OSMANLI MORASI’NDA İDARİ-MALİ DÜZENİ YENİDEN YAPILANDIRMA GİRİŞİMLERİ ÇERÇEVESİNDE REAYA VE YÖNETİM (1788-1829)

Yıl 2020, Cilt: 39 Sayı: 68, 280 - 330, 30.09.2020

Özlem Başarır

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.746012

Öz

1715’te Osmanlı hâkimiyetine yeniden giren Mora, 1770’lerden itibaren -uluslararası siyasi arka planı da olan- birtakım karışıklıklara sahne olmaya başladı. Bunun yarattığı gerekçelerinse, devleti 1788’den sonra bölgede çok daha etkin bir düzenlemeler bütününü hayata geçirmeye zorlaması kaçınılmazdı. Bahsigeçen koşulların bir kısmı, dönemin Osmanlı taşrası için olağan kabul edilse de verilen tepkinin mahiyeti ve ülke geneline yayılamaması, onların Mora’ya özgü bir niteliğe sahip olduğunu düşündürmektedir. Daha çok idari-mali çerçevede değerlendirilebilecek bu girişimler, nizâm adı altında ortak bir paydada buluşsa da müstahsen, cedîd, müesses gibi sıfatlar, onların içeriklerindeki farklılıkları ortaya koymaktadır. Tanzimat öncesinin iki reformist padişahının merkeziyetçi yönetim yaklaşımıyla örtüşen Mora’daki bu iyileştirme adımları, bir yandan istimâlet, müreffehü’l-bâl, terfîh-i kulûb gibi geleneksel kaynaklardan beslenirken diğer taraftan Osmanlı siyaset terminolojisinde hala vediatullah, ibadullah gibi ifadelerle anılan reayanın devletle dolaysız bir bağ inşa etmesine de zemin hazırlamaktadır. Böylece ahalinin, rahatsızlıklarını şikâyet mekanizmasının ötesine taşıyarak devleti bu adımları atmaya mecbur bırakması, kendisiyle onun arasında –vali, taşra ileri gelenleri ve vergi toplayıcıları gibi- çoklu muhatapları bertaraf eden bir düzeni mümkün kılmaktadır. Bu makale, merkezî yönetimin XVIII. yüzyılın son çeyreğinden itibaren taşrada, bilindik aksaklıklara yönelik klasik yaptırımlarının yanında, çok daha yapısal çözümler dizisini, Mora için neden ve nasıl ürettiğine odaklanmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Taşra Yönetimi, Nizam-ı Cedid, Mora

Kaynakça

• Arşiv Belgeleri Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA.), Ali Emiri Selim III (AE.SSLM.III) 41/2378; 41/2379; 41/2380; 41/2381; 41/2382; 41/2383; 41/2384; 246/14308; 262/15147; 426/24435; BOA., Ali Emiri Abdülhamid I (AE.SABH.I) 17/1464; 342/23878; BOA., Ali Emiri Mahmud II (AE.SMHD.II) 34/2175; 34/2176; BOA., Ali Emiri Mustafa IV (AE.SMST.IV) 22/1570; BOA., Cevdet Adliye (C.ADL.) 94/5644; BOA., Cevdet Askeriye (C.AS.) 82/3856; BOA., Cevdet Dahiliye (C.DH.) 23/1109; 79/3940; 92/4555; 247/12332; 342/17080; BOA., Cevdet Maliye (C.ML.) 21386; 15/666; 25/1154; 84/3858; 455/18432; 462/18798; 489/19926; BOA., Cevdet Saray (C.SM.) 166/8303; BOA., Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Defterleri (TS.MA.d.) 3033; 3061; BOA., Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Mora Muhassıllığı Defterleri (D.BŞM.MRM.d.) 17320; BOA., Hatt-ı Hümayun (HAT) 97/3908; 97/3908A; 97/3909; 97/3910; 203/10498; 262/15148; 850/38105; 877/38818; 259/48697; 1494/96; BOA., Bâb-ı Asafî Divan-ı Hümayun Sicilleri Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHM.d.) 237.
• Yayımlanmış Eserler
• “Kocabaşı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 26, 2002, s. 140-141.
• “Selîm-i Sâlis Devrinde Nizâm-ı Devlet Hakkında Mütâlaât”, Tarihi Osmani Encümeni Mecmuası, XLI (1332), s. 257-284, 321-346; XLIII (1334), s. 15-34.
• Abou-el-Haj, R. A., Modern Devletin Doğası 16. Yüzyıldan 18. Yüzyıla Osmanlı İmparatorluğu, Çev. Oktay Özel-Canay Şahin, İmge Kitabevi Yayınları, Ankara 2000.
• Açıkel, A. – Sağırlı, A., “Tokat Şer’iyye Sicillerine Göre Salyâne Defterleri (1771-1840)”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 41 (2005), s. 95-145.
• Adanır, F., “Semi-autonomous Provincial Forces in the Balkans and Anatolia”, The Cambridge History of Turkey The Later Ottoman Empire 1603-1839, Suraiya N. Faroqhi (ed.), vol. 3, New York Cambridge University Press 2006, p. 157-185.
• Aksan, V. H. “Ottoman Political Writing, 1768-1808”, International Journal of Middle East Studies, vol. 25, no. 1 (Feb. 1993), p. 53-69.
• Alexander, J. C., Brigandage and Public Order in the Morea 1685-1806, Athens 1985.
• Armaoğlu, F., 19. Yüzyıl Siyasî Tarihi (1789-1914), Türk Tarih Kurumu, Ankara 2003.
• Başarır, Ö., Osmanlı Hanedan Kızları ve Gelirleri (XVIII. Yüzyıl ve XIX. Yüzyılın İlk Çeyreği), Kriter Yayınevi, İstanbul 2018.
• Baykal, B. S., Tarih Terimleri Sözlüğü, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1974.
• Beydilli, K., “Küçük Kaynarca’dan Tanzimât’a Islâhât Düşünceleri”, Dîvân-İlmî Araştırmalar 8, İstanbul 1999, s. 25-64.
• Bölükbaşı, Ö. F., 18. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire, İstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013.
• Cezar, Y., “18 ve 19. Yüzyıllarda Osmanlı Taşrasında Oluşan Yeni Mali Sektörün Büyüklüğü Üzerine”, Dünü ve Bugünüyle Toplum ve Ekonomi, Sayı 9, Nisan 1996, s. 89-143. Cezar, Y., “From Financial Crisis to the Structural Change: The Case of the Ottoman Empire in the Eighteenth Century”, Oriento Moderno The Ottoman Empire in the Eighteenth Century, ed. Kate Fleet, XVIII (LXXIX), vol. 1, 1999, p. 49-54.
• Cezar, Y., Osmanlı Maliyesinde Bunalım ve Değişim Dönemi (XVIII. yy dan Tanzimat’a Mali Tarih), Alan Yayıncılık, İstanbul 1986.
• Çadırcı, M., Tanzimat Döneminde Anadolu Kentleri’nin Sosyal ve Ekonomik Yapısı, Türk Tarih Kurumu, Ankara 1997.
• Çiftçi, C., “18. Yüzyılda Bursa Halkına Tevzî Edilen Şehir Masrafları”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 6 (2004/1), s. 67-86.
• Erdem, H., “III. Selim: ‘Sizden Rey Benden İnfaz Lâzım’” başlıklı, 05.06.2016 tarihli Karar Gazetesi köşe yazısı.
• Ergenç, Ö., “Osmanlı Klâsik Dönemindeki ‘Eşraf ve A’yan’ Üzerine Bazı Bilgiler”, Osmanlı Araştırmaları III, İstanbul 1982, s. 105-118.
• Ergenç, Ö., “Osmanlı’da ‘Serbest Dirlik’ Uygulamasının Boyutları ve Bunun Malî-İktisadî Faaliyetlerin Düzenlenmesindeki Yeri”, Şehir, Toplum, Devlet Osmanlı Tarihi Yazıları, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2012, s. 204-214.
• Faroqhi, S., “Political Initiatives ‘From the Bottom Up’ in the Sixteenth- and Seventeenth-Century Ottoman Empire: Some Evidence for Their Existence”, Osmanistische Studien zur Wirtschafts- und Sozialgeschichte In Memoriam Vanco Boskov, ed. Hans Gerorg Majer, Wiesbaden 1986, p. 24-33.
• Faroqhi, S., “Political Activity among Ottoman Taxpayers and the Problem of Sultanic Legitimation (1570-1650)”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, vol. 35, 1992, p. 1-39.
• Genç, M., “Osmanlı Maliyesinde Malikâne Sistemi”, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Ekonomi, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2000, s. 101-154.
• Genç, M., “Yed-i Vâhid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 43, 2013, s. 378-383.
• Georgieva, G., “Administrative Structure and Government of Rumelia in the Late Eighteenth and Early Nineteenth Centuries: The Functions and Activities of the Vali of Rumelia”, ed. A. Anastasopoulos, Political Initiatives ‘from the Bottom Up’ in the Ottoman Empire (Halcyon Days in Crete VII, A Symposium Held in Rethymno, 9-11 January 2009), Rethymno 2012, p. 3-19.
• Ginzburg, C., Peynir ve Kurtlar, Bir 16. Yüzyıl Değirmencisinin Evreni, Çev. Ayşen Gür, 7. Basım, Metis Yayınları, İstanbul 2018.
• Gündoğdu, B., Ottoman Constructions of the Morea Rebellion, 1770s: A Comprehensive Study of Ottoman Attitudes to the Greek Uprising, Yayımlanmamış Doktora Tezi, Near and Middle Eastern Civilizations University of Toronto, 2012.
• İmparatorluğun Öteki Yüzleri, Toplumsal Hiyerarşi ve Düzen Karşısında Sıradan Hayatlar, der. Fırat Yaşa, Koç Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2020.
• İnalcık, H., “Osmanlı Padişahı”, Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, 13/4 (1958), s. 68-79.
• İnalcık, H., “Adaletnâmeler”, Belgeler, II/3-4 (1965), 2. Baskı, Ankara 1993, s. 49-145.
• İnalcık, H., “Cizye”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 8 (1993), s. 45-48.
• İnalcık, H., “Devlet-i Aliyye’de 17. Yüzyılda İdarede ve Maliyede Genel Dönüşüm”, Devlet-i ‘Aliyye Osmanlı İmparatorluğu Üzerine Araştırmalar IV, Âyânlar, Tanzimat, Meşrutiyet, Türkiye İşbankası Yayınları, İstanbul 2016, s. 23-66.
• İnalcık, H., “Kanunnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 24 (2001), s. 333-337.
• İnalcık, H., “Şikâyet hakkı: arz-ı hâl ve arz-ı mahzar’lar”, Osmanlı Araştırmaları, 7-8 (1988), s. 33-54.
• İpşirli, M., “Abdullah Efendi, Tatarcık”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 1, 1988, s. 99-100.
• İpşirli, M., “Sah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, Cilt 35, 2008, s. 490-491.
• Jorga, N., Osmanlı İmparatorluğu Tarihi 5 (1774-1912), Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2005.
• Kafadar, C., Kim var imiş bir burada yoğiken, Dört Osmanlı: Yeniçeri, Tüccar, Derviş ve Hatun, 2. Basım, Metis Yayınları, İstanbul 2009.
• Karal, E. Z., “Nizâm-ı Cedîd’e Dâir Lâyihalar”, Tarih Vesikaları, Birinci Cilt, Sayı VI (Mayıs 1942), s. 414-425; Tarih Vesikaları, Cilt II, Sayı VIII, s. 104-111; Tarih Vesikaları, Cilt II, Sayı XI, s. 342-351; Tarih Vesikaları, Cilt II, Sayı XII, s. 424-432.
• Koç, Y. – Yeşil, F., Nizâm-ı Cedîd Kanunları (1791-1800), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 2012.
• Koçi Bey Risâlesi (Eski ve yeni harflerle), yay. haz. Yılmaz Kurt, Akçağ Yayınları, 2. Baskı, Ankara 1998.
• Konstantaras, D. J., “Christian Elites of the Peloponnese and the Ottoman State, 1715-1821”, European History Quarterly, 43 (2013), p. 628-656.
• Küçükoğlu, L. S., “New Fiscal Actors to Control Provincial Expenditures at the end of 18th Century”, Osmanlı Araştırmaları / The Journal of Ottoman Studies, LIV (2019), p. 241-276.
• Mert, Ö., “Tanzimat Döneminde Çeşme Kocabaşıları (1839-1876)”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 22/35, 2004, s. 139-154.
• Mora İhtilali Tarihçesi veya Penah Ef. Mecmuası 1769, yay. haz. Aziz Berker, Tarih Vesikaları, Cilt II, Sayı X (İlkkanûn 1942); Sayı VII; Sayı X; Sayı XI.
• Nagata, Y., “Greek Rebellion at 1770 in the Morea Peninsula, Some Remarks through the Turkish Historical Sources”, Studies on the Social and Economic History of the Ottoman Empire, İzmir 1995, p. 103-117.
• Nâimâ Mustafa Efendi, Târih-i Na’imâ, Cilt IV, haz. Mehmet İpşirli, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2007.
• Neumann, C. K., “Selânik’te Onsekizinci Yüzyılın Sonunda Masarif-i Vilâyet Defterleri Merkezî Hükûmet, Taşra İdaresi Ve Şehir Yönetimi Üçgeninde Malî İşlemler”, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Enstitüsü Dergisi, 16 (İstanbul 1998), s. 69-97.
• Öğreten, A., Nizâm-ı Cedîd’e Da’ir Islâhât Lâyihâları, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 1989.
• Öz, M., Kanun-ı Kadîmin Peşinde Osmanlı’da “Çözülme” ve Gelenekçi Yorumcuları, 3. Baskı, Dergâh Yayınları, İstanbul 2009.
• Özcan, B., “Tatarcık Abdullah Efendi ve Islahatlarla İlgili Lâyıhası”, Türk Kültürü Araştırmaları Prof. Dr. İbrahim Yarkın’a Armağan, XXV/I (Ankara 1988), s. 55-64.
• Özkaya, Y., “XVIII inci Yüzyılda Çıkarılan Adalet-Nâmelere Göre Türkiye’nin İç Durumu”, Belleten, Cilt XXXVIII, Sayı 151, Temmuz 1974, s. 445-491.
• Özkaya, Y., “XVIII. Yüzyılın Sonlarında Tevzi’ Defterlerinin Kontrolü”, Selçuk Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, Cilt 1, Sayı 1, 1981, s. 135-155.
• Pakalın, M. Z., Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü II, Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları, İstanbul 1993.
• Papastamatiou, D., “Constantinople in the Peloponnese: The Case of the Dragoman of the Morea Georgios Wallerianos and Some Aspects of the Revolutionary Process”, ed. A. Anastasopoulos and E. Kolovos, Ottoman Rule and The Balkans, 1760-1850 Conflicts, Transformation, Adaptation, Proceedings of an International Conference held in Rethymno, Greece, 13-14 December 2003, Rethymno 2007, p. 149-164.
• Papastamatiou, D., “The Right of Appeal to State Intervantion as a Means of Political Mobilisation of the Reaya in the Ottoman Provinces: Some Preliminary Remarks on the Eighteenth-Century Morea (Peloponnese)”, ed. A. Anastasopoulos, Political Initiatives ‘from the Bottom Up’ in the Ottoman Empire (Halcyon Days in Crete VII, A Symposium Held in Rethymno, 9-11 January 2009), Rethymno 2012, p. 165-190.
• Papastamatiou, D., “Tax-Farming (İltizam) and Collective Fiscal Responsibility (Maktu) in the Ottoman Southern Peloponnese in the Second Half of the Eighteenth Century”, ed. E. Kolovos vd., The Ottoman Empire, The Balkans, The Greek Lands: Towards A Social and Economic History, Studies in Honor of John C. Alexander, The Isıs Press, Istanbul 2007, p. 289-306.
• Şakul, K., “The Ottoman Peloponnese before the Greek Revolution: ‘A Republic of Ayan, Hakim, and Kocabaşı’ in ‘the Sea of Humans and Valley of Castles”, Interdisciplinary Journal of Middle Eastern Studies, special issue of Princeton Papers, 18 (2017), p. 121-145.
• Şemseddin Sami, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, Dersaadet 1317.
• Târîh-i Cevdet, Cilt 4, İkinci Baskı, Matbaa-i Osmaniye 1309.
• Târîh-i Cevdet, Cilt 6, İkinci Baskı, Matbaa-i Osmaniye 1309.
• Taş, H., “Osmanlıda ‘Şikayet Hakkı’nın Kullanımı Üzerine Düşünceler”, Memleket Siyaset Yönetim, Cilt 2, Sayı 3, 2007, s. 186-201.
• Tayfur, F., Osmanlı Belgeleri Işığında 1821 Rum İsyanı ve Buna Karşı Oluşan Tepkiler, Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü, Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2003.
• Tuğluca, M. Osmanlı Devlet ve Toplum İlişkisinde Şikâyet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, Türk Tarih Kurumu, Ankara 2016.
• Turan, Ş., “1829 Edirne Antlaşması”, Ankara Üniversitesi Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi Dergisi, Cilt 9, Sayı 1-2, 1951, s. 111-151.
• Uğur, A., “Âsaf-nâme-i Vezir Lütfi Paşa”, İslam İlimleri Enstitüsü Dergisi, 4 (1980), s. 243-258.
• Unat, F. R., “Sadrazam Kemankeş Kara Mustafa Paşa Lâyihası”, Tarih Vesikaları, 1-6 (Haziran 1941-Mayıs 1942), s. 443-480.
• Ursinus, M., Grievance Administration (Şikayet) in an Ottoman Province, The Kaymakam of Rumelia’s ‘Record Book of Complaints’ of 1781-1783, RoutledgeCurzon, London-New York 2005.
• Uzunçarşılı, İ. H., Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı, 3. Baskı, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1988.
• Vlachopoulou, A., “Like the Mafia? The Ottoman Military Presence in the Morea in the Eighteenth Century”, ed. A. Anastasopoulos, Political Initiatives ‘from the Bottom Up’ in the Ottoman Empire (Halcyon Days in Crete VII, A Symposium Held in Rethymno, 9-11 January 2009), Rethymno 2012, p. 123-135.
• Yaycıoğlu, A., Partners of the Empire The Crisis of the Ottoman Order in the Age of Revolutions, Stanford University Press, Stanford California 2016.
• Yazıcı, M., “Şam Vilâyeti Mehâyif Teftişi”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, Sayı 26 (Bahar 2019), s. 447-472.
• Zarinebaf, F., “Soldiers into Tax-Farmers and Reaya into Sharecroppers: The Ottoman Morea in the Early Modern Period”,ed.Fariba Zarinebaf vd., A Historical and Economic Geography of Ottoman Greece the Southwestern Morea in the 18th Century, The American School of Classical Studies at Athens 2005, p. 9-48.