Direct Oversight Mechanisms in the Turkish Grand National Assembly and the Construction of Political Stability (1961–1971)

Year 2025, Volume: 10 Issue: 2, 485 - 495, 29.06.2025

Kadriye Aktay

https://doi.org/10.30622/tarr.1696847

Abstract

This study aims to provide a comprehensive analysis of the direct oversight mechanisms employed in the Grand National Assembly of Turkey (GNAT) between 1961 and 1971. The period between 1961 and 1971 marks a significant phase in the development and consolidation of multi-party politics in Turkey, during which the influence of both ruling and opposition parties became increasingly evident. This decade is particularly important for examining the dynamics of power and opposition not only within the Parliament but also outside of it.It explores the functioning, legal foundations, and practical implications of these mechanisms, which were used by the legislative body to hold the executive accountable. The study focuses in detail on how tools such as parliamentary questions, general debates, parliamentary inquiries, investigations, and motions of censure were applied during this period, and evaluates their significance in terms of the functioning of the parliamentary system, legislative effectiveness, and democratic oversight processes. While examining the direct oversight mechanisms within the Grand National Assembly of Turkey, the concept of the “Parliament” is addressed. In this context, the historical development of the Parliament from the Tanzimat Era to 1961 is analyzed. The democratization process in Turkey, as well as the emergence and evolution of government and opposition forces since the Tanzimat period, are emphasized. Within this framework, the election of the Speaker of the Parliament and the formation of the Parliamentary Bureau are also discussed. The emergence of political parties in Turkey is examined starting from the Tanzimat period, and their contributions to the democratization process are analyzed. The presence of political parties with diverse perspectives has influenced legislative and oversight activities in the Parliament, positively shaping the roles and functions of both ruling and opposition parties. This, in turn, has contributed to the development of today’s political structure and parliamentary conventions. With the adoption of the 1961 Constitution, a more pluralistic and participatory political structure emerged in Turkey, allowing opposition parties to play a more active role in oversight activities within the GNAT. In this context, the study considers these oversight mechanisms not merely as technical instruments but as influential components shaping the relationship between government and opposition within the prevailing political climate. The research also discusses the structure of coalition governments, inter-party dynamics, and the contribution of parliamentary bylaws (Standing Orders of the GNAT) to the effectiveness of oversight practices. It highlights how the Standing Orders served as a regulatory framework that gave practical form and enforceability to the constitutional provisions on legislative oversight. In evaluating oversight mechanisms, not only constitutional and legal regulations have been taken into account, but also the political climate of the period and the balance of power within the Parliament have been considered. It has been demonstrated that these mechanisms function not merely as technical and procedural instruments, but also play a significant role in political contestation and opposition strategies. Following the 1961 period, the increase in the number of ideological and political currents represented in the Grand National Assembly of Turkey (GNAT) created a foundation for opposition parties to participate more actively in oversight processes. In this context, direct oversight mechanisms have become arenas that shape the relationship between government and opposition, set the political agenda, and serve as sites of struggle for democratic legitimacy. The findings demonstrate that direct oversight mechanisms contributed significantly to the democratization process of the period, playing a vital role in maintaining the balance of power between the legislative and executive branches, and strengthening the parliamentary system. Within the political atmosphere of the 1960s, these mechanisms emerged not only as tools for supervising the executive but also as institutional components that supported the development of a democratic political culture.

Keywords

History, History of the Republic of Turkey, Turkish Political History, Grand National Assembly of Turkey, Parliament

Ethical Statement

This study is based on the doctoral dissertation titled The Oversight Mechanisms of the Opposition over the Ruling Party Grand National Assembly of Turkey (1961–1971), which is being prepared under the supervision of Assoc. Prof. Dr. Şarika Berber.

TBMM'de Doğrudan Denetleme Yöntemleri ve Siyasi İstikrarın İnşası (1961-1971)

Abstract

Bu çalışma, 1961-1971 yılları arasında Türkiye Büyük Millet Meclisinde uygulanan doğrudan denetim mekanizmalarını kapsamlı bir biçimde incelemeyi amaçlamaktadır. 1961-1971 yılları Türkiye’de çok partili hayatın önem kazandığı ve geliştiği, iktidar ve muhalefet partilerinin etkilerinin belirgin bir şekilde ortaya çıktığı bir dönemdir. 1961-1971 yılları gerek Parlamento içi gerekse Parlamento dışı iktidar-muhalefet ilişkilerinin incelenmesi açısından önemli bir tarih aralığıdır. Araştırma, bu dönemde yasama organının yürütme üzerindeki denetimini sağlamak üzere kullandığı araçların işleyişini, hukuki altyapısını ve uygulamadaki etkilerini çok boyutlu olarak ele almaktadır. Soru önergesi, genel görüşme, Meclis araştırması, Meclis soruşturması ve gensoru gibi doğrudan denetim yollarının hangi sıklıkla ve nasıl kullanıldığı detaylı biçimde analiz edilmiştir. Bu araçların parlamenter sistemin işlerliği, yasama organının etkinliği ve demokratik denetim süreçleri açısından taşıdığı önem vurgulanmaktadır. Türkiye Büyük Millet Meclisinde doğrudan denetleme yöntemleri incelenirken “Meclis” kavramına değinilmiştir. Meclisin ortaya çıkışı ve gelişmesi bağlamında Tanzimat Dönemi’nden 1961’e kadar tarihsel süreç incelenmiştir. Tanzimat Dönemi’nden itibaren Türkiye’deki demokratikleşme süreci, iktidar ve muhalefetin ortaya çıkışı ve gelişimi vurgulanmıştır. Bu bağlamda, Meclis Başkanı seçimi, Meclis Başkanlık Divanının oluşturulması da ele alınmıştır. Türkiye’deki siyasi partilerin ortaya çıkışı Tanzimat Dönemi’nden itibaren incelenmiş, demokratikleşme sürecine katkıları analiz edilmiştir. Farklı görüşlerden siyasi partilerin varlığı Mecliste de yasama ve denetim faaliyetlerini etkilemiş, iktidar ve muhalefet partilerinin faaliyetlerini olumlu anlamda geliştirmiş ve günümüzdeki siyasi yapının ve teamüllerin ortaya çıkmasına katkıda bulunmuştur. 1961 Anayasası’nın yürürlüğe girmesiyle birlikte Türkiye'de daha çoğulcu ve katılımcı bir siyasi yapı ortaya çıkmış, bu da TBMM'de muhalefet partilerinin denetim faaliyetlerine daha aktif biçimde katılmasına zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda, söz konusu denetim yolları sadece teknik araçlar olarak değil, aynı zamanda dönemin siyasi ikliminde muhalefet ve iktidar ilişkilerini şekillendiren etkili unsurlar olarak değerlendirilmiştir. Çalışmada ayrıca, koalisyon hükûmetlerinin yapısı, partiler arası ilişkiler ve iç tüzük düzenlemelerinin denetim süreçlerine katkısı da tartışılmıştır. TBMM İç Tüzüğü’nün Anayasa’da öngörülen denetim yetkilerini somutlaştıran ve işlerlik kazandıran bir düzenleyici metin olarak nasıl işlev gördüğü ortaya konulmuştur. Denetim mekanizmalarının değerlendirilmesinde yalnızca anayasal ve yasal düzenlemeler değil, aynı zamanda dönemin siyasal atmosferi ve Meclis içi güç dengeleri de dikkate alınmıştır. Söz konusu araçların sadece teknik ve prosedürel düzenlemeler değil, aynı zamanda siyasal mücadele ve muhalefet stratejileri açısından da önemli işlevler üstlendikleri ortaya konulmuştur. 1961 sonrası dönemde TBMM’de temsil edilen farklı ideolojik ve siyasal eğilimlerin çoğalması muhalefet partilerinin denetim yollarına daha aktif biçimde katılmasına zemin hazırlamıştır. Bu bağlamda, doğrudan denetim yolları iktidar ile muhalefet arasındaki ilişkileri biçimlendiren, gündem oluşturan ve demokratik meşruiyet mücadelesine sahne olan alanlar hâline gelmiştir. Çalışma sonucunda elde edilen bulgular doğrudan denetim yollarının dönemin demokratikleşme sürecine katkı sunduğunu, yasama ve yürütme arasındaki dengeyi korumada önemli bir rol oynadığını ve parlamenter sistemin güçlenmesine katkı sağladığını göstermektedir. 1960’lı yılların siyasal atmosferi içinde bu mekanizmalar sadece yürütmeyi denetleme araçları değil, aynı zamanda demokratik siyasal kültürün gelişimine katkı sağlayan kurumsal unsurlar olarak öne çıkmıştır.

Keywords

Tarih, Türkiye Cumhuriyet Tarihi, Türk Siyasi Tarihi, Türkiye Büyük Millet Meclisi, Parlamento

Ethical Statement

Bu çalışma Doç. Dr. Şarika Berber danışmanlığında hazırlanmakta olan Türkiye Büyük Millet Meclisinde Muhalefetin Denetleme Yöntemleri (1961-1971) başlıklı doktora tezi esas alınarak hazırlanmıştır.

References

• Cumhuriyet. (1961, 27 Ekim). Gürsel 607 oydan 434’ü ile Cumhurbaşkanı Oldu.
• Çınar, M. (2012). Türk Parlamento Tarihi: TBMM XIII. Dönem (1965–1969). Ankara: TBMM Yayınları.
• Devellioğlu, F. (2011). Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lügat. Ankara: Aydın Kitabevi.
• Ergene, A. (2024). 1921 Anayasası Meclis Hükûmeti Sistemi ve Birinci Millet Meclisi ile Fransa Ulusal Konvansiyon Meclisinin Karşılaştırılması. Kırklareli Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 2(1), 50–56.
• Eroğlu, C. (2018). Demokrat Parti: Tarihi ve İdeolojisi (3. baskı). İstanbul: Yordam Kitap.
• Erik Jan Zürcher. (2004). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Güneş, İ. (1985). Birinci Türkiye Büyük Millet Meclisinin Düşünsel Yapısı (1920-1923). Eskişehir: Anadolu Üniversitesi Basımevi.
• Güneş, İ. (2012). Meşrutiyetten Cumhuriyete Türkiye’de Hükûmetler. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• İnalcık, H. & Seyitdanlıoğlu, M. (2012). Tanzimat: Değişim Sürecinde Osmanlı İmparatorluğu. Ankara: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları.
• İrfan Neziroğlu. (2006). Türkiye Büyük Millet Meclisinde Parlamenter Denetim Aracı Olarak Sözlü Soru Önergelerinin Etkinliği. DEÜ Hukuk Fakültesi Dergisi, 8(2).
• Karpat, K. H. (2012). Türk Siyasi Tarihi: Siyasal Sistemin Evrimi (3. baskı). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Karpat, K. H. (2015). Türk Demokrasi Tarihi: Sosyal, Kültürel, Ekonomik Temeller (6. baskı). İstanbul: Timaş Yayınları.
• Mardin, Ş. (2005). Jön Türklerin Siyasi Fikirleri (1895–1908) (12. baskı). İstanbul: İletişim Yayınları.
• Okutan, E. (2014). Türkiye’de Siyasal Muhalefet: Geçmişten Günümüze Muhalefette Zemin Kaymaları (1. baskı). İstanbul: Selis Yayınları.
• Onar, E. (2006). Türk Parlamento Tarihi TBMM - XII. Dönem (1961 - 1965), Cilt: Millet Meclisinin Bütçe ve Denetim Yetkileri ve 12. Dönemde Bu Yetkilerin Kullanılışı. Ankara: TBMM Kültür, Sanat ve Yayın Kurulu Yayınları.
• Ortaylı, İ. (2006). Tanzimat ve Osmanlı Reformu. İstanbul: Türkiye İş Bankası Yayınları.
• Samî, Ş. (2016). Kāmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları.
• TBMM Zabıt Ceridesi. (n.d.). Cilt 25, Devre 3, İçtima 4, İnikat 25.
• TBMM Tutanak Dergisi. (1945). Dönem VII, Toplantı 2, Cilt 17, 196–233.
• TBMM Tutanak Dergisi. (1946). Dönem VIII, Toplantı 1, 14 Ağustos, s. 38.
• TBMM Tutanak Dergisi. (1946). Dönem VIII, Toplantı 1, 18 Aralık, s. 15–23.
• Tercüman. (1961, 27 Ekim). Millet Meclisinde 620 Mevcudun 434 oyu ile Gürsel Reisicumhur.
• T.C. Millî Birlik Komitesi İçtüzüğü. (1960). Ankara: TCMBK Basımevi.
• Türkiye Büyük Millet Meclisi. (2016). I. Dönem TBMM Albümü. Ankara: TBMM Basımevi.
• Türkiye Cumhuriyeti 1982 Anayasası. (2015). Ankara: TBMM Basımevi.
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Atatürk Araştırma Merkezi. (n.d.). ataturkansiklopedisi.gov.tr. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr
• Turan, A. N. (1989). Son Osmanlı Meclis-i Mebusanının Yapısı ve Mecliste Grup Teşkili. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, 4(1), 168.
• Vikipedi. (n.d.). tr.wikipedia.org. https://tr.wikipedia.org
• 27/2/1963 Tarihli Cumhuriyet Senatosu İçtüzüğü. (1963). Ankara: TBMM Basımevi.
• 1961 Temsilciler Meclisi İçtüzüğü. (1961). Ankara: TBMM Basımevi.