Hacı Hasanzâde’nin Mukaddimât-ı Erbaa Hâşiyesinin Tahkiki

Year 2021, Volume: 7 Issue: 1, 893 - 953, 30.06.2021

Mustafa Bilal Öztürk

https://doi.org/10.47424/tasavvur.914991

Abstract

Haşiyelerin neşre hazırlanmasında takip edilen yaygın ve belirgin bir edisyon kritik tarzı yoktur. En az bir metin ve şerh üzerine yazılan haşiye türü eserlerin kahir ekseriyeti, Osmanlı ilim-kültür havzası ve döneminde üretilmiştir. Haşiye türü yazım tarzı, akademik camianın yakın tarihlere kadar ihmal ettiği bir alandır. Şerh-haşiyelerin ilim dünyasına, yeteri kadar katkı sağlamadığı gerekçesi ile yazma eserler göz ardı edilmiştir. İlmî, hukukî ve ahlâkî ilke gereği iddia eden, iddiasını ispat ile mükelleftir. Oysa sözü edilen yargıyı ispat eden veya en azından destekleyen çalışmalar tamamlanmış değildir. Nihai nesnel karar, yazma eserlerin araştırılması neticesine ertelenmelidir. Aksi halde verilen yargı, peşin hükümden öteye geçemeyecektir. Makalenin, şerh-haşiye yazım tarzı hakkındaki akademik çalışmalara ivme kazandırması öngörülmektedir. Mukaddimât-ı Erbaa, müteahhir Mâtürîdî ekolün öncülerinden sayılan Sadrüşşerîa’nın [öl. 747/1346] insan fiillerini çözümlediği bir metindir. Mâtürîdî ekol kuruluşundan itibaren insan özgürlüğüne ve ahlâkî ilkelerin insan merkezli oluşuna duyarlı kalmıştır. İddiaya göre dört öncül sayesinde iradenin ontolojik statüsü anlatım bakımından var da olabilen, yok da olabilen yapıya kavuşmuştur. Özgür Tanrı ve özgür insan anlayışı, iradenin bu yapıda kabul edilmesine bağlıdır. Aksi halde insan veya Tanrı özgür sa-yılmayacaktır. Eş‘arî düşünce sisteminin temsilcisi Teftâzânî [öl. 792/1390] metni eleştirel bir biçimde şerh etmiştir. Ona göre dört önermenin ortaya koyduğu sonuç, Eş‘arî öğreti açısından kapı gıcırtısı ve sinek vızıltısından ibarettir. Anlatılan düşünce ve ilmi gerilimin dayanaklarını merak eden Fatih Sultan Mehmet’in emri üzerine konuya eğilen ulema arasında Hacı Hasanzâde de vardır. Onun eseri, haşiye türü yazım tarzının bir ürünüdür. Hacı Hasanzâde’nin [öl. 911/1505-1506] yazısı, önermelerin eksik ve zayıf yönlerine işaret etmekte ve iradenin ahlâk ilkeleriyle bağlantısını ekoller çerçevesinde tartışmaktadır. Bu makalede Hacı Hasanzâde’nin Hâşiye ‘alâ mukaddimâti’l-erbaa adlı eseri tanıtılacak ve tahkikli neşri sunulacaktır.

Keywords

Kelâm, Hasanzâde, Hâşiye ‘alâ Mukaddimâti’l -Erbaa, Hüsün-Kubuh, İnsan Fiilleri, Tahkikli Neşir

Supporting Institution

Dokuz Eylül Üniversitesi

Project Number

2017.KB.SOS.013

Critical Edition Of Ḥāccī Hasanzāda’s Hāshiya ‘alā Muqaddimāt al-Arba‘a

Abstract

There is no common working style followed in the preparation of the editorial critiques of the ĥāshiya. The overwhelming majority of the ĥāshiya works written on at least one text and commentary (sharḥ), were produced in the Ottoman science-culture basin and period. Ĥāshiya style of writing is an area neglected by the academic community until recently. A claimant is obliged to prove his claim by scientific, legal and moral principles. However, studies that prove or at least support the said judgment have not been completed. The final objective decision should be postponed to the research of manuscripts. Otherwise, the judgment will not go beyond the pre-judgment. The article is intended to give momentum to academic studies on the sharḥ-ĥāshiya writing style. Muqaddimāt al-Arba‘a is a text in which Ṣadr al-Sharī‛ah [die. 747/1346], considered one of the pioneers of the contractor Māturīdī school, analyzes human verbs. Since its establishment, the Māturīdī school has remained sensitive to human freedom and human-centred moral principles. According to the claim, thanks to the four premises, the ontological status of the will has attained a structure that can exist or disappear in terms of expression. The understanding of free God and free man depends on the acceptance of the will in this structure. Otherwise, man and God will not be considered free. The representative of the Ashʿarī thought system Taftazānī [die. 792/1390], critically commented on the text. According to him, the conclusion of the four premises in terms of Ash‘arī doctrine consists of a door creak and a fly hum. There is also Ḥāccī Hasanzāda’s [die. 911/1505-1506] among the scholars who wrote on the order of Fatih Sultan Meḥmed, who wondered the basis of the thought and scientific tension. His work is a product of ĥāshiya style. The article of Ḥāccī Hasanzāda points out the deficiencies and weaknesses of the premises and discusses the connection of the will with the moral principles within the framework of schools. In this article, Ḥāccī Hasanzāda’s work titled Ĥāshiya ‘alā Muqaddimāt al-Arba‘a will be introduced and its critical edited publication will be presented.

Keywords

Kalām, Ḥāccī Hasanzāda, Ĥāshiya ‘alā Muqaddimāt al-Arba‘a, Goodness-Badness, Human Action’s, Critical Edition

Project Number

2017.KB.SOS.013

References

• Çelebi, Kâtib. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. thk. Şerefettin Yaltkaya, Rıfat Bilge. 2 Cilt. İstanbul: Maarifü’l-Celîle, 1941.
• Çelik, İmam Rabbani. XV. yy. Osmanlı Düşüncesinde Telvîh Hâşiyeleri: Teklîfe Dair Tartışmalar. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Güldü, Şule. Osmanlı Dönemi Fıkıh Usulü Çalışmaları: Hüsün-Kubuh Zemininde Oluşan Mukaddimât-ı Erbaa Literatürü. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2019.
• Hacı Hasanzâde. Hâşiye ‘alâ Mukaddimât-ı Erbaa. Süleymaniye Kütüphanesi, 2844, 48b-63b vrk.
• Hacı Hasanzâde. Hâşiye ‘alâ Tefsîri Sûreti’-l-En‘âm. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, AY, 2019, 69a- 87b.
• Hacı Hasanzâde. Risâle fî’l-cihet. İstanbul: Süleymaniye Kütüphanesi, Ayasofya, 2350, 40b-43a.
• İpşirli, Mehmet. “Hacihasanzâde Efendi̇”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/503-504. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kara, İsmail. “Şerh ve Haşiye Geleneği Kuşatılmadan İslam’ın Klasik Kaynakları ve İlim Mirası Anlaşılabilir mi?” Dinî Yayınlar Kongresi, 61-86.
• Köksal, Asım Cüneyd. “İslâm Hukuk Felsefesinde Fiillerin Ahlâkîliği Meselesi –Mukaddimât-ı Erbaa’ya Giriş–”. İslam Araştırmaları Dergisi 28 (01 Eylül 2012), 1-44.
• Köksal, Asım Cüneyd. “Osmanlılarda Mukaddimat-ı Erbaa Literatürü”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi 14/27 (13 Şubat 2018), 101-132.
• Öztürk, Mustafa Bilal. Mukaddimât-ı Erbaa Hâşiyelerinde Kelâmî Tartışmalar (Alâeddin Arabî Bağlamında). İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Özervarlı, M. Sait. “Osmanlı Kelam Geleneğinden Nasıl Yararlanabili-riz?” Dünden Bugüne Osmanlı Araştırmaları (Sempozyum), 197-213.
• Sungur, Necati. Tâcî-zâde Câfer Çelebi’nin Hevesnâme’si. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Şimşek, Elif Turgut. Vâhidî’nin Saâdetnâme’si (İnceleme-metin). İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2020.
• Tahir, Bursalı Mehmed. Osmanlı müellifleri. ed. Mustafa Çiçekler. thk. Mehmet Ali Yekta Saraç. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA), 2016.
• Taşköprülüzâde, Ebu’l-Hayr İsâmüddîn Ahmed Efendi. Eş-şakâ’iku’n-Nu’mâniyye fî ulemâi’d-devleti’l- osmâniyye: Osmanlı âlimleri: (çeviri, eleştirmeli metin). ed. Derya Örs. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, 2019.
• Taşköprülüzâde, Ebu’l-Hayr İsâmüddîn Ahmed Efendi. Tercüme-i Şekâik-i numâniyye: Hadâikü’ş-Şekâik. çev. Mehmed Mecdi. İstanbul: Dârü’t-tıbâati’l-âmire, 1269.
• Teftâzânî, Sa‘düddîn. Şerhu’t-Telvîḥ ‘ala’t-tavżîḥ. thk. Muhammed Adnan Derviş. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi’l-‘İlmiyye, 1998.
• Topuzoğlu, Tevfik Rüştü. “Hâşiye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 16/419-422. İstanbul: TDV Yayınları, 1997.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Câmî-i Rûmî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 7/102-103. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.