed Selahaddin, İttihad ve Terakki’nin Kuruluşu ve Osmanlı Devleti’nin Yıkılışı, (sdl. Ahmet Varol), İnkılap Kitapevi, İstanbul 1990.
• Mehmet Murad, “Iyd-ı Millî”, Mizan, Sayı 3, 23 Kanun-ı Evvel 1312, s.1.
• Musavver Muhit, Cilt 1, Sayı 3, 2 Teşrîn-i Sani 1324, s.44-45.
• Musavver Salname-i Servet-i Fünûn, Birinci Sene, (hazl. İsmail Suphi - Mehmed Fuad), Ahmed İhsan ve Şürekası, İstanbul 1326 (1910).
• Mustafa Ragıp, İttihad ve Terakki Cemiyeti’nin Fırıldakları Yahut Tarih-i Matem, Arşak Garayan Matbaası- Bab-ı Ali Caddesi, Dersaadet 1328.
• Okday, Şefik, Büyükbabam Son Sadrazam Ahmet Tevfik Paşa, Marsan Matbaacılık, İstanbul 1986.
• OLCAY, Osman, Sevr Antlaşmasına Doğru: Çeşitli Konferans ve Toplantıların Tutanakları ve Bunlara İlişkin Belgeler, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Yayını, Ankara 1981.
• ÖKE, Mim Kemal, Belgelerle Türk İngiliz İlişkilerinde Musul ve Kürdistan Sorunu (1918-1926), Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü, Ankara 1992.
• ÖZGÜL, Metin Kayahan, Türk Edebiyatında Siyasi Rüyalar, Akçağ Yayınları, Ankara 1989.
• ÖZOĞLU, Hakan, Osmanlı Devleti ve Kürt Milliyetçiliği, (çev. Nilay Özok GÜNDOĞAN, Azat Zana Gündoğan), Kitap Yayınevi, İstanbul 2005.
• ÖZTUNACAY, Bahattin, Hatıra-i Uhuvvet: Portre Fotoğraflarının Cazibesi 1846- 1950, Aygaz Yayınları, İstanbul 2005.
• PRİCE, M. Philips, Türkiye Tarihi, İş Bankası Kültür Yayınları, Ankara 1969.
• SANDER, Oral, Siyasi Tarih, Cilt 1, İmge Kitabevi, Ankara 1992.
• SARIHAN, Zeki, Kurtuluş Savaşımızda Türk-Afgan İlişkileri, Kaynak Yayınları
• SASUNİ, Garo, Kürt Ulusal Hareketleri ve 15. Yüzyıldan Günümüze Ermeni-Kürt İlişkileri, (çev. Bedros Zartanyan-Memo Yetkin), Med Yayınevi, İstanbul 1992.
• Süleyman Numan, “İnkılabımız”, Musavver Muhit, Cilt 1, Sayı 9, Kanun-i Evvel 1324, s.1409.
• SELVİ, Haluk, Millî Mücadele’de Erzurum, (1918-1923), Atatürk Araştırma Merkezi Yayını, Ankara 2000.
• Şehzade Ali Vasıb Efendi, Bir Şehzadenin Hatıratı: Vatan ve Menfada Gördüklerim ve İşittiklerim, (haz. Osman Selahattin Osmanoğlu), Yapı Kredi Yay., İstanbul 2004.
• ŞEMSİOĞLU, Ahmet Kemal (Şemkıl), “Halaskar Zabitan Grubunun İçyüzü”, Tarih Hazinesi, Cilt 2, Sayı 161, 1952.
• Şerif Paşa, Bir Muhalifin Hatıraları, İttihat ve Terakki’ye Muhalefet, Nehir Yayınları, İstanbul 1990.
• Şerif Paşa, Şura-yı Ümmet yahud Numune-i Denaet Risalesi, Imprimerie A. G. Hoir, Paris 1325 (1909)
• ŞİMŞİR, Bilal N., Kürtçülük, (1787-1923) , Bilgi Yayınevi, Ankara 2007.
• Timur, Taner, “Şerif Paşa ve Meşrutiyet Gazetesi”, Tarih ve Toplum, Sayı 72, 1989, s.17-20.
• TİMUR, Taner, Yakın Osmanlı Tarihinde Aykırı Çehreler, İmge Kitabevi, 2006.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Hürriyetin İlanı, Baha Matbaası, İstanbul 1959.
• TUNAYA, Tarık Zafer, Türkiye’de Siyasal Partiler, Cilt 1, Hürriyet Vakfı Yay., İstanbul 1984.
• ULUBELEN, Erol, İngiliz Gizli Belgelerinde Türkiye, Çağdaş Yayınları, İstanbul 1991.
• ÜSKÜP, Şeref, Çakıcı Efe, Hür Efe Matbaası, İzmir 1975.
• VARDAR, Galip, İttihat ve Terakki İçinde Dönenler, (haz. Samih Nasuh Kansu), İnkılap Kitabevi, İstanbul 1960.
• YILDIZ, Hasan, Fransız Belgeleriyle Sevr, Lozan, Musul Üçgeninde Kürdistan, Koral Yayınları, İstanbul 1991.
• YILMAZ, Durmuş, Musul Meselesi Tarihi , Çizgi Kitabevi Yay., Konya 2003.
• ZÜERCHER, Eric Jan (der.), İmparatorluktan Cumhuriyete: Türkiye’de Etnik Çatışma, İletişim Yay., İstanbul 2004.