TÜRK ÇAĞDAŞLAŞMA SÜRECİNDE İSMAİL GASPIRALI ÖNDERLİĞİNDE BAŞLATILAN USUL-Ü CEDİT HAREKETİNİN ROLÜ

Year 2022, Volume: 41 Issue: 72, 363 - 378, 30.09.2022

Gamze İme

https://doi.org/10.35239/tariharastirmalari.924336

Abstract

Cedit hareketi Türk milli bilincinin gelişimi ve Türk halklarının bağımsızlık mücadelelerine önemli fikri etkisi olmuş bir hareket olarak nitelendirilir. Usul-u Cedit (Yeni Usul) akımı ise eğitim ve kültür alanlarında çağın gerisinde kalmanın sebeplerini belirlemek ve bu soruna uygun çözümler üretmek amacını güden bir yaklaşım olarak karşımıza çıkar. Bu sayede eğitim alanında yapılacak olan reformlarla 19. yüzyılda Türk dünyasının içinde bulunduğu geri kalmışlığın önüne geçilmek istenmiştir. İsmail Gaspıralı, hareketin en bilinen ve en önemli isimlerinden biridir. Onun çalışmalarında da görüldüğü üzere söz konusu duruma öncelikli ve uygun çözüm olarak eğitim sisteminin değiştirilmesi, geliştirilmesi ve toplumun bu konuda eğitilmesi bulunmuştur. Fakat bu yaklaşıma toplumdaki bazı kesimler tepki vermiş ve muhalefet etmişlerdir. Kadimci olarak nitelendirilen kimseler, yenileşmeyi adeta bir yozlaşma olarak görmüşlerdir. Sonuçta İsmail Bey’in çıkardığı Tercüman gazetesi vasıtasıyla eğitim-öğretimde yenileşmeyi öngören bakış açısı, tüm Türk-İslam coğrafyasında yayılma imkânı bulmuştur. Eğitimdeki bu noksanlığın farkında olan İsmail Gaspıralı’nın başlattığı bu usul-ü cedit hareketi, başta Rusya'da yaşayan Müslüman ve Türk topluluklarının ulusal bilinçlerini kazanmasında, Türk milliyetçiliğinin gelişmesinde ve bu ülkede yaşayan halkların hak arama mücadelesinde önemli görevleri yerine getirmiştir. Bu çalışmada eski usul eğitim anlayışı ile Rusya Müslümanlarından İsmail Gaspıralı’nın geliştirdiği yeni usul eğitim tarzının karşılaştırması yapılarak usul-ü cedit’in Çağdaş Türk Dünyasına katkıları incelenmiştir.

Keywords

usul-ü cedit, İsmail Gaspıralı, usul-ü kadim, Çağdaşlamşma

References

• Aça, M., “Misyoner-Şarkiyatçı Nikolay İvanoviç İlminskiy’in Çarlık Rusya’sının Hristiyanlaştırma ve Ruslaştırma Politikalarındaki Yeri”, Yeni Türkiye-Türkçe Özel Sayısı-55, 2013, ss.1464-1477.
• Açıkkaya, S., “Çarlık Rusyası Hâkimiyetindeki Azerbaycan Türklerinde Ulus Bilincinin Gelişmesinin Temel Dinamikleri”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:28, 2010, ss.403-420.
• Akpınar, Y., İsmail Gaspıralı Seçilmiş Eserleri 1: Fikri Eserleri, Ötüken Yayınları, İstanbul 2005.
• Akyol, T., “Ceditçilik”, TDV İslam Ansklopedisi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 1993.
• Arslan, A., “Gaspıralı İsmail Bey’in Eğitim Reformu ve Usûl-i Cedîd Gaspıralı İsmail Bey’in Yaşam Öyküsü ve Türk Fikir Hayatına Etkileri”, GAU Sosyal ve Uygulamalı Bilimler Dergisi, Cilt:8, Sayı:1, 2016, ss.8-21.
• Berkes, N., Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2003.
• Curayeva, B., “İsmail Gaspıralı ve Türkistan'da Ceditçi Hareketi”, Türkler Ansiklopesi, Yeni Türkiye Yayınları, C.18, Ankara 2002.
• Çakmak, C., “İsmail Gaspıralı’nın Ceditçi Aydın Fatih Kerimî Üzerindeki Etkisi”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt:11, Sayı:4, 2014, ss.284-293.
• Devlet, N., “İsmail Gaspıralı ve Ruslarla Uzlaşma”, Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi, Sayı:2, 1996, ss.403-408.
• Devlet, N., Unutturulan Türkçü, İslamcı, Modernist İsmail Gaspıralı, Başlık Yayın Grubu, İstanbul 2011.
• Emirhanov, R., “İsmail Gaspıralı ve Tatar Toplumunda Yenileşme Hareketi (19. yy. sonu – 20. yy. başı)”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt:2, Sayı:3, 2005, ss.71-83.
• Erdim, E. ve Kaya, İ., “Eğitimde Bir Yenilik Arayışı Bağlamında “Ceditçilik” Hareketinin Arap Dil Öğretimine Yansımaları -Ahmed Hadi Maksudi Örneği-”, Turkish Studies, Cilt:31, Sayı:17, 2018, ss.109-121.
• Ergün, M. ve Çiftçi, B., “Türk Dünyasının İlk Ortak Eğitim Reformu: Usul-ü Cedit Hareketi”, I. Uluslararası Türk Dünyası Kültür Kurultayı, Ege Üniversitesi Türk Dünyası Araştırmaları Enstitüsü, 2006.
• Erkan, Ü., “Rusya’da Modernleşme Hareketleri, Rusya Müslümanları ve İsmail Gaspıralı”, Motif Akademi Halkbilim Dergisi, Cilt:12, Sayı:27, 2019, ss.758-776.
• Golden, Peter B., Dünya Tarihinde Orta Asya, Ötüken Neşriyat, İstanbul 2015.
• Gökalp, Z., Türkçülüğün Esasları, Milli Eğitim Basımevi, İstanbul 1976.
• Gömeç, Saadettin. Y., Türk Cumhuriyetleri ve Toplulukları Tarihi, Berikan Yayınevi, Ankara 2018.
• Hablemitoğlu, N., “Gaspıralı İsmail”, Birharf Yayınları, İstanbul 2006.
• İsmail G., “Eğitim Yazıları”, (Haz.: Yavuz Akpınar), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2017.
• Kanlıdere, A., “XIX. ve XX. Yüzyıllarda Kazan Tatarları”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C.18, Ankara 2002.
• Kanlıdere, A., XIX. Yüzyıl Türk Dünyası, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir 2013.
• Khalid, A., “Ceditçilik ve Orta Asya’daki Yeni Kimliklerin Ayrıntılarına Giriş”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C.18, Ankara 2002.
• Koncak, İ., “Ceditçilik Hareketi ve Türkistan-Osmanlı Devleti İlişkileri”, Çankırı Karatekin Üniversitesi Uluslararası Avrasya Strateji Dergisi, Cilt:2, Sayı:1, 2013, ss.105-114.
• Kovalskaya, S., “Kazakistan’da Ceditçilik”, Türkler, Yeni Türkiye Yayınları, C.18, Ankara 2002.
• Kutluk Kağan, S., “Ağır Yükle Uzun Yol: Kırım’da Ceditçilikten Milli Harekete”, Düşünce Dünyasında Türkiz Siyaset ve Kültür Dergisi, Sayı:17, 2012, ss.231-254.
• Küçükağaoğlu Tunç, S., “Usul-i Cedit Mektepler İçin Yazılan Ders Kitabı: “Okış Kitabı””, İnsan ve Toplum Bilimleri Araştırmaları Dergisi, Cilt:6, Sayı:7, 2017, ss.202-212.
• Mustafa, K., “İsmail Gaspıralı’nın Yayımcılığı ve Gazeteciliği”, Türk Kültürü Dergisi, S: 337- 338, Mayıs-Haziran 1991.
• Ölçekçi, H., “Gaspıralı İsmail'in Tercüman Gazetesi'ndeki İletişim Modeli ve Türk Dünyasında İşbirliğinin Geliştirilmesinde Medyanın Rolü”, Social Science Studies, Cilt:6, Sayı:1, 2018, ss.224-235.
• Ölçekçi, H., “Rusya'daki Türklerin Milli Uyanışı ile Basının Ortaya Çıkışı Arasındaki İlişki”, Turan-Sam Uluslararası Bilimsel Hakemli Dergisi, Cilt:10, Sayı:37, 2018, ss.74-78.
• Özdemir, E., “Ahmet Baytursunov’un Hayatı ve 20. Yüzyılın Başında Kazakistan’da Eğitim Faaliyetleri İçindeki Yeri”, Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, Sayı:22, 2008, ss.61-75.
• Rahimova, A. ve Halide İnce, Halide G., “19. Yüzyıl Azerbaycan Okulu ve Kurucuları”, IJASOS, Cilt:3, Sayı:9, (2017), ss.928-931.
• Sağlam, S., “İsmail Gaspıralı’da Millet ve Milliyetçilik”, 21. Yüzyılda Eğitim ve Toplum Eğitim Bilimleri ve Sosyal Araştırmalar Dergisi, Cilt:8, Sayı:24, 2019, ss.437-457.
• Saklı, Ali R., “Gaspıralı İsmail Bey ve Kırım”, Akademik Bakış Dergisi, Sayı:53, 2016, ss.265-271.
• Selenga Gökgöz, S., “İsmail Gaspıralı’nın “Medeniyet” ve “Millet” Fikri Üzerine Entelektüel Retoriği”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt:2, Sayı:2, 2005, ss.19-33.
• Swietochowski, T., Russian Azerbaijan (1905-1920), The Shaping of National Identity in a Muslim Community, Cambridge 1985.
• Temizyürek, F., “Gaspıralı İsmail Bey’in Cedit Mektepleri Üzerine”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt:11, Sayı:4, 2014, ss.365-381.
• Togan ,Zeki V., Bugünkü Türkili Türkistan ve Yakın Tarihi, Enderun Yayınevi, İstanbul 1981.
• Topsakal, T., “Rusya Türklerinin ve Müslümanlarının Milli ve Medeni Bilinçlenmelerinde Tercüman Gazetesinin Rolü” Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Cilt:8, Sayı:2, 2018, ss.398-413.
• Turan, R., “Kuzey Azerbaycan’da Modern Ulusal Kimliğin Gelişim Sürecine Genel Bir Bakış”, Taed Dergisi, Sayı:61, 2018, ss.429-451.
• Türkyılmaz, S., “Usul-i Cedit Türkçe Öğretim Kitapları ve İsmail Gaspıralı”, Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, Cilt:11, Sayı:4, 2014, ss.47-78.
• Uzun, T. “İlk Türk Aydınlanma Hareketi: Ceditcilik ve İsmail Gaspıralı”, <http://www.ismailgaspirali.org/yazilar/tuzun.htm> (ET: 25.09.2020)