حق التصرف بالأراضي الأميرية

Year 2019, Volume: 5 Issue: 1, 247 - 297, 30.06.2019

Mahmoud Saadeddin Shaban

Abstract

إبان
التمدد الإسلامي خارج حدود الجزيرة العربية، وجد الخليفة عمر نفسه أمام مساحات
كبيرة ممتدة من الحدود الشمالية للجزيرة العربية إلى طول الساحل الشرقي للبحر
المتوسط، تضم العراق وبلاد الشام بالإضافة إلى مصر، فاجتمع الخليفة بمجلس الدولة
لبحث مسائل أراضي الإقليم الجديد، فهو يحتوي على سهول وأغوار من الأرض خصبة لو
استثمرت لعادت على الدولة بعوائد وفيرة، وحصل مناقشات وجدل عميق داخل مجلس الشورى،
فالمجلس يمضي في طرف وعمر يمضي في طرف آخر ساعياً بتمرير فكرة ثلاثية تراعي مصلحة
الأطراف كافة: مصلحة ملاك الأراضي الأصليين، ومصلحة إبقاء أفراد الجيش منشغلين في مهمة
الجهاد، ومصلحة بيت المال كما جاءت الآثار على وفق ما سيأتي. فقد عمل الخليفة
يومذاك على ترك الأراضي بأيدي أهلها أو دفعها إلى من يستغلها بعوض معلوم يدفعه إلى
بيت المال كما سيأتي، ولقاء هذا التصرف تمخضت أحكام ما يعرف بالأرض العشرية والخراجية،
وقد أبرز لها الفقهاء كتباً كالأموال لابن زنجويه والخراج لأبي يوسف وليحيى بن آدم
وغيرهم، فالعلاقة بين بيت المال والمتصرف بالأرض لها أحكام وشكل خاص، يتحدد هذا
الشكل وفقاً للمراسيم والقرارات الصادرة عن مجالس السلطان أو الخليفة، وبناء عليه
تتوصّف العلاقة بين الطرفين، إذا بات مؤخراً يطلق على هذه العلاقة حق التصرف كما
استقرت عليه القوانين العثمانية. وسيحمل البحث توصيف هذه العلاقة فقهياً والأحكام
الناظمة لها.

Keywords

miri, أراضي, حق التصرف, متصرف, إجارة, طابو, فراغ, حق الانتقال, ميري, أميري, arazi, tasarruf hakki, mütesarrif, hakki intikal

Disposal of the Amiri Land

Abstract

That the right to disposition is a major issue of the Royal Land, Since the form of the right of disposal is different from the other contract; The fuqaha 'differed in its description, And tried hard to explain its provisions. And that the princely lands are linked to the laws issued by the Sultan; There have been changes to the right of disposition as time progresses, This opens the way for the search for the relationship between the tenant and the public treasury, And the characterization of this contract between the two parties, From birth to the laws of the last sultans.

Keywords

Amiri lands, Rights of conduct, user, Ijara corrupt, Lands of Waqf

Miri Arazi'nin Tasarruf Hakkı

Abstract

Tasarruf hakkı, miri arazinin meselelerinden ana biri sayılır. Bu hakkın akid olarak biçimine ve şekline göre diğer akid türlerinden farklı olduğu için fukaha arasında doğru tarifine ve niteliğine tartışmalar vardır. Meselelerini açıklamasına ictihad etmektelerdir. Miri arazi, kanunnamesiyle bağlı oldukçe zaman süresince ortaya çıkan diğişlikler geçekleşti. Tarafalar Kurumsel ve mutesarrif olarak olanlar arasındaki ilişklerini araştırmaya yol açmaktadır. İki taraf arasındaki ortaya çıkan bir akid geçmişten son döneme kadar behis edilmiştir.

Keywords

Miri arazi, tasarruf hakkı, mutesarrif, fasid icari, va-kıf, mülk

References

• Al-bağdadi, Abu muhammed Abdu'l-vahhab. Tahkik: Muhammed said El-gani. Doktora tezi. Riyad: mektebetü Nizar el-baz, ts.
• Ali Haydar, Dürarü’l-hukkâm şerhu mecelleti’l-ahkâm, Arapçaya çevirençev. Fehmî Huseynî. Beyrut: alemü'l-kütüp, 1423/2003.
• Alîş, Muhammed b. Ahmed, Minehu'l-Celîl şerhu muhtasari Halîl, Beyrut: Dâr sader, Kahira: el- Metbâ'a el-kübra 1294h.
• Beyhakī, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî el-Beyhakī. es-Sünenü’l-kübrâ. Rıyad: Mektebetü er-rüşd,1422/2001.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İsmâîl b. İbrâhîm el-Cu‘fî el-Buhârî. el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ. Tahkik: Muhammed Züheyr En-naser. Dâdu Tavkı'n-necat. ts.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. er-Ravzü’l-mürbi şerhu Zâdü’l-müstaḳni. Tahkik: Abdurrazak eı-mehdi. Dımâşk: Dâru'l-hayd, 1425/2004.
• Buhûtî, Mansûr b. Yûnus b. Salâhiddîn. er-Ravzü’l-mürbi şerhu Zâdü’l-müstaḳni. Beyrut: Alemu'l-kütüp, 1417/1997.
• Desûki, Muhammed b. Ahmed b.Arafe. Haşiyetu'd- desuki ala eş-şarhu'l-kebir. Mısır: Daru İhyei l-kütüp al-arabiyye, ts.
• Dü'eybis elmür. Ahkamu'l-arazi. Beytu'l-Makdis yayınları, 1923
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş‘as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. es-Sünen. Riyad: Beytu'l-efkâr ed-devliyye, ts.
• Ebû Ubeyd, el-Kāsım b. Sellâm b. Miskîn el-Herevî. Kitâbü’l-Emvâl. Tahkik: Seyyid b. Receb. Mısır: Dâru’l-hedyi'n-nebevi, 1428/2007.
• El-hanbeli, Şakir. Mûcez fi ahkâmi'-l aradı. Dımâşk: Metbâ'atü't-tevfik, ts.
• el-Hatîb eş-Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî el-Kāhirî. el-İḳnâʿ fî ḥalli elfâẓi Ebî Şücâ, Tahkik: Abdu'r-rahman El-kışk. Dımâşk: Daru'l-hayr, 1423/2002.
• Elmevsuâtü'lfikhiyyetü'l-küveytiyye. Küveyt: Vizetatü'l-avkaf, 1983.
• Gamravi, Muhammed ez-zühri el-gamravi. Mısır: matba'atu Mustafa el-babi el-halebi, 1352/1933.
• Ğüneymi, Andülğani b. Talib el-Meydani el-güneymi. El-lubab fi Şerh'il Kitap. Tahkik: Başşar bekri Arabi. Dımâşk: Dar Kuba'. ts.
• Haraşî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Abdillâh b. Alî el-Haraşî el-Mâlikî. eş-Şerḥu’ṣ-ṣaġīr ʿalâ Mıḫtaṣarı Ḫalîl. Beyrut: Dâru'l-kütüp el-ilmiyye, 1417/1997.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımâşkī. Reddü’l-muḥtâr ʿale’d-Dürri’l-muḫtâr. Beyrut: Daru'l-fikir, 1421/2000.
• İbn Âbidîn, Muhammed Emîn b. Ömer b. Abdilazîz el-Hüseynî ed-Dımâşkī. el-ʿUḳūdü’d-dürriyye fî tenḳīḥi’l-Fetâva’l-Ḥâmidiyye. ys, ts.
• İbn Âdem, Ebû Zekeriyyâ Yahyâ b. Âdem b. Süleymân. Kitâbü’l-Ḫarâc. Elmetbâ'atü es-selefiyye,1384.
• İbn Ebî Şeybe, Ebû Bekr Abdullāh b. Muhammed b. Ebî Şeybe İbrâhîm el-Absî el-Kûfî. el-Muṣannef* fi’l-eḥâdîs̱ ve’l-âs̱âr. Tahkik: Muhammed Avvame. Müessesetü ulumu'lkur'an, ts.
• İbn el-âttâr, Alaâ eddin Ali b. İbrahim. Tühfetü'tâlibin. El-icaz fi şerhi sünen ebi Davûd'un mükaddimesinde bulunan kitap. Amman: ed-dâru'l-eseriyye, 1428/2007.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. ed-Dirâye fî taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. T'alik: Abdullah Haşim El-yemeni. , Beyrut: Dâru'l- ma'rife, ts.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Telḫîṣü’l-ḥabîr fî taḫrîci eḥâdîs̱i’r-Râfiʿiyyi’l-kebîr. Düzenleyen: Hasan b. Abbas. Kahira: Mu'assasatu Kurtübe, 1416/1995.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Taḳrîbi’t-Tehẕîb. Dımâşk: Dâru'l-kalem, 1411/1983.
• İbn Hacer el-Askalânî, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehẕîbü’t-Tehẕîb. Düzenleyen: İbrahim Ez-zebak. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1421/2001.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî, el-Müsned. Tahkik: Şuâyb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1416/1995.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımâşkī el-Hanbelî. Tahkik: Şuâyb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1415/1994.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Muḳniʿ ile el-Muġnî’nin şârihi Ebü’l-Ferec İbn Kudâme. Tahkik: Abdullah Abdulmuhsin et-türki. Riyad: dar Hacer, 1414/1993.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Mugni fi şerhi muhtasar el-Hırakī. Tahkik: Abdullah Abdulmuhsin et-türki. Riyad: alem el-kütüp, 1417/1997.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullāh b. Ahmed b. Muhammed b. Kudâme el-Cemmâîlî el-Makdisî. el-Kâfî fî fıḳhi’l-İmâmi’l-mübeccel Aḥmed b. Ḥanbel.. Tahkik: Abdullah Abdulmuhsin et-türki. Riyad: Dâr hecer, 1417/1997.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî. Beyrut: Dâru Sader, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Alî b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî. Muhtasar Târîḫu Dımaşḳ. Tahkik: Ruhiyye en-nahhas ve Riyad adbulhamid murad. Beyrut: Dâru'l-fikir, 1404/1984.
• İbn Nüceym, Sirâcüddîn Ömer b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. El-Bahru'r-Raik Şerhu Kenzi'd-Dekaik. El- Metbâ'atü El-ilmiyyeç ts.
• İbn Nüceym, Sirâcüddîn Ömer b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Tahkik: Ahmed Adil Abdu'l-mevcud. Beyrut: Daru'l-kütüp el-ilmiyye, 1405/1985.
• İbn Nüceym, Sirâcüddîn Ömer b. İbrâhîm b. Muhammed el-Mısrî. Er-rasailu'z-zeyniyye. Mekke: Dâru’l-baz, 1980.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mecmûʿu fetâvâ. Tahkik: A'mir Cezzar ve Envar el-baz.Mısır: Daru'l-vefa', 1426/2005.
• İbn Zencûye, Ebû Ahmed Humeyd b. Mahled b. Kuteybe el-Horasânî. Kitâbü’l-Emvâl. Tahkik: Şakir Zib Feyyad. Riyad: Merkez el-melek fâysâl lîlbuhûs. ts.
• İbnü’l-Hümâm, Kemâlüddîn Muhammed b. Abdilvâhid b. Abdilhamîd es-Sivâsî el-İskenderî. Fetḥu’l-ḳadîr li’l-ʿâcizi’l-faḳīr. T'alik: Adurrazak Galib. Beyrut: Daru'l-kütüp el-ilmiyye, 1424/2003.
• İlîş, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Muhammed İlîş el-Mısrî. Fetḥu’l-ʿaliyyi’l-mâlik fi’l-fetvâ ʿalâ meẕhebi’l-İmâm Mâlik. Beyrut: Dâru'l-ma'rife, ts.
• Kadri Paşa, Muhammed. Mürşidü’l-ḥayrân. Bulak: el-matba'atu'l-emiriye, 1307/1981.
• Kalyûbî, Şihâbüddîn Ahmed b. Ahmed b. Selâme el-Kalyûbî ve Umeyre el-Burullusî. Ḥâşiyetü’l-Ḳalyûbî ve Umeyre ʿalâ Şerḥi’l-Maḥallî ʿale’l-Minhâc. Kahira: Dâru’l-kütübi’l-ʿArabiyyeti. ts.
• Kanun İntikal el-arazi'l-emiriyye.
• Karâfî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. İdrîs b. Abdirrahmân el-Mısrî el-Karâfî. Eẕ-Ẕaḫîre. Tahkik: Muhammed Hacci. Beyrut: Daru'l-garb el-slami, 1994.
• Karafi, Şehâbeddin, Envârü’l-burûḳ fî envâʾi’l-furûḳ. Abu'l-abbas Ahmed b. İdris. Düzenleyen: Halil el-mensur. Beyrut: Daru'l-kütüp el-ilmiyye, 1418/1998.
• Kâsânî, Alâüddîn Ebû Bekr b. Mes‘ûd b. Ahmed el-Kâsânî. Bedâʾiʿu’ṣ-ṣanâʾiʿ* fî tertîbi’ş-şerâʾi. Beyrut: Daru'l-kütüp el-ilmiyye, 1406/1986.
• Kassar, Yusuf. Al-akarat el-emiriyye. Dımâşk: Nakabetü el-mühamin. ts.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî, el-Ḥâvi’l-kebîr. Tahkik: Ahmed Adil Abdu'l-mevcud. Beyrut: Daru'l-kütüp el-ilmiyye, 1414/1994.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî el-Mâverdî. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. Beyrut: Daru'l-fikir, ts.
• Mecelle (Mecelle-i Ahkâm Adliyye). Beyrut: El-matba'atu'l-Adebiyye, 1302h
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân b. Ahmed el-Merdâvî. El-İnṣâf fî maʿrifeti’r-râciḥ mine’l-ḫilâf ʿalâ meẕhebi’l-İmâmi’l-mübeccel Aḥmed b. Ḥanbel. Tahkik: Muhammed Hâmid el-Fıkī, I-XII, Kahire 1374-1378/1955-1958; Beyrut 1406/1986)
• Mergīnânî, Ebü’l-Hasen Burhânüddîn Alî b. Ebî Bekr b. Abdilcelîl el-Fergānî el-Mergīnânî, Hidâyetu Hidâyetü’l-Mühtedî şarhi Bidâyetü’l-mübtedî. Düzenleyen: Talal Yusuf. Beyrut: Dâru ihyâi’t-türâsi’l-Arabî, ts.
• Mevvâk, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yûsuf b. Ebi’l-Kāsım el-Mevvâk el-Abderî el-Gırnâtî. et-Tâc ve’l-iklîl ʿalâ (bi-şerḥi) Muḫtaṣarı Ḫalîl. Beyrut: Dâru'l-fikir, 1412/1992.
• Mizzî, Ebü’l-Haccâc Cemâlüddîn Yûsuf b. Abdirrahmân b. Yûsuf el-Mizzî. Tehẕîbü’l-Kemâl fî esmâʾi’r-ricâl. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1403/1983.
• Nefravi, Ahmed b. Güneym en-nefravi. Düzenleyen: Abdu'l-varis Muhammed Ali. Beyrut: daru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1418/1997.
• Nekkaş, Nikula. Kanunu'l-Arazi. Beyrut: Metbâ'atu Al-abâ'a Alyâsû'iyyin, 1872.
• Nesâî, Ebû Abdirrahmân Ahmed b. Şuayb b. Alî en-Nesâî. es-Sünenü’l-kübrâ. Tehkik: Abdulmünim Şibli. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1421/2001.
• Öztuna, Yılmaz. Tarihu'd-devleti'l-osmaniye. Arapçaya çeviren. Adnan Mahmud Süleyman. İstanbul: Menşûrât Müessesetü Faysâl Liltemvil, 1988/1408.
• Sâvî, Ahmed b. Muhammed es-Sâvî el-Mâlikî el-Halvetî. Bulġatü’s-sâlik li-Aḳrebi’l-mesâlik, Kahira: Daru'l-me'arif, ts.
• Serahsî, Şemsü'l-Eimme Ebu Bekr Muhammed, el-Mebsût, Beyrut: Dâru'l-ma'rife, ts.
• Sultan, Osman. Şerhu ahkami'l-aradi'l-emiriyye ve nizamu'l-mülkiyyeti'l-akariyye, karar 3339 nolu. ys, ts.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm es-Sübkî. Fetâva’s-Sübkî. Kahire: Mektebetu'l-kudsi, 1355.
• Sübkî, Ebü’l-Hasen Takıyyüddîn Alî b. Abdilkâfî b. Alî b. Temmâm es-Sübkî. el-İbtihâc fî şerḥi’l-Minhâc.Doktora Tez'in Tahkiki. Mekke: cami'atü ümmi'l-kura, 1428.
• Şâfiî, Muhammed b. İdris, el-Ümm. Kahira: Dar eş-şa'b, 2001.
• Şîrâzî, Ebû İshâk Cemâlüddîn İbrâhîm b. Alî b. Yûsuf eş-Şîrâzî. el-Müheẕẕeb* fî fıḳhi’l-İmâm eş-Şâfiʿî. Tahkik: Muhammed ez-zuhayli. Dımâşk: Daru'l-kalem, 1412/1992.
• Şirbînî, Abdurrahman eş-Şirbînî. Haşiyetü'ş-şarbini ale el-gürerü'l-behiyye. Beyrut: daru'l-kütübi'l-ilmiyye, 1418/1997.
• Şirbînî, Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed el-Hatîb eş-Şirbînî el-Kāhirî. Muġni’l-muḥtâc ilâ maʿrifeti meʿânî elfâẓi’l-Minhâc. Düzenleyen: Muhammed Halil İytani. Beyrut: : Dâru'l- ma'rife, 1418/1997.
• Tâceddin es-Sübkî, Abdu'l-vahhab b. Ali b. Abdu'l-kafi. el-Eşbâh ve’n-nezâir. Tahkik: Ahmed Adil Abdu'l-mevcud. Beyrut: Daru'l-kütüp el-ilmiyye, 1411/1991.
• Tarabulsi, Abdu'l-mecid Megribi et-tarabulsi. El-menhel el-faid fi ilmi'l-faraid. Beyrut: al-metâ'atu'l-ebebiyye, 1322.
• Tırmenini ve sermini, Abdussalam ve Abdulcevad. Al-kanun el-medeni ve al-hukuk al-ayniyye. Metbâ'atü İbn Haldun.1410/1990.
• Zebîdî, Muhammed Murtezâ, Tâcü’l-arûs min cevâhiri’l-kâmûs, thk. Dahi Abdu'l-baki , Kuveyt: el-meclis el-vatani lil-funun, 2001.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed ez-Zehebî ed-Dımâşkī. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâ.İşraf: Şuâyb el-Arnaût. Beyrut: Müessesetü'r-Risale, 1403/1983.
• Zekeriyyâ el-Ensârî, Ebû Yahyâ Zeynüddîn Zekeriyyâ b. Muhammed b. Ahmed es-Süneykî el-Ensârî el-Hazrecî. Esne’l-meṭâlib şerḥu Ravżi’ṭ-ṭâlib. Muhammed Muhammed Tâmir, I-IX, Beyrut: Daru'l-kütüp el-ilmiyye, 1422/2001.
• Zerkâ, Mustafa, el-Medhalü’l-fıkhiyyü’l-âm (el-Fıkhu’l-İslâmî fî sevbihi’l-cedîd), Dımâşk: Metbâ'atü cami'atü Dımâşk, 1380/1961.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Cemâlüddîn Abdullāh b. Yûsuf b. Muhammed ez-Zeylaî, ys, Naṣbü’r-râye li-taḫrîci eḥâdîs̱i’l-Hidâye. Müessesetü er-reyyan, ts.
• Zeylaî, Ebû Muhammed Fahruddîn Osmân b. Alî b. Mihcen b. Yûnus es-Sûfî el-Bâriî ez-Zeylaî. Tebyînü’l-ḥaḳāʾiḳ şerhu Kenzü’d-deḳāʾiḳ. Bulak: el-metbâ'atu'l-emiriye, 1314.
• Zeylaî, Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin Kenzü’d-deḳāʾiḳ adlı eserine Osman b. Ali ez-Zeylaî. Tahkik: Muhammed Avvame. Müessesetü r-reyyan, ts.
• Zeylaî, Fahruddin Osman b. Ali, Tebyînü’l-hakâik şerhu kenzi’d-dekâik, Bulak: El-matba'a El-ilmiyyeç, 1315.