THE FACTOR OF THE SONS OF NIZAM AL-MULK IN THE DECLINE OF THE GREAT SELJUKS

Yıl 2020, Cilt: 39 Sayı: 67, 99 - 116, 31.03.2020

Murat Tural

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.635183

Öz

One of the most prominent figures of the Great Seljuk Empire is undeniably Nizam al-Mulk. From the establishment of the state to its collapse, just like the Seljuk Dynasty, the rule of his family was dominant. The periods of harmony between the two families, such as the rulers of Alp Arslan and Malik-Shah, were the most powerful years of the Empire. However, after the death of Malik-Shah, developments which shook the reputation of both families to a never before seen extent were experienced. There are several reasons for the decline of the Great Seljuk Empire. The competition within the Dynasty, the influence of the Crusades and the military and psychological destructions by the Batiniyya are only a few of these. It is saddening that one needs to include the factor of the sons of Nizam al-Mulk which has been frequently discarded so far. The aforementioned family has rather been remembered with their constructive activities due to the services of the father of the family, Nizam al-Mulk. This article was written with the purpose of not damaging the reputation of the family but making sense of the last period of the Seljuks.

Anahtar Kelimeler

Great Seljuks, Nizam al-Mulk, sons of Nizam al-Mulk

BÜYÜK SELÇUKLULARIN İNHİTATINDA NİZÂMÜ’L-MÜLK’ÜN OĞULLARI FAKTÖRÜ

Öz

Büyük Selçuklu tarihinin en önemli simalarından biri şüphe yok ki Nizâmü’l-Mülk’tür. Devletin kuruluş aşamasından ta ki yıkılışına kadar, tıpkı Selçuklu hanedanı gibi, onun ailesinin hükmü geçerli olmuştur. İki aile arasında uyumun olduğu zamanlar, yani Alp Arslan ve Melikşah devirleri, devletin en kudretli yıllarına işaret etmektedir. Fakat Melikşah’ın ölümü sonrasında her iki ailenin itibarını daha önce hiç olmadığı kadar sarsan gelişmeler yaşanmıştır. Büyük Selçuklu inhitatının yaşanmasının birçok sebebi bulunmaktadır. Hanedan içerisindeki rekabet, Haçlı seferlerinin etkisi, Batınilerin askeri ve psikolojik tahripleri bunlardan sadece birkaçıdır. Üzücüdür ki, şimdiye kadar çoğu zaman gözardı edilen Nizâmü’l-Mülk’ün oğulları faktörünü de buraya dahil etmek icap etmektedir. Mezkûr aile baba Nizâmü’l-Mülk’ün hizmetleri dolayısıyla daha ziyade yapıcı faaliyetleri ile hafızalarda yer etmiştir. Bu makale ise ailenin itibarına halel getirme niyetiyle değil, Selçukluların son dönemine anlam verme kaygısıyla ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Büyük Selçuklular, Nizâmü’l-Mülk, Nizâmü’l-Mülk’ün oğulları

Kaynakça

• Abdurrahman İbnü’l-Cevzî, El-Muntazam Fî Târihi’l-Ümem (Selçuklular), Çev. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2014.
• Abû’l-Farac, Abû’l-Farac Tarihi, C. I, Çev. Ömer Rıza Doğrul, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Ahmed b. Mahmud, Selçuknâme, Haz. Erdoğan Merçil, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2011.
• Aştiyânî, A. İ., Vezaret der-Ahd-i Selatin-i Büzürg-i Selcuki, Neşr. M. Taki, Danişpejuh, Tahran 1338hş.
• Bundârî, Zubdat al-Nusra va Nuhbat al ‘Usra (Irak ve Horasan Selçukluları Tarihi), Çev. Kıvameddin Burslan, Türk Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 1999.
• Cehşiyarî, Ebu Abdillah Muhammed b. Abdus b. Abdillah, Kitabü’l-Vüzera ve’l-Küttâb, Terc. Ebü’l-Fazl Tabatabai, Tahk. Mustafa es-Sekka ve diğerleri, İntişarat-ı Tus, Tahran 1969.
• Dehkanî, M., Berresi-i Tatbiki-i Revadari-i Mezhebi der-asr-ı Âl-i Büveyh ve Selcukiyan, Neşr-i Edyan, Kum 1993.
• Furuzani, Seyyid Ebu’l-Kasım, Selcukiyan ez-Ağaz ta-Fercam, Sazman-ı Mutalaa ve Tedvin-i Kütüb-i Ulum-ı İnsani-i Danişgahha, Tahran 1394hş.
• Gutas, D., Yunanca Düşünce Arapça Kültür; Bağdat’ta Yunanca-Arapça Çeviri Hareketi ve Erken Abbasi Toplumu, Çev. L. Şimşek, Kitap Yayınevi, İstanbul 2003.
• Hilatberi, A.-Bastani-i Rad, H., “Ruyaruyi-i Siyasi-Nizami-i Hasan Sabbah ba-Selcukiyan”, Pejuheşname-i Ulum-ıİnsani, 51, 1385hş., s. 99-118.
• Hasaneyn, A. M., İran ve’l-Irak fi’l-asri’s-Selcuki, Darü’l-Kitabi’l-Lübnanî, Beyrut 1982.
• Hitti, P. K., Siyasi ve Kültürel İslam Tarihi, Çev. Salih Tuğ, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, İstanbul 2011.
• Hüseynî, Sadruddîn Ebu’l-Hasan Ali ibn Nasır ibn Ali, Ahbârü’d-Devleti’s-Selçukiyye, Çev. Necati Lügal, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• İbn Al-Adim, Buğyat At-Talab Fi Tarih-i Halab, Yay. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2011.
• İbn Kesîr, el-Bidâye ve’n-Nihâye, C. 12, Çev. Mehmet Keskin, Çağrı Yayınları, İstanbul 2000.
• İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, C. 10, Çev. Abdülkerim Özaydın, Bahar Yayınları, İstanbul 1991.
• İbnü’l-Esir, el-Kâmil fi’t-Târih, C. V, thk. Ömer Abdüsselam Tedmuri, Darü’l-Kütübi’l-Arabi, Beyrut 2012.
• İbnü’l-Kalanisî, Ebû Ya’lâ Hamza b. Esed, Tarih-i Dımaşk, Tahk. Süheyl Zekkar, Dârü Hassân li’t-Tıbâa ve’n-Neşr, Dımaşk 1403.
• İbnü’l-Verdî, Selçuklular, Çev. Mustafa Alican, Kronik Kitap, İstanbul 2017.
• İbnü’t-Tıktaka, El-Fahrî (Devlet İdaresi, Halifeler, Vezirleri Tarihi, 632-1258), Çev. Ramazan Şeşen, Bilge Kültür Sanat Yayınları, İstanbul 2016.
• Kafesoğlu, İ., “Nizâm-ül-Mülk”, İA, C. 9, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1964, s. 329-333.
• Klausner, C. L., Selçuklularda Vezaret, Çev. M. F. Baş-S. Tarifci, Kronik Kitap, İstanbul 2019
• Köymen, M. A., Büyük Selçuklu İmparatorluğu (Alp Arslan ve Zamanı), C. III, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2001.
• Merçil, E., Selçuklular’da Hükümdarlık Alâmetleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2007.
• Mes‘udi, Ebü’l Hasen Ali b. el-Hüseyn b. Ali, Mürûcü’z-Zeheb, C. III, thk. Kemal Hasan Merî, El-Mektebetu’l-Asriyye, Beyrut 1425.
• Mücmelü’t-tevârih ve’l-kısas, Neşr. M. Ramazani, Çaphane-i Haver, Tahran 1318hş.
• Müneccimbaşı Ahmed b. Lütfullah, Câmiu’d-Düvel (Selçuklular Tarihi-I Horasan-Irak, Kirman ve Suriye Selçukluları), Haz. Ali Öngül, Kabalcı Yayıncılık, İstanbul 2017.
• Mürselpur, M., Tarih-i Selcukiyan-ı Kirman, Merkez-i Kirman-şinasi, 1387hş.
• Nizâmü’l-Mülk, Siyâset-Nâme, Haz. Mehmet Altay Köymen, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.
• Paul, J., “Arslan Arghun-Nomadic Revival”, The Seljuqs: Politics, Society and Culture, Ed. C. Lange-S. Mecit, Edinburg University Press, 2011, s. 99-116.
• Pergari, S.-Hüseyni, S. M., “Tasavvuf ve Peyamedha-yı İctimai-i Ân der-Devre-i Selcukiyan”, Tarih der-Ayine-i Pejuheş, 7/3, 1389hş., s. 29-48.
• Piyadeoğlu, C., Sultan Alp Arslan Fethin Babası, Kronik Kitap, İstanbul 2018.
• Raşid al-Din Fazlallah, Cami‘ al-Tavarih, II/5, Yay. Ahmed Ateş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Râvendî, Muhammed b. Ali b. Süleyman, Râhat-üs Sudûr ve Ayet-üs-Sürûr, C. I, Çev. Ahmed Ateş, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1999.
• Sallâbî, A. M., Selçuklular, Batıni Fitnesine ve Haçlı Savaşına Karşı Bir İslami Mücadele Projesinin Doğuşu, Çev. Ş. Şenaslan-N. Salihoğlu, Ravza Yayınları, İstanbul 2018.
• Sattarzade, M., Selcukiyan (K. 431-590), Sazman-ı Mutalaa ve Tedvin-i Kütüb-i Ulum-ı İnsani-i Danişgahha, Tahran 1392hş.
• Sarafrazi, A., “Tesir-i Siyasetname-i (Siyerü’l-Müluk) Hace Nizamü’l-Mülk ber-Sahtar-i Hükümet-i Selcuki”, Mecelle-i Pejuheşha-yı Tarihi-i İran ve İslam, 13, 1392hş., s. 57-72.
• Sıbt İbnu’l-Cevzi, Mir’atü’z-Zamân Fî Târîhi’l-Âyân (Selçuklular), Çev. Ali Sevim, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2011.
• Şebânkâreî, Muhammed bin Ali bin Muhammed, Mecmaʿu’l-ensab fi’t-tevârîh, Tash. Mir Haşim Muhaddis, İntişarat-ı Emir-Kebir, Tahran 1363hş.
• Tabatabai, S. C., Hace Nizâmü’l-Mülk, Tahran 1375hş.
• Tabatabai, S. C., Zeval-i Endişe-i Siyasi der-İran, İntişarat-ı Kevir, Tahran 1375hş.
• Turan, O., Selçuklular Tarihi ve Türk-İslam Medeniyeti, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2003.
• Zebdanî, Ö. E., el-Vezirü’s-Selcukî Nizâmü’l-Mülk, Darü’l-Asmai, Dımaşk 1438.
• Zerrinkûb, A., Tarih-i İran ba‘d ez-İslam, Müessese-i İntişarat-ı Emir-Kebir, Tahran 1394hş.
• Zahîru’d-Dîn Nîşâbûrî, Selçuknâme, Çev. Ayşe Gül Fidan, Kopernik Yayınları, İstanbul 2018.