SALTANAT MAKAMINDA BİR HALİFE: EL-MUSTAÎN BİLLAH’IN HİLAFETİ (1406-1414) VE MEMLÛK DEVLETİ SULTANLIĞI (1412)

Yıl 2021, Cilt: 40 Sayı: 70, 190 - 205, 30.09.2021

Kazım Uzun

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.938326

Öz

Memlûk Devleti 1412 yılında sıra dışı bir gelişmeye şahit oldu. Mezkûr tarihte Kahire’deki Abbâsî halifesi el-Mustaîn Billah, bu görevine ek olarak Memlûk Devleti sultanı da ilan edildi ve yaklaşık altı ay boyunca Memlûk tahtında bulundu. Olağan dışı ve ilginç bir örnek olmasının yanı sıra bu gelişme aslında Memlûk Devleti’nin iç siyasi dinamikleriyle yakından ilgili ve doğrudan neticesiydi. Söz konusu tarihlerde Sultan Ferec’in iktidarına karşı isyan eden emirlerden ikisi Dımaşk naibi Nevruz ve Trablus naibi Şeyh el-Mahmûdî idi. Bu emirler aynı muhalif kanatta birleşerek Sultan’ı hal etmeyi başardı, ancak sonraki süreçte aralarında beliren iktidar mücadelesi her ikisinin de bir süre tahttan uzak kalmasını gerekli kılıyordu. Nihayet bu, Memlûk Devleti tarihinde farklı tezahürleri olan, taht için bir hazırlık yapma süreciydi aynı zamanda. Bu geçiş dönemi için halifenin sultanlığı gündeme geldi ve uygulandı. Sonuç olarak ortaya çıkan el-Mustaîn Billah’ın halifeliğiyle eş zamanlı sultanlığı Memlûk Devleti tarihinde özel bir yere sahip olmakla birlikte, bu uygulama Memlûk siyasal sisteminin daha iyi bir şekilde anlaşılması noktasında münferit ancak önemli bir örnek teşkil etmektedir.

Anahtar Kelimeler

el-Mustaîn Billah, Memlûkler, Saltanat, Hilafet, Şeyh el-Mahmûdî

Kaynakça

• (anonim), Târîhu’l-Meliki’l-Eşref Kayıtbay, neşr., Ömer Abdüsselam Tedmurî, Sayda-Beyrut, 2003.
• Abdurrahman es-Sehâvî, Vecîzü’l-Kelâm fî’z-Zeyl Alâ Düveli’l-İslâm, C. 1, tah., Beşşâr Avvâd Ma‘rûf - İsâm Fâris el-Harestânî - Ahmed el-Hutaymî, Beyrut 1995.
• Abdülbâsıt b. Halîl b. Şâhin el-Malatî Nüzhetu’l-Esâtîn fî men Veliye Mısr mine’s-Selâtîn, neşr., Muhammed Kemaleddin İzzeddin Ali, Kahire 1987.
• Abdülbâsıt b. Halîl b. Şâhin el-Malatî, Neylü’l-Emel fî Zeyli’d-Düvel, C. 3, neşr., Ömer Abdüsselam Tedmurî, Sayda-Beyrut 2002.
• Abdüsseyyîd, Hekîm Emin, Kıyamu Devleti’l-Memaliki’s-Sâniye, Kahire 1966. Ahmed İbn Hiccî, Tarihu İbn Hiccî, neşr., Ebû Yahya Andullah el-Kunderî, Beyrut 2003.
• Aktan, Ali, “Mısır’da Abbâsî Halifeleri”, Belleten, C. LV, S. 214 (1991), ss. 613-652.
• Ayalon, David, “Memlûk Devletinde Kölelik Sistemi”, çev., Samira Kortantamer, Tarih İncelemeleri Dergisi, S. 4 (1989), ss. 211-247.
• Ayaz, Fatih Yahya, Memlükler (1250-1517), İstanbul 2015.
• Bedreddin el-Aynî, es-Seyfu’l-Muhenned fî Sîreti’l-Meliki’l-Mueyyed, neşr., Fehim Muhammed Alevî Şeltût, Kahire 1998.
• Celâleddîn es-Suyûtî, Husnü’l-Muhadara fî Tarîhi Mısr ve ve’l-Kahire, C. 2, tah., Muhammed Ebû’l – Faysal İbrahim, Kahire 1968.
• Celâleddîn es-Suyûtî, Tarihu’l-Hulefâ, neşr., Daru’l-Minhac, Beyrut 2014.
• Çetin, Altan, Memlûk Devletinde Askerî Teşkilât, İstanbul 2007.
• Çubukçu, Asri, “Ferec”, TDVİA, C. 12, İstanbul 1995, ss. 370-371.
• Ebû Bekr-i Tihranî, Kitab-ı Diyarbekriyye, çev., Mürsel Öztürk, Ankara 2014.
• Ebû’l-Abbâs Ahmed el-Kalkaşendî, Meâsiru’l-İnâfe fî Meâlimi’l-Hilâfe, tah., Abdüssettâr Ahmed Ferrâc, Beyrut 2006.
• Ğanim, Hamid Zeyyân, Safhetu min Tarihi’l-Hilâfeti’l-Abbâsiyye fî Zılli Devleti’l-Memâlik, (el-Hilâfetu el-Mustaînbillah el-Abbâsî, Sultânu’d-Diyâri’l-Mısriyye), Kahire 1978.
• Hatib el-Cevherî Ali b. Davud es-Sayrafî, Nuzhetu’n-Nufûs ve’l-Ebdân fî Tevârîhi’z-Zamân, C. 2, tah., Hasan Habeşî, Kahire 2010.
• Holt, P. M., “Al-Musta‘în (II) Bi’llâh”, Encyclopaedia of Islam², C. 7, Leiden (1990), ss. 723.
• İbn Hacer el-Askalânî, ed-Durerü’l-Kâmîne fî A’yâni’l-Mieti’s-Sâmine, C. 2-3, neşr., Abdülvâris Muhammed Ali, Beyrut 1997.
• İbn Hacer el-Askalânî, İnbâ’u’l-Gumr bi-Ebnâ’i’l-Umr, C. 2, tah., Hasan Habeşî, Kahire 2011. İbn İyas, Bedâiu’z-Zuhûr fî Vekâi ed-Duhûr, C. 1/2 – 2, tah., Muhammed Mustafa, Beyrut 2010.
• İbn Tagriberdi, el-Menhelü’s-Sâfî ve’l-Müstevfî ba’de’l-Vâfı, tah., Muhammed Muhammed Emîn - Nebîl Muhammed Abdülaziz C. 7, Kahire 1993.
• İbn Tagriberdî, en-Nucûm ez-Zâhire fî Mulûki Mısr ve’l-Kâhire, C. 13, neşr., Muhammed Hüseyin Şemseddin, Beyrut 1992.
• İbn Tagriberdî, Mevrîdü’l-Letâfe fî Men Veliye es-Saltana ve’l-Hilâfe, C. 1, tah., Nebîl Muhammed Abdülaziz Ahmed, Kahire 1997.
• Kanat, Cüneyt, “Memlûk Devleti’nde Ordu Teşkilatı”, Hunlar’dan Günümüze Türk Askerî Kültürü, (ed., A. Sefa Özkaya), İstanbul, ss. 222-237.
• Kanat, Cüneyt, Memlûk-Timurlu Münasebetleri (1382-1447), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 1996.
• Kemaleddin Muhammed b. Musâ ed-Demîrî, Hayâtü’l-Hayevani’l-Kübra, C. 1, tah., İbrahim Salih, Dımaşk 2005.
• Kopraman, Kâzım Yaşar, Mısır Memlükleri Tarihi, Sultan al-Malik al-Mu’ayyad Şeyh al-Mahmûdî Devri (1412-1421), Ankara 1989. Mayer, Leo Aryeh, Mamluk Costume, Genéve 1952.
• Mer’î b. Yûsuf, Nuzhetu’n-Nâzirîn Tarihû men Veliye Mısr mine’l-Hulefâ ve’s-Selâtîn, neşr., Abdullah Muhammed el-Kenderî, Kuveyt 2012. Muhammed b. Hasan ed-Diyarbekrî, Tarîhu’l-Hamîs fî Ahvâli Enfesi Nefîs, C. 3, neşr. Abdullah Muhammed el-Halilî, Beyrut 2009.
• Özbek, Süleyman, “Memlûklerde Meşrûiyet Arayışları ve Saltanat İnşasına Yönelik Çabalar ‘Sultanı Öldüren Sultan Olur’”, Tarih Araştırmaları Dergisi, 32/53 (2013), ss. 155-170.
• Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, ed-Davu’l-Lâmî li-Ehli’l-Karni’t-Tâsi’, C. 4, neşr., Abdüllatif Hasan Abdurrahman, Beyrut 2003.
• Şemseddin Muhammed b. Abdurrahman es-Sehâvî, et-Tıbru’l-Mesbûk fî Zeyli’s-Sulûk, C. 1, neşr., Necvâ Mustafa Kamil – Lebibe İbrahim Mustafa, Kahire 2002.
• Takiyyuddin el-Makrîzî, es-Sulûk li-Maʿrifeti Düveli’l-Mülûk, C. 4/1, tah., Saîd Abdulfettâh Âşûr, Kahire 1972.
• Tarhân, İbrahim Ali, Mısr fî Asri Devleti’l-Memâlîki’l-Çerâkise, Kahire 1960.
• Tomar, Cengiz, Memlük Devleti’nde Askerî Kölelik Sistemi (1250-1517), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul 2006.
• Uzun, Kâzım, Memlûk Devleti Himayesinde ve İslâm Dünyasında Abbâsî Hilafeti: Saltanat-Hilafet İlişkisi, Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Basılmamış Doktora Tezi, İzmir 2020.
• Yâkut el-Hamevî, Mu’cemu’l-Buldân, C. 4-5, tah., Ferîd Abdülaziz el-Cundî, Beyrut 1990.