Muhammed Fevzi Bâtûmî’nin Zikir ile İlgili Görüşleri

Year 2024, Issue: 54, 177 - 197, 30.12.2024

Tuğba Görgün

https://doi.org/10.70951/tasavvufdergisi.1526560

Abstract

Nakşibendi-Hâlidî meşâyihinden olan Muhammed Fevzi Bâtûmî (ö.1953), Ahmed Ziyâeddîn Gümüşhânevî (ö.1813-1894)’nin halifelerinden olan Şeyh Ömer Ziyâeddîn Dağıstânî (ö.1850-1920)’den icâzet alarak halifesi olmuştur. Üstadından icazeti 1921’li yıllarda almasına müteakip Eyüp’te bulunan Hacı Ali Tekkesi’nde irşad faaliyetleri yürütmüştür. Muhammed Fevzi Efendi, birçok Osmanlı meşâyıhi ve ârifleri gibi fazla tanınmayan manevî değerlerimizden biridir. Bâtûmî, Hulâsatu’t-Tasavvuf adlı eserinde tasavvufu “ilâhi ahlaklarla ahlaklanmak, kulluk sıfatlarıyla muttasıf olmak” olarak tanımlamaktadır. Bâtûmî eserinde müellif sûfîlerin şeriata bağlılıklarını yansıtan söz ve davranışlarına geniş yer verir.
Zikirden maksadın zikredileni huzuru kalp ile zikretmek olduğunu ifade eden Muhammed Fevzi Efendi kişinin kurtuluşa ermesinin ancak Hak Teâlâ’yı çokça zikrederek mümkün olabileceğini ifade eder. İnsan zikir için uygun yer ve zaman aramaması gerektiğini ifade eden Bâtûmî, zikrin insanı faydası olmayan şeylerle vaktini zayi etmekten koruduğunu ifade eder. Ona göre insan gerek dili gerekse kalbi ile Hakk’ı zikredebilir. Bâtûmî, konuyu ele alırken zikrin anlamını ve uygulama yönünü işlemiştir. Bu çalışmada Muhammed Fevzi Efendi’nin zikir ile ilgili görüşleri; zikir, zikrin âdâbları, kelime-i tevhid zikri, hatm-i hâcegân başlıkları altında incelenmiştir.

Keywords

Tasavvuf, Nakşibendîyye, Muhammed Fevzi Bâtûmî, Zikir, Hatm-i Hâcegân

محمد فوزي الباطوميّ وآراؤه في الذِّكْر

Abstract

أصبح محمد فوزي الباطومي (ت. 1953م)؛ أحد شيوخ الطريقة النقشبندية الخالدية، خليفةً بعد أن أجازه الشيخ عمر ضياء الدين الداغستاني (1850- 1920) الذي كان أحد خلفاء أحمد ضياء الدين الكوموش خانوي (1813- 1894). وبعد حصوله على الإجازة من أستاذه في سنة 1921م قام الباطومي بأنشطة إرشادية في تكيّة الحاج علي الموجودة في منطقة أيوب. لم تكن القيمة المعنوية للشيخ محمد فوزي الباطومي معروفة كتلك التي حظي بها العارفون والمشايخ العثمانيون. عرّف الباطومي التصوّفَ في كتابه خلاصة التصوّف بأنه التحلّي بالأخلاق الإلهية والاتصاف بصفات العبودية، وقد أفسح في كتابه هذا مساحة واسعة لسلوكيات المؤلفين المتصوفة وكلامهم الذي يعكس ارتباطهم بالشريعة. وأفاد الباطومي بأنَّ المقصود من الذِّكرِ هو سكينة القلب المرافقة للذِّكر، كما أنّ نجاة الإنسان وخلاصه يكون فقط كلما زاد ذِكرُ الله عزّ وجلّ. كما أشار الباطومي إلى أن ذِكرَ الإنسان لا يُوجب عليه البحثَ عن مكان وزمان مناسبين، كما أفاد بأن الذِّكرَ يحمي الإنسان من ضياع وقته في أشياء عديمة الفائدة. ووفقًا لذلك يمكن للإنسان أن يذكر الله بلسانه أو بقلبه إن استدعى الأمر، وهو مشغول بسعيه وتأمين رزق عائلته. بحث الباطومي معنى الذِّكرِ وتطبيقه في أثناء تناوله لهذا الموضوع. وقد سعينا في هذه المقالة إلى تناول آراء محمد فوزي أفندي عن الذِّكرِ، وآداب الذِّكْرِ، وذِكر كلمة التوحيد وختم الخواجكان.

Keywords

محمد فوزي الباطومي, لذِّكْر, ختم الخواجكان, النقشبندية, التصوّف

Muhammed Fevzi Bâtûmî's Views on Dhikr

Abstract

Muhammed Fevzi Bātūmī (d. 1953), a Naqshbandī-Khālidī shaikh, became a caliph after receiving his ijazah (licence) from Shaikh Ziyāeddīn Gümüşhānevī (1813-1894), one of the caliphs of Ömer Ziyāeddīn Dağıstānī (1850-1920). After receiving the ijazah from his master, in 1921, he carried out irshad (guidance) practices at Hacı Ali Tekke in the Eyüp district of İstanbul. Bātūmī is a spiritual figure who, like many of the Ottoman shaikhs and sages, is not well known. In his work Hulāsat al-Tasawwuf, Bātūmī defines Sufism as “to be clothed with divine morals and to be embodied with the attributes of servitude.” In his work, Bātūmī puts a great deal of emphasis on the words and behaviours of Sufi authors that reflect their adherence to Shari‘a. Referring to the purpose of dhikr as to remember the One with a peaceful heart, Muhammed Fevzi Efendi states that one can only attain salvation by constantly remembering Allah the Almighty. He also states that one should not look for a suitable time and place for dhikr, and that dhikr protects one from wasting one’s time on useless matters. According to him, a person can engage in dhikr of Allah with both the tongue and the heart. While addressing the subject, Bātūmī deals with the meaning and practical aspects of dhikr. This study examines Muhammed Fevzi Efendi’s views on dhikr under the headings of dhikr, etiquette of dhikr, dhikr of Tawhīd, and hatm-i hācegān, or the recitation of the names of the masters.

Keywords

Sufism, Muhammed Fevzi Bâtûmî, Dhikr, Naqshbandiyyah, Hatm-i Hācegān

References

• Aclûnî, Ebü'l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî Cerrâhî. Keşfu’l Hafâ. 2.Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l- İlmiyye, 1985.
• Bâtûmî, Muhammed Fevzi Şerif, Hulâsatu’t –Tasavvuf. Şam: Matbatu’l İttihâd Eş’ Şerkî bi Dimeşk, 1951.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. Hüseyn b. Alî, Şuabu’l İmân, ter. Hüseyin Yıldız, İstanbul: Ocak Yayıncılık, 2003.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. Sahihü’l-Buhârî. Beyrut: Dâru’l Kütübi’l-İlmiyye, 2001.
• Bursevî, İsmail Hakkı, Rûhu’l-Beyân Tefsiri, ter. İbrahim Tüfekçi, İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Cezûlî, Ebu Abdullah Süleyman, Delâil-i Hayrât, ter. İbrahim Tozlu, İstanbul: Semerkand Yayınları, 2009.
• Deylemî, Ebû Mansûr Şehredâr b. Şîrûye b. Şehredâr. Firdevsu’l Ahbâr,(1-5). Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l Arabî, 1987.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünen-i Ebu Davud. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l- İlmiyye, 2002.
• Ejder, Ö. Faruk. Muhammed Fevzi El Bâtûmî’nin Tasavvufî Görüşleri ve “Hulâsatu’t-Tasavvuf” Adlı Risâlesi. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2017.
• Gündüz, İrfan, Gümüşhânevî Ahmed Ziyâüddîn Hayatı-Eserleri-Tarîkat Anlayışı ve Hâlidiyye Tarîkatı. İstanbul: İbn Haldun Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Herevî, Hâce Abdullah Ensârî, Kitâbu Menâzili’s-Sâirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen-i İbn-i Mâce. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l- İlmiyye, 2009.
• Kara, Mustafa, Tasavvuf ve Tarikatlar Tarihi. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2019.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed, Doğuş Devrinde Tasavvuf Taarruf, ter. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1992.
• Kur’ân-ı Kerîm Meâli, çev. Hayrettin Karaman, Ali Özek, İbrâhim Kâfi Dönmez, Mustafa Çağrıcı, Sadrettin Gümüş, Ali Turgut, Ankara: TDV Yayınları, 2023.
• Kübra, Necmüddin, Tasavvufî Hayat, ter. Mustafa Kara, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1980.
• Münâvî, Zeynüddin Muhammed Abdürrauf b. Tacülarifin b. Ali, Feyzü’l-Kâdir. 5-6. Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kütübi’l-İlmiyye, 2012.
• Müslim, El-İmam el-Hâfız Huccetu’l-İslâm İbnu’l-Haccac el-Kuşeyri en-Nişaburî. Sahih Muslim. Beyrut: Dâru’l Fikr, 2003.
• Okudan, Rıfat, “Tasavvufun Meseleleri”, Tasavvuf El Kitabı, ed. Kadir Özköse. 420-421. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Öngören, Reşat, “Hatm-i Hâcegân”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/476-477. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Öngören, Reşat, “Zikir”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 44/409-412. İstanbul: TDV Yayınları, 2013.
• Özköse, Kadir, “Tarîkatların Ortak Unsurları”, Tasavvuf El Kitabı, ed. Kadir Özköse. Ankara: Grafiker Yayınları, 2014.
• Serrâc, Ebû Nasr, İslâm Tasavvufu: El-Lümâ’, çev. Hasan Kâmil Yılmaz. İstanbul: Erkam Yayınları, 2016.
• Şevkânî, Muhammed b. Ali b. Muhamed, Fethu’l-Kadîr. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2007.
• Taberânî, Ebu’l-Kasım Süleyman b. Ahmed b. Eyyüp. Mu’cemu’l Evsat. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1995.
• Tehânevî, Muhammed Ali b. Ali, Keşşâfu Istılâhâti’l-Funûn. 2. Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2006.
• Tenik, Ali, Göktaş, Vahit, Allah’la Varolmanın Yolu Zikir, İstanbul: Erkam Yayınları, 2015.
• Tirmizî, Ebu İsa Muhammed bin İsa İbni’d-Dahhak. Sünen-i Tirmizi. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1996.
• Tosun, Necdet, Zikir ve Tefekkür. İstanbul: Semerkand Yayınları, 2021.
• Uludağ, Süleyman, Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.