Comparison of Arabic-Turkish Grammar in Abū Ḥayyān al-Andalusī’s Kitāb al-idrāk li-lisān al-Atrāk

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 493 - 521, 31.12.2024

Abdulkadir Kişmir

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1519855

Abstract

Abū Ḥayyān al-Andalusī’s work, Kitāb al-idrāk li-lisān al-Atrāk, is considered one of the oldest lexicographical and grammatical studies related to the Turkish language. Considering the author’s claim that he wrote his work by interviewing people whom he considered to be authoritative, it can be said that the work possesses an original structure. At the same time, this work, which was authored with the aim of teaching Turkish to Arabs, is significant as it indicates that Turkish was one of the dominant languages in regions where the Arab population is in the majority. The last part of this threepart work comprises syntax. In this section, Abū Ḥayyān aims to compile Turkish grammar rules by identifying the equivalents of Arabic grammatic rules in Turkish. Therefore, the aforementioned work can also be seen as a comparative grammar study. The aim of this article is to highlight some grammatical differences that Abū Ḥayyān deemed significant and explicitly or implicitly pointed out between the two languages. In this article, which we limited to the third chapter of Kitāb al-idrāk and made use of the literature review method, it was observed that an attempt was made to establish Turkish grammatical rules based on the general principles of Arabic, but it was concluded that some of the issues that are seen as differences between the two languages actually stem from this method.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric, Grammar, Abū Ḥayyān, Kitāb al-idrāk, Comparison

Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Kitâbu’l-idrâk li lisâni’l-Etrâk Adlı Eserinde Arapça-Türkçe Gramer Mukayesesi

Abstract

Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Kitâbu’l-idrâk li lisâni’l-Etrâk isimli eseri Türk diliyle ilgili en kadim sözlük ve gramer çalışmalarından biri kabul edilmektedir. Müellifin eserini bizatihi muteber kabul ettiği şahıslarla görüşerek kaleme aldığı iddiası dikkate alındığında çalışmanın orijinal bir yapıya sahip olduğu söylenebilir. Aynı zamanda Araplara Türkçe öğretmek amacıyla telif edilen bu çalışma Arap kökenli nüfusun çoğunlukta olduğu topraklarda Türkçenin hâkim diller arasında olduğunu göstermesi bakımından önem arz etmektedir. Üç bölümden oluşan eserin son kısmını nahiv/cümle bilgisi oluşturmaktadır. Ebû Hayyân bu bölümde Arapça nahiv kaidelerinin Türkçedeki karşılıklarını tespit ederek Türkçe dilbilgisi kurallarını derlemeyi amaçlamaktadır. Dolayısıyla zikri geçen eser aynı zamanda karşılaştırmalı bir gramer çalışması olarak görülebilir. Bu makaledeki amacımız Ebû Hayyân’ın önemli görüp sarahaten veya zımnen işaret ettiği iki dil arasındaki bazı dilbilgisel farklılıkları ortaya koymaktır. Kitâbu’l-idrâk’in üçüncü bölümüyle sınırladığımız ve literatür taraması yönteminden istifade ettiğimiz bu makalede Arapçanın genel kaidelerinden yola çıkarak Türkçe dilbilgisi kurallarının oluşturulmaya çalışıldığı müşahede edilmekle beraber iki dil arasında fark olarak görülen bazı hususların aslında bu yöntemden kaynaklandığı sonucuna varılmıştır.

Keywords

Arap Dili ve Belagatı, Gramer, Ebû Hayyân, Kitâbu’l-idrâk, Mukayese.

References

• Aldemir, Ünal. “Nüshâlar Işığında Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-BELLETEN 67 (2019), 65-86. https://doi.org/10.32925/tday.2019.20
• Aldemir, Ünal. Yabancılara Türkçe Öğretiminde Kaynak Eserler (Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Atrâk Örneği). İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Banguoğlu, Tahsin. Türkçenin Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1990.
• Bican, Gülşat. “Kitâbu’l-İdrâk li Lisânü’l-Etrâk’ın Yabancılara Türkçe Öğre-timi Açısından İncelenmesi”. Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 16/44 (2019), 359-376.
• Biçer, Nurşat. “Hunlardan Günümüze Yabancılara Türkçe Öğretimi”. Ulus-lararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 1/4 (2012), 107-133. https://doi.org/10.7884/teke.100
• Bozaslan, Mehmet. “Talas Savaşı’nın İslam Tarihindeki Önemi ve Türklerin Müslüman Oluşunda Etkili Olan Unsurlar”. Academic Social Resources Journal 5/14 (2020), 291-296. http://dx.doi.org/10.31569/ASRJOURNAL.38
• Bulut, Adem. Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk’te İsimler-Dîvânu Lügati’t-Türk ve Kıpçak Sözcükleriyle Karşılaştırma-. Adana: Çukurova Üniversitesi, Sos-yal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Cürcânî, Abdulkâhir b. Abdirrahmân. Kitâbu’l-muḳteṣıd fî şerḥi’l-Îżâḥ. thk. Kâzım Bahr el-Mercân. 2 Cilt. Irak: Dâru’r-Reşîd, 1982.
• Çârperdî, Ebü’l-Mekârim Fahrüddîn Ahmed b. el-Hasen. el-Muġnî fî ʿilmi’n-naḥv. thk. Kâsım el-Mûşî Ebû Muhammed Enes. Beyrut: Dâru Sâdır, 2011.
• Doğan, Yusuf. “Ebû Hayyân el-Endelüsî’nin Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk Adlı Eserinin Dilbilim Açısından İncelenmesi”. Cumhuriyet İlahiyat Der-gisi 20/2 (2016), 329-348. https://doi.org/10.18505/cuid.275756
• Ebû Alî el-Fârisî, Hasen b. Ahmed. Îżâḥu’l-ʿAḍudî. thk. Hasan Şâzelî Ferhûd. Mısır: Dâru’t-Te’lîf, 1969.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. et-Teẕyîl ve’t-tekmîl fî Şerḥi kitâbi’t-Teshîl. thk. Hasen Hindâvî. 14 Cilt. Dımaşk: Dâru’l-Kalem, 1997.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. İrtişâfu’ḍ-ḍarab min lisâni’l-ʿArab. thk. Recep Osmân Muhammed. 5 Cilt. Kahire: Mektebe-tü’l-Hancî, 1998.
• Ebû Hayyân, Muhammed b. Yûsuf b. Alî el-Endelüsî. Kitâbu’l-idrâk li lisâni’l-Etrâk. thk. Ahmet Caferoğlu. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1930.
• Ediskun, Haydar. Türk Dil Bilgisi Sesbilim-Biçimbilgisi-Cümlebilgisi. İstanbul: Remzi Kitabevi, 1999.
• Ergin, Muharrem. Türk Dil Bilgisi. İstanbul: Bayrak/Basım/Yayın/Tanıtım, 2013.
• Ezherî, Zeynüddîn Hâlid b. Abdillâh. Şerḥu’t-Taṣrîḥ ʿale’t-Tavḍîḥ. thk. Mu-hammed Bâsil Uyûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• Güner, Gâlip. Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2020.
• Hasan, Abbâs. en-Naḥvu’l-vâfî meʿa rabṭihî bi’l-esâlîbi’r-refîʿa ve’l-ḥayâti’l-luġaviyyeti’l-müteceddide. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Meʿârif, 1966.
• Işık, Cemal. “Arapça İle Türkçe Arasındaki Temel Farklar”. Iğdır Üniversite-si İlahiyat Fakültesi Dergisi 6 (2015), 119-146.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Evḍaḥu’l-mesâlik. thk. Muham-med Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-ʿAsriyye, 2011.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Muġni’l-lebîb ʿan kütübi’l-eʿârîb. thk. Fahruddîn Kabâve. İstanbul: Dâru’l-Lubâb, 2018.
• İbn Hişâm, Cemâlüddîn Abdullâh b. Yûsuf. Şerḥu Şuẕûri’ẕ-ẕeheb fî maʿrifeti kelâmi’l-ʿArab. thk. Abdulganî ed- Dakr. Dımaşk: eş-Şeriketü’l-Müttahidetü li’t-Tevzîʿ, 1984.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb. Bedâiʿu’l-fevâid. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-ʿArabî, ts.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerḥu’l-Kâfiyeti’ş-şâfiye. thk. Abdulmunim Ahmed Herîdî. 5 Cilt. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, 1982.
• İbn Mâlik, Cemâlüddîn Muhammed b. Abdillâh et-Tâî el-Endelüsî. Şerḥu’t-Teshîl. thk. Abdurrahmân es- Seyyid, Muhammed Bedevî. 4 Cilt. Kahire: Dâru Hecer, 1990.
• İbn Yaʿîş, Ebü’l-Bekâ Muvaffakuddîn Muhammed el-Esedî. Şerḥu’l-Mufaṣṣal. thk. İmîl Bedî Yâkub. 6 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2001.
• İbnü’l-Esîr, Mecdüddîn Mübârek b. Esîruddîn Muhammed. el-Bedîʿ fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. thk. Fethî Ahmed Alâeddîn. 2 Cilt. Mekke: Câmiʿatü Ümmi’l-Kurâ, 1999.
• İbnül-Habbâz, Ahmed b. el-Hüseyn. Tevcîhu’l-lumeʿ. thk. Fâyiz Zekî Mu-hammed Diyâb. Mısır: Dâru’s-Selâm, 2007.
• İbnü’l-Hâcib, Cemalüddîn Osmân b. Ömer. Emâli ibn Hâcib. thk. Fahr Sâlim Süleymân Kadâre. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1989.
• İbnü’l-Verdî, Ebû Hafs Zeynüddîn Ömer b. el-Muzaffer. Taḥrîrü’l-ḫaṣâṣa fî teysîri’l-Ḫulâṣa. thk. Abdullâh b. Alî. 2 Cilt. Riyâd: Mektebetü’r-Rüşd, 2008.
• İbnü’n-Nâzım, Bedruddîn Muhammed b. Muhammed. Şerḥu İbni’n-Nâẓım ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. thk. Muhammed Bâsil Uyûn. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 2000.
• İbnü’s-Serrâc, Ebû Bekr b. Muhammed b. es-Serî. el-Uṣûl fi’n-naḥv. thk. Ab-dulhüseyn el-Fetlî. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.
• Kafes, Mahmut. “Ebû Hayyân el-Endelüsî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An-siklopedisi. 10/152-153. İstanbul: TDV Yayınları, 1994.
• Kalafat, Şermin. “Eski Anadolu Türkçesinde Yalancı Tanımlık (Artikel): ‘ol’ İşâret Sıfatı”. Journal of Turkish Studies Özel Sayı 1 (Aralık 2021), 185-208.
• Karamanlıoğlu, Ali Fehmi. Kıpçak Türkçesi Grameri. Ankara: Türk Dil Ku-rumu Yayınları, 1994.
• Melikov, Tarlan Paşa Oğlu. “Kitabul İdrak Fi Lisanil Etrak”. Bakü Devlet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Elmi Mecmuası, 253-260.
• Murâdî, Bedruddîn Hasen b. Ümmü Kâsım. Tevḍîḥu’l-meḳâṣıd ve’l-mesâlik bi şerḥi Elfiyye İbn Mâlik. thk. Abdurrahmân Alî Süleymân. 3 Cilt. Kahire: Dâru’l-Fikri’l-ʿArabî, 2008.
• Nâzirü’l-Ceyş, Muhammed b. Yûsuf b. Ahmed. Temhîdu’l-ḳavâʿid bi şerḥi Teshîli’l-fevâid. thk. Alî Muhammed Fâhir. 11 Cilt. Kahire: Dâru’s-Selâm, 2007.
• Özyetgin, Ayşe Melek. Kitâbu’l-İdrâk li Lisâni’l-Etrâk Fiil: Tarihî Karşılaştırmalı Bir Gramer ve Sözlük Denemesi. Ankara: KÖKSAV, 2001.
• Râcihî, Abduh. et-Taṭbîḳu’n-naḥvî. Beyrut: Dâru’n-Nahdeti’l-ʿArabî, 2004.
• Sabbân, Ebü’l-İrfân Muhammed b. Alî. Ḫâşiyetu’ṣ-Ṣabbân ʿalâ şerḥi’l-Üşmûnî ʿalâ Elfiyye İbn Mâlik. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1997.
• Sîbeveyhi, Ebû Bişr Amr b. Osmân b. Kanber. el-Kitâb. thk. Abdusselâm Muhammed Hârûn. 4 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hancî, 1988.
• Süheylî, Ebü’l-Kâsım Abdurrahmân b. Abdillâh. Netâicu’l-fiker fi’n-naḥv. thk. Âdil Ahmed Abdulmevcûd, Alî Muhammed Muavvaz. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1992.
• Süyûtî, Abdurrahmân b. Ebî Bekr. Hemʿu’l-hevâmiʿ fî şerḥi Cemʿi’l-cevâmi. thk. Ahmed Şemsuddîn. Beyrut: Dâru'l-Kütübi'l-ʿİlmiyye, 1998.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ. el-Meḳâsidu’ş-şâfiye fî şerḥi ḫulâṣati’l-kâfiye (Şerḥi Elfiyye İbn Mâlik). thk. Abdurrahmân b. Süleymân el-Useymîn vd. 10 Cilt. Mekke: Maʿhedü’l-Bühûsi’l-ʿİlmiyye, 2007.
• Toparlı, Recep vd. Kıpçak Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu Ya-yınları, 2007.
• Üşmûnî, Nûruddîn Alî b. Muhammed. Menhecu’s-sâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik. thk. Muhammed Muhyiddîn Abdulhamîd. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1998.
• Zemahşerî, Mahmûd b. Ömer. el-Mufaṣṣal fî ṣanʿati’l-iʿrâb. thk. Alî Ebû Mil-him. Beyrut: Mektebetü’l-Hilâl, 1993.
• el-Ḳavânînü’l-Külliyye li- żabti’l-Lüġati’t-Türkiyye. İstanbul: Evkaf Matbaası, 1928.