The Foundations of the Maqams: Innate Ability from Creation

Year 2025, Issue: 55, 27 - 56, 30.06.2025

Yavuz Altun

https://doi.org/10.70951/tasavvufdergisi.1672230

Abstract

Sûfi discipline aims to build a person's character through unique spiritual stages, each called a makam. A fundamental principle dictates that one must fully realize a makam before advancing to the next, suggesting a clear sequence. However, classical Sûfi texts, which are the foundational works, do not present such a definitive linear ordering. This is primarily because the makams possess a cumulative, evolving, and deeply intertwined structure, making a strict progression impractical. In essence, one makam can serve as the beginning, the end, or a crucial step for another. Within this interconnected framework, the journey through makams is not depicted as climbing floors in a building. Instead, it's eloquently described as progressing among the branches that sprout and draw strength directly from the trunk of a tree. It's impossible to numerically limit these growing branches, reflecting the boundless nature of spiritual development. In this rich symbolic narrative, the tree's trunk represents the fundamental makam, the original spiritual station where every servant's innate, God-given capabilities are rooted. This is the makam where a servant's inherent potential resides. The sâlik (spiritual seeker) continually draws nourishment from this foundational point to advance through various other makams. When these spiritual branches eventually bear fruit, the journey culminates in a return to the tree's trunk, the original makam. Thus, within this innate makam, which is intrinsic to their creation, the sâlik completes other spiritual stations according to their unique abilities, ultimately returning to their origin and completing a profound, cumulative cycle of spiritual journey.

Keywords

Sûfism , Maqamat , Cumulative , Original Maqam , Creation

أساس المقامات: القابلية الفطرية المنبثقة من الخلق

Abstract

تهدف التربية الصوفية إلى بناء الشخصية الإنسانية بناءً عميقًا، وذلك من خلال مراحل متفردة تُعرف باسم "المقام". والمبدأ الأساسي المتفق عليه هو أن الانتقال إلى مقام تالٍ لا يتسنى إلا بعد تحقيق المقام السابق وإشباعه بالكامل، وهذا الفهم الجوهري يوحي بضرورة وجود ترتيب تسلسلي يوضح أسبقية هذه المقامات. ومع ذلك، فإن النصوص الكلاسيكية المؤسسة للتصوف لا تحتوي على ترتيب قاطع وثابت لهذه المقامات؛ ويرجع ذلك إلى طبيعتها التراكمية والمتداخلة والمتشابكة بعمق، مما يمنع وضع ترتيب خطي صارم لها، وعليه، فإن المقامات غالبًا ما تبدو وكأنها سابقة أو لاحقة أو حتى تشكل عتبة تأسيسية لبعضها البعض. وداخل هذا الهيكل العضوي، لا يُصوَّر تقدم السالك عبر المقامات وكأنه صعود مبنى متعدد الطوابق من الأسفل إلى الأعلى، بل يُصوَّر كتقدم بين الأغصان التي تتفرع وتستمد قوتها من جذع شجرة قوي؛ وكما أن الأغصان تمتد بلا حد عددي، متسعةً بما يتناسب طرديًا مع حيوية الجذع، فكذلك هو المسار الروحي. هذا التصوير الرمزي العميق يكشف أن المقام الأساسي، والذي يتوافق مع جذع الشجرة المتين، هو المقام الأصلي الذي ينبع منه خلق كل عبد بطبيعته، ويشتمل هذا المقام الأصلي على الإمكانات الكامنة للقدرات الروحية الفطرية للعبد الممنوحة بخلقه نفسه. والسالك يغذي كيانه من هذا الأساس الجوهري، ويواصل ارتقاءه الروحي عبر المقامات الأخرى؛ وفي النهاية، عندما تحمل هذه "الأغصان" الروحية ثمار التحقق الإلهي، تكون نقطة العودة النهائية هي جذع الشجرة مرة أخرى، أي المقام الأصلي. وداخل هذا المقام البدئي، المرتبط ارتباطًا وثيقًا بخلق السالك الفريد، يُتم السالك المقامات الأخرى وفقًا لإمكاناته الروحية الفردية، ليعود في نهاية المطاف إلى مقامه الأصلي، مُنهيًا بذلك رحلة مقامات روحية تراكمية ودورية.

Keywords

التصوف , المقامات , تراكمي , المقام الأساسي , الفطرة

Makamların Temeli: Yaratılıştan Gelen Kabiliyet

Abstract

Tasavvufî terbiye, insana şahsiyet inşa etmeyi hedefleyen kendine özgü aşamalara sahiptir ve bu aşamalara "makam" denilmektedir. Bir makamın hakkını vermeden bir sonraki makama geçilemeyeceği ilke olarak kabul edildiğinde makamlarla ilgili olarak, öncelik sonralık durumunun belirtildiği bir sıralama olmalıdır. Ancak tasavvufun kurucu metinleri olan klasik eserlerde kesinleşmiş böyle bir sıralama bulunmamaktadır. Zira makamların kümülatif, üst üste konarak gelişen ve artan, iç içe geçmiş yapısı sıralama yapmaya engel olmaktadır. Zira makamlar birbirinin ya başı ya sonu ya da basamağıdır. Bu kümülatif yapı içerisinde makamlar, birinci kattan başlayıp yukarı doğru ilerleyen bir binayı tırmanmak gibi değil, bir ağacın gövdesinden güç alarak filizlenen dalları arasında ilerlemek şeklinde tasvir edilmektedir. Gövdenin gücüne bağlı olarak uzayan dallara sayısal bir sınır koymak mümkün değildir. Bu sembolik anlatımda ağacın gövdesine denk düşen temel makam; her kulun yaratılışından gelen kabiliyetinin temellendiği aslî makamıdır. Bu makam kulun yaratılışından gelen kabiliyetinin potansiyel olarak bulunduğu makamdır. Sâlik bu temelden beslenerek diğer makamlarda ilerleyişini sürdürür. Dallar meyveye durduğunda ise dönüş noktası yine ağacın gövdesi, yani aslî makamıdır. Yaratılışına bağlı olan bu aslî makam içerisinde, kendi kabiliyeti doğrultusunda diğer makamları tamamlayarak nihayetinde tekrar aslî makamına döner ve kümülatif bir döngü içeren makam yolculuğunu tamamlar.

Keywords

Tasavvuf , Makamlar , Kümülatif , Temel Makam , Yaratılış

References

• Aclûnî, İsmâil b. Muhammed. Keşfü’l-hafâ ve müzîlü’l-ilbâs amme’ştehere mine’l-ehâdîs alâ elsineti’n-nâseşfü’l-hafâ, thk. Yusuf b. Mahmud Ahmed. 2 Cilt. Dımeşk: Mektebetü İlmü’l-hadîs, 2000.
• Dâye, Necmeddin. Sûfilerin Seyri Mirsâdu’l-ibâd. çev. Hakkı Uygur. İstanbul: İlk Harf Yayınevi, 1. Basım, 2013.
• Ebû Tâlib Mekkî. Kûtü’l-kulûb fî muâmeleti’l-mahbûb ve vasfu tarîki’l-mürid ilâ makami’t-tevhid. thk. Mahmud b. İbrahim b. Muhammed Rıdvanî. Kahire: Mektebetü Daru’t-Turâs, 2001.
• Herevî, Hâce Abdullah Ensârî. Kitâbu Menâzili’s-sâirîn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1988.
• Herevî, Hâce Abdullah el-Ensârî. Menâzilü’s-sâirîn Tasavvufta Yüz Basamak. çeö. Abdurrezzak Tek. İstanbul: Nizamiye Akademisi, 3. Basım, 2022.
• https://www.dictionary.com/browse/cumulative (Erişim 5 Nisan 2025)
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasan Cüllâbî. Keşfü’l-mahcûb. thk. Mahmud Ahmed Mazi Ebu Azâim. Mısır, Mektebetü’s-Segâfetü’d-Diniyye, 1974.
• Hücvîrî, Ebü’l-Hasen Cüllâbî. Keşfu’l-mahcûb Hakikat Bilgisi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 1996.
• İbn Acîbe, Ahmed. el-Bahru’l-medîd fî tefsiri’l-Kur’âni’l-mecîd. thk. Ahmed Abdullah el-Kureşî Raslân. 6 Cilt. Kahire: el-Hey'etü'l-Mısriyyeti'l-Amme li'l-Kitab, 1999.
• İbn Acîbe, Ahmed. el-Bahru’l-medîd fî tefsiri’l-Kur’âni’l-mecîd-Kur’ân’ın Tefsiri ve Tasavvufî İşaretleri. çev. Dilaver Selvi. 11 Cilt. İstanbul: Semerkand, 2012.
• İmam Gazzâli, İhyâ-u Ulûmi'd-dîn, thk. Zeyneddin Irakî, 4 Cilt. Beyrut: Dar-u İbn Hazm, 2005.
• Kara, Mustafa. “Tasavvuf Kitabiyatında Makamların Sayılarla Tasnifi ve Usûl-i Aşere Geleneği”. Dervişin Hayatı, Sûfînin Kelâmı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2005.
• Kelâbâzî, Muhammed b. İbrahim. et-Taarruf li-mezhebi ehli’t-tasavvuf. thk. Arthur John Arbery. Bağdat: Beytü’l Verrâk, 2010.
• Köprülü, M. Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Akçağ Yayınları, 11. Basım, 2009.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Letâifu’l-işârât. ed. Nureddin Âyid. 4 Cilt. İstanbul: Mektebetü’l-irşâd, 2024.
• Kuşeyrî, Abdulkerim. İlahî Kelâm’ın Sırları. çev. Ekrem Demirli. 3 Cilt. İstanbul: Fikriyat Yayınevi, 2020.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Abdülhalim Mahmud-Mahmud b. Şerîf. Kahire: Daru’ş-şâ’b, 1989.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risalesi. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınları, 5. Basım, 2009.
• Kübra, Necmüddin. Tasavvufî Hayat. çev. Mustafa Kara. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2. Basım, 1996.
• Muhasibî, Haris b. Esed. er-Riâye li-hukukillah. thk. Abdulkadir Ahmed Atâ. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1985.
• Muslu, Ramazan. “Usûl-i Aşere, Tasavvufî Terbiye ve Ahlak”. Tasavvuf El Kitabı Ankara: Grafiker Yayınları, 5. Basım, 2017.
• Serrâc, Ebû Nasr. el-Lümaʿ. thk. Abdülhalim Mahmud-Abdulbaki Sürûr. Bağdat: Darü’l-Kütübi’l-Hadis, 1960.
• Sühreverdî, Ebû Hafs. Avârifü’l-maârif, thk. Ahmed Abdurrahim Sâyıh Kahire: Mektebetü’s-Segâfetü’d-Diniyye, 2006.
• Tilimsânî, Afîfüddin. Tasavvufta Haller ve Makamlar Menâzilü’s-Sâirîn Şerhi. çev. Abdurrezzak Tek. İstanbul: Erkam Yayınları, 2024.
• Uludağ, Süleyman. “Makam”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 27/409-410. Ankara, 2003.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2012.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvufun Dili III -Makam ve Marifet-. İstanbul: Mavi Yayıncılık, 2007.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarîkatlar. İstanbul: Ensar Neşriyat, 11. Basım, 2007.