XVIII. YÜZYILDA EL-HALİL KENTİNDE BİR SOFRA: SİMÂTÜ’L-HALÎL

Yıl 2021, Cilt: 40 Sayı: 69, 188 - 233, 31.03.2021

Şerife Eroğlu Memiş

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.720707

Öz

Simâtü’l-Halil, Halil İbrahim Sofrası, İbrahim Peygamberin bütün yolcula¬rı ağırlama ve karınlarını doyurma alışkanlığının bir gelenek halini aldığı yüzyıllar boyunca el-Halil kentinde bulunan fakir ve muhtaçlar ile hacılar, sufiler ve seyyahların ağırlandığı bir sofra idi. Halilürrahman Vakfı bünyesinde faaliyet gösteren Halil İbrahim Sofrası aynı zamanda da başta Hz. İbrahim olmak üzere pek çok peygamberin türbesi üzerine kurulmuş olan el-Halil Camiini de bünyesinde barındıran El-Halil Külliyesinin en önemli yapısı olarak külliyeye kendi adını vermiştir. Osmanlı fethi sonrası Osmanlı merkezi yönetiminin hac organizasyonu çerçevesinde önemi artarak devam eden simât için yeni vakıflar kurulmuş, bazı durumlarda vakıflardan tahsisatlar yapılmış veya vakıf kurucularının evlattan nesilleri kesildiğinde vakıf gelirlerinin yönlendirildiği mübarek mekânlardan olmuştur. Bölgeye hac mevsiminde gönderilen surre alayları ile hediyeler gönderilerek çeşitli ihsanlarda bulunulmuş, çalışanlarına tahsisatlar yapılmıştır.
Çalışma, Halilürrahman Vakfı külliyesi bünyesinde faaliyet gösteren imaretin, 18. yüzyılda etkinliğini ve bulunduğu coğrafya açısından önemini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Bu çerçevede çalışma üç bölümden oluşmaktadır. Öncelikle Osmanlı algısında el-Halil kenti ve Haremü’l-Halil’in yeri hacıların ve seyyahların anlatılarına referansla kısaca incelenecektir. Sonrasında Simâtü’l-Halil tanımlanarak, sunulan hizmetler tanıtılacaktır. Çalışmanın üçüncü bölümünde imaretin 18. yüzyıldaki durumu imaretin muhasebe kayıtları, görevli atamaları, işleyişi ve yaşanan sıkıntılara ilişkin Dîvân-ı Hümâyun’dan gönderilen hükümlere referansla değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Halilürrahman, el-Halil, imaret, vakıf, külliye, simât

Kaynakça

• Kaynakça Arşiv Kaynakları Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri (BOA):
• Evkâf-ı Haremeyn Muhasebeciliği Defterleri (EV.HMH.d) 1431.
• Şam Ahkâm Defteri (ADVNS.AHK.ŞM) (1): 174/3.
• Evkaf Haremeyn Mukataası Surre Defterleri (EV.HMK.SR.d) 1971.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşivi (VGMA):
• Ahkâm-ı Mekke ve Medine ve Mısır: 814: 106/1; 341: 392; 815: 144-45; 238: 20.
• Vakfiye Defterleri: 608-2: 235/ 178.
• Atîk Şahsiyet Defterleri: 524: 2-29.
• Kitap ve Makaleler
• Akgündüz, A., Osmanlı Kanunnameleri, İstanbul 1994, c. 7.
• Akkaya, Y., XIX. Yüzyılda Kudüs ve Çevresinde Halilü’r-Rahman Vakıfları, Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Afyon 2012.
• Alkan, M., “Vakıf Tarihi Araştırmaları Açısından Hurufat Defterleri: Adana Örneği,” XV. Türk Tarih Kongresi: 11-15 Eylül 2006, C.4, 2010, s. 825-842.
• Armağan, A. L., “XVIII. Yüzyılda Hac Yolu Güzergâhı ve Menziller”, Osmanlı Araştırmaları, Sayı XX, İstanbul 2000, s. 73-76.
• Atalar, M., Osmanlı Devleti’nde Surre-i Hümâyûn ve Surre Alayları, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara 1991.
• Ayar, A. R., “Abdurrahman Eşref Efendi’nin (öl. 1738) ‘Mir’âtü’s-Safâ’ Adlı El Yazmasının Tanıtılması”, Uluslar arası Amasya Sempozyumu, (4-7 Ekim 2017), Bildiriler Kitabı 2. Cilt (Edebiyat, Dil, Kültür), Kitabek, Amasya 2017, s. 777- 786.
• Bakhit, M. A., The Ottoman Province of Damascus in the Sixteenth Century, Librairie du Liban, Beirut 1982.
• Barbir, K. K., Ottoman Rule in Damascus, 1708-1758, Princeton University Press, Princeton 1980.
• Barkan, Ö. L., “Ayasofya Cami'i ve Eyüb Türbesinin 1489-1491 yıllarına ait Muhasebe Bilançoları”, İstanbul Üniversitesi iktisat Fakültesi Mecmuası, 23/1-2, 1962-63, s. 342-379.
• Barkan, Ö. L., “Edirne ve Civarındaki bazı imaret tesislerinin yıllık muhasebe bilançoları”, Belgeler, 1/2 (1964), s. 235– 377.
• Barkan, Ö. L., “Fatih Cami ve İmareti Tesislerinin 1489-1490 Yıllarına ait Muhasebe Bilançoları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 23/1-2, 1962-63, s. 297-341.
• Barkan, Ö. L., “İmaret Sitelerinin Kuruluş ve İşleyiş Tarzına Ait Araştırmalar”, İstanbul Üniversitesi İktisad Fakültesi Mecmuası, C. XXIII, Sayı 1-2, 1963-64, s. 239-296.
• Barkan, Ö. L., “Süleymaniye Cami ve İmareti Tesislerine Ait Yıllık Bir Muhasebe Bilançosu 993/994 (1585/1586)”, Vakıflar Dergisi, 9, 1971, s. 109-112. Behrens-Abouseif, D., “Qâytbây’s Foundation in Medina, the Madrasah, the Ribât and the Dashishah,” Mamluk Studies Review, 2 (1998), s. 61-71.
• Beyazıt, Y., “Hurufat Defterlerinin Şehir Tarihi Araştırmalarındaki Yeri”, History Studies, Vol. 5, Issue 1, (2013), s. 39-69.
• Bilge, M. L., “Halil”, DİA, C. XV, İstanbul 1997, s. 305-306.
• Cohen, A., Palestine in the 18th Century Patterns of Government and Administration, The Hebrew University Magnes Press, Jerusalem 1973.
• Coşkun, M., “Stations of the Pilgrimage Route From Istanbul to Mecca via Damascus on the Basis of the Menâzilü’t-Tarîk ilâ Beyti’llâhi’l-‘Atîk by Kadrî (17th century),” Osmanlı Araştırmaları, XXI, İstanbul 2001, 307-322.
• Emecen, F. M., “Fodula”, TDV İslam Ansiklopedisi, C 13, İstanbul 1996, s. 167-170.
• Emecen, F. M., “Kuruluştan Küçük Kaynarca’ya,” Ekmeleddin İhsanoğlu (ed.) Osmanlı Medeniyeti ve Tarihi, Cilt I, İslam Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi (IRCICA), İstanbul 1994, s. 32.
• Emecen, F. M., “Osmanlı Divanının Ana Defter Serileri, Ahkâm-ı Mirî, Ahkâm-ı Kuyûd-ı Mühimme ve Ahkâm-ı Şikâyet”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, C. 3, S 5, İstanbul 2005, s. 110-111.
• Evliya Çelebi, Seyahatname, Vol. 9 (1671–72), Devlet Matbaası, Istanbul, 1935.
• Faroqhi, S., “Food for Feasts: Cooking Recipes in Sixteenth- and Seventeenth Century Anatolian Hostelries (imaret)”, in Feeding People, Feeding Power, Imarets in the Ottoman Empire, edited by Amy Singer, Christoph Neumann and Nina Ergin (Istanbul: Eren, 2007), s. 197-208.
• Faroqhi, S., “Seyyid Gazi Revisited: The Foundation as Seen Through Sixteenth and Seventeenth Century Documents”, Turcica, 1981, s. 90-121.
• Faroqhi, S., “Vakıf Administration in Sixteenth Century Konya, The Zaviye of Sadreddin-i Konevi”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, XVII/2, 1974, 145-172.
• Faroqhi, S., Hacılar ve Sultanlar, (1517-1638), Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 1995.
• Fişne, R., XVIII. Yüzyıl Başlarında Kudüs Surresi (Transkripsiyon ve Değerlendirme), Afyon Kocatepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Afyon 2012.
• Gülen, A., Kudüs ahalisi surresi: Transkripsiyon ve tahlil (1593-1623), Fatih Sultan Mehmet Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• Güler, M., “The Role of the Ottoman Waqfs in the Solution of the Issue of Hebron with a Favor of Muslims,” Osmanlı Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, Cilt 2, Sayı 2, Ocak 2016, s. 27-35.
• Güler, M., Osmanlı Devletinde Haremeyn Vakıfları (16. Ve 17. Yüzyıllar), Çamlıca Yayınları, İstanbul 2011 .
• Güneş, H. H., “17. Yüzyılda Kudüs Halilürrahman Vakfı Görevlileri ve Vakfın İşleyişindeki Rolleri,” Journal of History Culture and Art Research, 7(1), 647-662.
• Halaçoğlu, Y., Osmanlı İmparatorluğunda Menzil Teşkilatı ve Yol Sistemi (İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, 1982), 4-5.
• el-Hanbelî, M.U., el-Ünsü’l-Celîl bi-Târîhi’l-Kudsi ve’l-Halîl. C. II, Mektebetü’l-Muhtesib, Amman 1973.
• Hasibe M. (haz.), Ahmed Fakih: Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerîfe, Ankara 1974.
• Hathaway, J., Osmanlı Sarayının En Ünlü Haremağası Hacı Beşir Ağa, Çev. Hazal Yalın, Kitap Yayınevi, İstanbul 2012.
• Heffening, W., “Waqf”, Encyclopedia of Islam, Second Edition, E. J. Brill, Leiden 1934, s. 1096- 1103.
• İnalcık, H., “Istanbul: An Islamic City,” Journal of Islamic Studies, 1(1990), s. 10-11.
• İnalcık, H., “Şikâyet Hakkı: Arz-ı Hâl ve Arz-ı Mahzar'lar”, Osmanlı Araştırmaları, VII-VIII, 1998, s. 33-54.
• İnalcık, H., “Weights and Measures”, An Economic and Social History of the Ottoman Empi¬re, der. H. İnalcık ve D. Quataert, C 1, Cambridge University Press, Cambridge 1997.
• İnalcık, H. ve Quataert, D., Osmanlı İmparatorluğu'nun Ekonomik ve Sosyal Tarihi, 1300-1600, C. 1, Çev. Halil Berktay, Eren Yay., İstanbul 2000.
• Karga, B., Hıfzî’nin Hayatı, Eserleri, Edebi Kişiliği, ve Mirât-ı Kudüs (İnceleme-Metin), Selçuk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Eski Türk Edebiyatı Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, Konya 2011.
• Kazancıgil, R., Edirne İmaretleri, Türk Kütüphaneciler Derneği Edirne Şubesi Yayınları, İstanbul 1991.
• Köprülü, F., “Vakıf Vesikalarının Tarihi Ehemmiyeti”, Vakıflar Dergisi, 1 (1938), s. 1-6.
• Meier, A., “For the Sake of God Alone? Food Distribution Policies, Takiyyas and Imarets in Early Ottoman Damascus,” in Feeding People, Feeding Power: Imarets in the Ottoman Empire, ed. Nina Ergin, Christoph K. Neumann, and Amy Singer, Eren Yayınları, Istanbul 2007, s. 121-47.
• Memiş, Ş. E., “Between Ottomanisation and Local Networks: Appointment Registers as Archival Sources for Waqf Studies. The Case of Jerusalem’s Maghariba Neighborhood. Ordinary Jerusalem 1840-1940”, Openning New Archives, Revisiting a Global City, Angelos Dalachanis and Vincent Lemire (eds.), Brill Academic Pub., Leiden 2018, s. 75-99.
• Memiş, Ş. E., “‘Feeding only for the Face of God’: Functioning of the Simât al-Khalil during the 18th Century”, Charity and Humanitarian Action in the Near East from Antiquity to the Present Day (17-18 November 2019), Institut Français du Proche-Orient (Ifpo), Amman/Jordan.
• Memiş, Ş. E., “‘Nebzetü’l-Menâsik’: en-Nakşibendî el-Muradî’nin Hac Rehberi’nde Kudüs Bahsi”, Dini Tarihi ve Edebi Açıdan Kudüs, DBY Yay., İstanbul, 170.
• Memiş, Ş. E., “Osmanlı Kudüs’üne Ait H. 1195/ M. 1781 Tarihli Keşif Defteri (Değerlendirme ve Transkripsiyon),” Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, (21) 3, 720-752.
• Memiş, Ş. E., “Osmanlı Toplumsal Tarihi Kaynaklarından Hurûfât ya da ‘Askerî Rûznâmçe Defterleri: Kazâ-i Kudüs-i Şerif Örneği” Vakıflar Dergisi, 39 (2013), s. 115-146.
• Memiş, Ş. E., “Sürdürülebilir Gelişmede Vakıfların Tarihi Rolü: Ebû Medyen el-Ğavs Zâviyesi,” Keşkül Dergisi, Harem, Kudüs ve Mukaddesat, (2018), Yaz 46, s. 79-85.
• Memiş, Ş. E., “Tarihi Bir Vesika Olarak Hac Seyahatnameleri: Moralı Bahtî’nin ‘Manzûme fî Menâsiki’l-Hacc’ı Örneği”, XVIII. Türk Tarih Kongresi (1-5 Ekim 2018), Ankara 2018.
• Memiş, Ş. E., Hurûfât Defterlerinde Kudüs-i Şerîf Kazası: Vakıflar, Görevler ve Görevliler,Yeditepe Yayınevi, İstanbul 2017.
• Memiş, Ş. E., Osmanlı Taşra Toplumu ve Vakıf Kurumu: Kudüs, 1703–1831, Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Bölümü, Doktora Tezi, Ankara 2016.
• en-Nablusî, A. İ., el-Hadratü’l-unsiyye fi’r-rihleti’l-Kudsiyye, Tahk. Ekrem ‘Ulebî, Mesadir Yay, Beyrut 1411/1990, s. 21.
• Nâsır-ı Hüsrev, Sefernâme, MEB Yayınları, İstanbul 1994.
• Orbay, K., “Account Books of the Imperial Waqfs (Charitable Endowments) in the Eastern Mediterranean (15th to 19th Centuries)”, Accounting Historians Journal, 40, (2013), s. 31-50.
• Orbay, K., “Imperial Waqfs within the Ottoman Waqf System”, Endowment Studies, vol. 1, no. 2, 2017, s. 145-146.
• Orbay, K., “Structure and the Content of the Waqf Account Books as sources for Ottoman Economic and Institutional History”, Turcica, Revue D’Etudes Turques, 39, (2007), s. 3-48.
• Orbay, K., “The Financial Administration of an Imperial Waqf in an Age of Crisis: A Case Study of Bâyezîd II’s Waqf in Amasya (1594-1657), Bilkent Üniversitesi, Tarih Bölümü, Doktora Tezi, Ankara 2001.
• Orbay, K., “Vakıfların Bazı Arşiv Kaynakları; vakfiyeler, şeriye sicilleri, mühimmeler, tahrir defterleri ve vakıf muhasebe defterleri”, Vakıflar Dergisi, 29, (2006), s. 27-41.
• Orbay, K., Distributing Food, Bread and Cash: Vakıf Taamhoran and Fodulahoran Registers as Archival Sources for Imarets”, Feeding People, Feeding Power; Imarets in the Ottoman Empire, İstanbul 2007, s. 171-196.
• Orbay, K., Muhasebe Defterlerine Göre 17. Yüzyıl Başlarında Üç Şerefeli Camii Vakfı. “H.Ü. Türkiyat Araştırmaları”, (2011), s. 159-165.
• Orhonlu, C., Osmanlı İmparatorluğunda Derbend Teşkilatı, Eren Yay., İstanbul 1990.
• Pakalın, M. Z., Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, Cilt I, MEB Yay., İstanbul 2004.
• Paksu, M., Mehmet, Kudüs ve Mescid-i Aksa, Nesil Yayınları, İstanbul 2000.
• Peri, O. “Waqf and Ottoman Welfare Policy”, Journal of the Economic and Social History of the Orient, 35, (1992), s. 167-186.
• Prochazka-Eisl, G., “Evliyâ Çelebi ve Kudüs’teki Kutsal Yerler”, Çağının Sıradışı Yazarı Evliya Çelebi, Nuran Tezcan (yay.), YKY, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2009, s. 347-364.
• Sevinç, T., “Mescidü’l-Aksa ve Kubbetü’s-Sahre Camilerinde İmar ve Tamir Faaliyetleri (1720 ve 1742)”, Batman Üniversitesi Yaşam Bilimleri Dergisi, 6 (1), 2016, s. 111-137.
• Singer, A.,“İmâret”, The Ottoman World, ed. C. Woodhead, (London 2012), 72-85.
• Singer, A., “Serving up Charity: The Ottoman Public Kitchen,” The Journal of Interdisciplinary History, Vol. 35, No. 3, Poverty and Charity: Judaism, Christianity, and Islam (Winter, 2005): 485.
• Singer, A., Constructing Ottoman Beneficence: An Imperial Soup Kitchen in Jerusalem, State University of New York Press, Albany 2002.
• Singer, A., Kadılar, Kullar, Kudüslü Köylüler, çev. Sema Bulutsuz, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1996.
• St. Laurent, B. and Riedlmayer, A., “Restorations of Jerusalem and the Dome of the Rock and Their Political Significance, 1537-1928”, Muqarnas, Vol.10 (1993), s. 76-84.
• Şensoy, F., “Ebubekir Paşa’nın İstanbul’daki Sıbyan Mektebi ve Sbil Vakfı’nın 1867-68 Yıllarına ait Muhasebe Defterleri Üzerinden Vakıflardaki Kayıt Düzeni ve Dinamik Yapı”, 13 (1), Sakarya 2018, s. 391-416.
• Şensoy, F., “Muhasebe Defterlerinden Vakıfların Çok Yönlü Boyutlarını İzlemek-Bir Örnek XVIII. Yy.”, Muhasebe ve Finans Tarihi Vakfı (MUFTAV), Sayı 7, 2014, s. 76-103.
• Tuğluca, M., Osmanlı Devlet-Toplum İlişkisinde Şikayet Mekanizması ve İşleyiş Biçimi, TTK Yay., Ankara 2016.
• Uluçam, A., “Haremü'l- Halîl”, DİA, C. XV, TDV Yay., İstanbul 1997, s. 308.
• Uslu, Ö., 1144 numaralı Kudüs-i Şerif surre defteri (M. 1620-21/H. 1030) (Transkripsiyon-değerlendirme), Kırklareli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, Kırklareli 2019.
• Uzunçarşılı, İ. H., Mekke-i Mükerreme Emirleri, Ankara 1972.
• Ünver, A. S., Fatih Aşhânesi Tevzî‘nâmesi, Ankara 1953.
• Yediyıldız, B., “Vakıf”, İslam Ansiklopedisi, C. XIII, MEB Yay., İstanbul 1986, 153.
• Yıldırım, D.K., Fezâyilü’l-Mekke ve’l-Medîne ve’l-Kuds, Celal Bayar Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Tarih Bölümü, Yüksek Lisans Tezi, Manisa 2010.
• Zarcone, T., Kudüs’teki Orta Asyalı ve Hintli Sufi Hacılar, Kabalcı Yay., İstanbul 2012.
• Ze’evi, D., XVII. Yüzyılda Bir Osmanlı Sancağında Toplum ve Ekonomi, Tarih Vakfı Yurt Yay., İstanbul 2000.