OSMANLI TAŞRASININ GEZGİNCİ GRUPLARINDAN GURBET TAİFESİ ÜZERİNE BAZI NOTLAR (16.-17. YÜZYILLAR)

Yıl 2020, Cilt: 39 Sayı: 67, 263 - 288, 31.03.2020

Yahya Koç

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.650431

Öz

Osmanlı arşiv belgelerinde, merkezî hükümetin denetim ve takibata yönelik çabalarına rağmen göçer ve gezginci grupların yerleşik hayatı olumsuz yönde etkilediğine dair algıyı besleyen kayıtlara hemen her dönemde rastlamak mümkündür. Kışlak-yaylak bölgeleri arasında gidip gelmeye dayalı görece bir göç düzenine sahip olan göçer topluluklardan farklı olarak Gurbet taifesinin sürekli yer değiştirdikleri, herhangi bir denetime tabi tutulamadıkları anlaşılmaktadır. Gurbet taifesinden oldukları anlaşılan gruplar, Rumeli ve Anadolu sancaklarında evleri (çadırları) ve barklarıyla yerleşim merkezlerini dolaşarak gezginci bir hayat sürdürmüşledir. Yerleşik toplumu oluşturan köylü ve şehirlilerin sosyal ve ahlaki normlarıyla çelişen bir hayat tarzına sahip olmaları, toplumsal ahlakı bozduğu düşünülen işlerle uğraşmalarının yanı sıra eşkıyalıkla suçlanmaları, merkezî hükümetin dikkatinin devamlı bir surette üzerlerine çekilmesine neden olmuştur. Bu çalışmada, öncelikle Gurbet taifesini oluşturan toplumsal gruplar tanımlanmaya çalışılmıştır. 16. ve 17. yüzyıllarda Gurbet taifesinin Rumeli ve Anadolu sancaklarında şehirli veya köylü yerleşiklerle ne tür bir toplumsal etkileşim içine girdikleri değerlendirilmiştir. Ayrıca Osmanlı merkezî hükümetinin söz konusu toplumsal gruplara karşı geliştirdiği algının, tarihsel bağlamı içinde ele alınmasına gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Rumeli Sancakları, Anadolu Sancakları, Gezginci Gruplar, Gurbet Taifesi

SOME REMARKS ON GURBET TĀIFE AS AN ITINARY GROUP IN THE OTTOMAN PROVINCES (16TH-17TH CENTURIES)

Öz

In the Ottoman archival documents, it is possible to come across expressions that feed the perception that the nomadic and itinerant groups adversely affect the settled life despite the efforts of the central government to control them. Gurbet tāife as a separate group from nomadic tribes who move regularly between winter and summer settlements/ranges, moves constantly and thus they were much more difficult to control. Some groups of Gurbet tāife, apparently had a itinerant lifestyle, moving between the settlements in the sanjacks of Rumelia and Anatolia with their houses (tents). Their contradictory lifestyle with the settled people in terms of social and moral norms, their activities which were thought to be undermining for the social morality and accusations of banditry caused the constant attention of central government on them. In this study, we try to define the groups who compose this Gurbet tāife. This study also aims to evaluate the level of social interaction between settled, urban or peasant communities and Gurbet tāife in the sanjacks of Rumelia and Anatolia in the 16th and 17th centuries. In addition, we try to study the Ottoman perception towards these itinerant groups in its historical context.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Sanjacks of Rumelia, Sanjacks of Anatolia, Itinerant Groups, Gurbet Tāife

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BOA):
• Mühimme Defterleri (MD): 5, 14,15, 19, 21, 22, 23, 24, 26, 27, 30, 40.
• 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), (Haz. H. O. Yıldırım vd.), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 1993.
• 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566) (Özet ve İndeks) (Haz. H. O. Yıldırım vd.), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 1994.
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565) (Özet-Transkripsiyon ve İndeks), (Haz. H. O. Yıldırım vd.), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 1995.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569) (Özet-Transkripsiyon-İndeks), C. I-III, (Haz. H. O. Yıldırım vd.), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 1998-1999.
• 12 Numaralı Mühimme Defteri (978-979/1570-1572) (Özet-Transkripsiyon ve İndeks), C. I-II, (Haz. H. O. Yıldırım vd.), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 1996.
• 19 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil-Metin), (Haz. H. Muharrem Bostancı), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• 21 Numaralı Mühimme Defteri (Tahlil-Metin), (Haz. Sıtkı Çelik), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1997.
• 22 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (H. 981/M. 1573), (Haz. Rahman Şahin), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2014.
• 23 Numaralı ve 1573-1574 Tarihli Mühimme Defteri/S. 282-352 (Özet- Transkripsiyon-Dizin), (Haz. Şeyda Karvar), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Elazığ 2018.
• 24 Numaralı Mühimme Defterinin (H.981-982 / M.1573-1574) Transkripsiyon ve Değerlendirilmesi (s. 81-161), (Haz. Ali R. Bülbül), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2019.
• 27 Numaralı Mühimme Defterinin Transkripsiyonu ve Değerlendirilmesi (S.280-408), (Haz. Yasemin Aydın), Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erzurum 2014.
• 29 Numaralı Mühimme Defteri 984/1576 (Tahlil-Özet-Transkripsiyon), (Haz. Gülay Kahveci), İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2002.
• 43 Numaralı Mühimme Defteri (H. 988/M.1580) Transkripsiyon ve Değerlendirmesi (s. 1-108), (Haz. Sevilay Sakarya), Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Kayseri 2014.
• 85 Numaralı Mühimme Defteri (1040-1041(1042)/1630-1631(1632) (Özet-Transkripsiyon-İndeks), ( Haz. H. O. Yıldırım vd.), Başbakanlık Osmanlı Arşivi Yayınları, Ankara 2002.
• Akdağ, M., Büyük Celâlî Karışıklıklarının Başlaması, Atatürk Üniversitesi Yayınları, Erzurum 1963.
• Akdağ, M., Türk Halkının Dirlik Düzenlik Kavgası, Cem Yayınevi, İstanbul 1995.
• Altınöz, İ., “Osmanlı Toplum Yapısı İçinde Çingeneler”, Türkler, C. 10, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara, s. 422-432.
• Altınöz, İ, Osmanlı Toplumunda Çingeneler, Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2005.
• Altunan, S., XVI ve XVII. Yüzyıllarda Rumeli Yürükleri ve Naldöken Yürük Grubu, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 1999.
• Arı, B., “Osmanlı Asayiş Stratejileri”, Türk Polis Tarihinin Kökenleri (Editör: Yücel Yiğit), Polis Akademisi Yayınları, Ankara 2017, s. 179-213.
• Arslan, H., Osmanlı’da Nüfus Hareketleri (XVI. Yüzyıl) Yönetim Nüfus Göçler İskânlar Sürgünler, Kaknüs Yayınları, İstanbul 2001.
• Barkan, Ö. L., “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Tasavvuf Kitabı (Hazırlayan: Cemil Çiftçi), Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2003, s. 141-191.
• Braudel, F., II. Felipe Döneminde Akdeniz ve Akdeniz Dünyası, (Çev. M. A. Kılıçbay), C. I, Doğu Batı Yayınları, Ankara 2017.
• Cezar, M, Osmanlı Tarihinde Levendler, TTK, Ankara 2013.
• Çerçi, F.,”Künhü’l-Ahbâr’a Göre II. Selim, III. Murad, III. Mehmed Devirleri ve Âlî’nin Tarihçiliği”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayınlanmamış Doktora Tezi, Kayseri 1996.
• Dingeç, E., Rumeli’de Geri Hizmet Teşkilatı İçinde Çingeneler (XVI. Yüzyıl), Yayınlanmamış Doktora Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eskişehir 2004.
• Dingeç, E., “XVI. Yüzyılda Osmanlı Ordusunda Çingeneler”, SDÜ Fen Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı: 20, Aralık 2009, s. 33-46.
• Doğan, M. S., “Tarihsel Gelişim Sürecinde Yörükler”, İstanbul Üniversitesi Sosyoloji Dergisi, C. 3 (13), 2006, s. 130-145.
• Doğru, H., “Osmanlı Devleti’nin Rumeli’de Fetih ve İskân Siyaseti”, Türkler, C. 9, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 165-176.
• Emecen, F. M., İlk Osmanlılar ve Batı Anadolu Beylikler Dünyası, Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2010.
• Emecen, F. M., “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri: Ahkâm-ı Mîrî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme, Ahkâm-ı Şikâyet”, Osmanlı Klasik Çağında Hanedan, Devlet ve Toplum, Timaş Yayınları, İstanbul 2011, s. 111-158.
• Emecen, F. M., Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600), Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, İstanbul 2015.
• Faroqhi, S., Devletle Başa Çıkmak: Osmanlı İmparatorluğu’nda Siyasal Çatışmalar ve Suç (1550-1720) (Çev H. K. Bejsovec), Alfa Yayınları, İstanbul 2016.
• Griswold, W. J., Anadolu’da Büyük İsyan (1591-1611) (Çev. A. Tansel), Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2002.
• Güler, M., “XVIII. Yüzyıl Suriye Hac Yolunda Urban Kaynaklı Güvenlik Problemleri ve Çözüm Yolları”, Suriye: tarih, siyaset, dış politika, (Ed. M. Eravcı), TTK, Ankara 2018, s. 17-45.
• Halaçoğlu, Y., “Evlâd-ı Fâtihân”, DİA, C: 11, İstanbul 1995, s. 524-525.
• Halaçoğlu, Y., “Kolonizasyon ve Şenlendirme”, Osmanlı, C. 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 581-587.
• Hızlı, M., “Osmanlı Medreselerinde Bozulma”, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, C. 6 (6), 1994, s. 71-82.
• Holt, P. M., Egypt and Fertile Crescent: A Political History, 1516-1922, Ithaca 1966.
• İnalcık, H. “Military and Fiscal Transformation in the Ottoman Empire, 1600-1700”, Archivum Ottomanicaum, V. 6, 1980, s. 283-337.
• İnalcık, H., Devlet-i ʻAliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar I, Klasik Dönem (1302-1606): Siyasal, Kurumsal ve Ekonomik Gelişim, Türkiye İşbankası Kültür Yayınları, İstanbul 2009.
• İnbaşı, M., “Yeni Belgelerin Işığında Rumeli Yörükleri”, Osmanlı, C. 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 151-170.
• İnbaşı, Mehmet, “Balkanlar’da Osmanlı Hakimiyeti ve İskan Siyaseti”, Türkler, C. 9, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 2002, s. 279-302.
• Kasaba, R., Bir Konargöçer İmparatorluk: Osmanlıda Göçebeler, Göçmenler ve Sığınmacılar, (Çev. A. Ortaç), Kitap Yayınevi, İstanbul 2012.
• Lucassen L., Willems W., Cotaar A., Gypsies and Other Itinerant Groups, A Socio-Historical Approach, New York 1998.
• Lucassen L., Willems W. (2003), “The Weakness of Well-Ordered Societies: Gypsies in Western Europe, the Ottoman Empire and India, 1400-1914”, Review (Fernand Braudel Center), C. 26 (3), 2003, pp. 283-313.
• Orhonlu, C., Osmanlı İmparatorluğu’nda Aşiretlerin İskânı, : Eren Yayıncılık, İstanbul 1987.
• Öz, M., Kanun-ı Kadîmin Peşinde Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, Dergah Yayınları, İstanbul 2009.
• Özdal, A. N., “Ortaçağ’da Yakındoğu’nun Sıradışı Göçmenleri: Çingeneler (Zutt’lar)”, Geçmişten Günümüze Göç (Ed. Osman Köse), C. II, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2017, s. 983-999.
• Polat, M. S., Selçuklu Göçerlerinin Dünyası: Karacuk’tan Aziz George Kolu’na, Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2004.
• Sümer F., “Türkmenler”, DİA, C. 41, İstanbul 2012, s. 607-611.
• Şahin, İlhan, “Göçebeler”, Osmanlı, C. 4, Yeni Türkiye Yayınları, Ankara 1999, s. 132-142.
• White, Sam, Osmanlı’da İsyan İklimi: Erken Modern Dönemde Celâlî İsyanları, Çev. Nurettin el-Hüseyni, Alfa Yayınları, İstanbul 2013.
• XVIII. Yüzyıl İstanbul Hayatına Dair Risâle-i Garîbe, (Haz. H. Develi), Kitabevi Yayınevi, İstanbul 2001.
• Yılmazçelik, İ., Tatar, Ö., “Osmanlı İskân Politikaları Bağlamında Aşiretlerin İskânı ve Sonuçları. Geçmişten Günümüze Göç”, Geçmişten Günümüze Göç (Ed. Osman Köse), C. II, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2017, s.1251-1324.
• Yörük, Doğan, “XVI. Yüzyıl Sonlarında Aksaray Sancağında Göçler”, Geçmişten Günümüze Göç (Editör: Osman Köse), C. I, Canik Belediyesi Kültür Yayınları, Samsun 2017, s. 699-713.