Mağrib ve Kuzey Afrika’da Geleneksel Hafızlık Usulü: Tarihsel Gelişim ve Yöntem

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 979 - 1013, 31.12.2024

Alaaddin Salihoğlu

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1531532

Abstract

Endülüs, Mağrib ve Kuzey Afrika bölgeleri, İslâm tarihinde hafızlık ve resmü’l-mushaf konusunda metodik yaklaşımları ve titiz uygulamalarıyla temayüz etmişlerdir. Bu sahalarda öncü roller üstlenerek, kırâat ilminin geli-şimine kayda değer katkılarda bulunmuşlardır. Mağribîlerin bu konulardaki uzmanlığının ve üstünlüğünün en somut göstergesi; günümüz İslâm dünya-sında basılan mushafların sonunda yer alan tanıtım sayfalarında, ilgili mus-hafların kitabeti ve zaptı konusunda referans olarak kullanılan kaynakların, Batı İslâm coğrafyasında yetişen âlimler tarafından telif edilmiş olmasıdır. Bu üstünlüğün ardında yatan sebeplerden biri bölgede asırlardır süregelen geleneksel tahta levha merkezli hafızlık yöntemidir. Çalışmada, Mağrib ve Kuzey Afrika bölgesindeki levhalarla hafızlık geleneği ele alınmış, bu gele-neğin tarihsel gelişimi ve İslâm’ın bölgede yayılmasıyla başlayan eğitim süre-ci incelenmiştir. Ardından, bölgedeki Kur’ân eğitimi veren kurumlar hak-kında bilgi verilmiştir. Sonraki başlıkta, hafızlık eğitimi sürecinin üç temel merhalesi detaylandırılmış ve yöntemin farklı uygulamaları açıklanmıştır. Daha sonra, tahta levha merkezli hafızlık metodunun özellikleri üzerinde durulmuştur. Bu yöntemin görsel ve işitsel boyutları nasıl bütünleştirdiği, arz, semâ‘ ve kitabet unsurlarını nasıl birleştirdiği, Kur’ân’ın sonundan baş-lama yaklaşımının avantajları ve çoklu zekâ teorisiyle uyumu gibi konular ele alınmıştır. Ayrıca çalışmada, bu ezber yönteminin hafızlık ile resmü’l-mushaf arasında köprü rolünü üstlenen tenzîl ve ansâs uygulamaları da in-celenmiştir. Bunun yanı sıra çalışma kapsamında geleneksel hafızlık eğiti-minde kullanılan eğitim materyalleri hakkında bilgi verilmiş ve bu araç-gereçlerin bölgesel dini ve kültürel bağlamdaki sembolik anlam ve önemi ortaya konmaya çalışılmıştır. Yöntem açısından, bu araştırma mukayeseli analiz ve literatür taraması yöntemlerini benimsemiştir.

Keywords

Kur’ân-ı Kerîm Okuma ve Kırâat İlmi, Mağrib ve Kuzey Afrika, Kur’ân Eği-timi, Hafızlık, Levhalarla Hafızlık

Traditional Memorization Method in the Maghreb and North Africa: Historical Development and Methodology

Abstract

Andalusia, the Maghreb, and North Africa have played important roles in Islamic history regarding Qurān memorization and writing. These regions have contributed significantly to Qurānic recitation methods. The expertise of Maghrebi scholars is evident in modern Qurān printing, which often ref-erences their work. This expertise partly stems from a traditional wooden board-based memorization method used for centuries. This study examines the wooden board Qurān memorization tradition in the Maghreb and North Africa. It explores the history and educational process of this method, which began with Islam's spread in the region. The study also describes Qurānic education institutions in the area. The research outlines three main stages of the memorization process and explains different applications of the method. It highlights the characteristics of the wooden board-centered approach, including how it combines visual and auditory learning, recitation to a teacher (ardh), listening (samā'), and writing. The study discusses the bene-fits of starting memorization from the end of the Qurān and how this meth-od aligns with multiple intelligence theory. It also examines 'tanzel' and 'an-sas' practices, which connect memorization to Qurānic orthography. Addi-tionally, the study describes the educational materials used in traditional memorization and explores their symbolic meaning in the regional religious and cultural context. The research uses comparative analysis and literature review methods.

Keywords

Qurān Reading and Qirāat Science, Maghreb and North Africa, Qurānic Education, Memorization of the Qurān, Memorization with Boards.

References

• Akdemir, Mustafa Atilla. Kıraat İlmi Eğitim ve Öğretim Metotları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Akdemir, Mustafa Atilla. “Kur’an Ezberinde Kalite İhtiyacı ve Donanımlı Ha-fızlık”. Usûl 13/1 (2010), 21-40.
• Alemdar, Yusuf. Müslüman Toplumlarda Tesis Edilen Eğitim Kurumları. Konya: Eğitim Yayınevi, 2018.
• Algur, Hüseyin. Hafızlık Eğitimi Alan Bireylerin Motivasyon ve Psiko-Sosyal Du-rumları. İstanbul: Değerler Eğitimi Merkezi Yayınları, 1. Basım, 2019.
• Âlim, Osman Muhammed. “Menâhicü taʿlîmi’l-Ḳur’âni’l-Kerîm”. Mecelletü Kül-liyyeti’l-Kur’ân 3 (1430), 211-269.
• A‘râb, Sa‘id. el-Ḳurrâʾ ve’l-ḳırâʾât fi’l-Maġrib. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 1. Basım, 1990.
• ‘Arûsî, Abdülaziz el-‘Ayyâdî. el-Anṣâṣu’l-Ḳurʾâniyye. Rabat, 5. Basım, 2006.
• Bekrî vd., Hayrulenvâr. “Ṭarîḳatü taʿlîmi’l-Ḳurʾâni fî Binġâzî”. Mecelletü’l-Ulûmi ve’d-Dirâsâti’l-İnsâniyye 2/1 (2014), 137-147.
• Bozkurt, Nebi. “Dârülkurra”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 8/543-545. İstanbul: TDV Yayınları, 1993.
• Bûgazâle, M. Reşid. “el-Ketâtîb ve’r-ribâtât ve’z-zevâyâ”. 273-338. Riyad: Câmiatü’l-Melik Suûd, 2015.
• Bûşâkûr, Abdurrahim. “Mümeyyizâtü ṭarîkati taḥfizi’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm fî zevâya’l-Maġribi’l-ʿArabî”. el-Mecelletü’l-Cezâiriyye li’l-Ebhâs ve’d-Dirâsât 3/3 (2020), 1-10.
• Câbiri, İbtisâm bint Avad. “Cuhûdü’l-ümme fî taḥfîzi’l- Ḳurʾâni’l-Kerîm”. Me-celletü Cami‘ati’l-Ezher Külliyyetü Usûli’d-Dîn 2 (2010).
• Cellûl, Hâdî. “Devru’z-zevâye’t-talîmî fi’l-Maġribi’l-Evsaṭ”. Mecelletü’s-Sâvire 8/2 (2022), 138-152. Çelik, Ömer. “Hafızlık”. Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmî Dergisi 7/13 (2012), 69-83.
• Çimen, Emin Çimen. Hafızlık Tarihi ve Türkiye’de Hafızlık Kurumunun İşlevselliği. İstanbul: Sayfa Dijital Baskı, 1. Basım, 2010.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd ed-. el-Muḥkem fî naḳṭi’l-meṣâḥif. thk. Azze Ha-san. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1997.
• Dânî, Ebû Amr Osmân b. Saîd. el-Muḳniʿ fî maʿrifeti mersûmi meṣâḥifi ehli’l-emṣâr. thk. Muhammed es-Sâdık Kamhâvî. Kahire: Mektebetü’l-Külliyyâti’l-Ezheriyye, ts.
• el-Halîl en-Nahvî. Bilâdü Şinḳīt el-minâre ve’r-ribâṭ. Tunus: el-Münazzametü’l-Arabiyye li’t-Terbiye, 1. Basım, 1987.
• Gökdemir, Ahmet. “Osmanlı Kur’ân Eğitim Merkezleri: Dârülkurrâlar ve Sıb-yan Mektepleri”. Edebali İslamiyat Dergisi 1/2 (2017), 43-60.
• Hâfız, Mutî‘. Dûru’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm. Dımaşk: Dâru’l-Beyrûtî, 1. Basım, 1430.
• Hallâf, Muhammed Abdulvehhâb. Vesâʾiḳ fî şüʾûni’l-ʿimrân fi’l-Endelüs. Kahire: el-Merkezü’l-‘Arabî li’l-İ‘lâm, 1. Basım, 1983.
• Hamîtû, Abdülhâdî. Ḥayâtü’l-küttâb ve edebiyyâtü’l-mahḍara. 2 Cilt. Rabat: Fas Diyanet İşleri Bakanlığı Yayınları, 1. Basım, 1427.
• Hamîtû, Abdülhâdî. Ḳırâʾatü’l-İmâm Nâfiʾ ʾinde’l-maġâribe. Fas: Fas Diyanet İşle-ri Bakanlığı Yayınları, 2003.
• Huzâî, Ali b. Muhammed. Taḫrîcü’d-delâlâti’s-semʿiyye. thk. İhsân Abbâs. Bey-rut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 1. Basım, 1404.
• İbn Abdilber, Yûsuf b. Abdillâh en-Nemerî. el-İstîʿâb fî maʿrifeti’l-aṣḥâb. thk. Ali Muhammed el-Beccâvî. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cîl, 1. Basım, 1412.
• İbn Battûta, Muhammed b. Abdillâh. Riḥletü İbn Baṭṭûṭa (Tuḥfetü’n-nüẓẓâr fî ġarâʾibi’l-emṣâr ve ʿacâʾibi’l-esfâr). Rabat: Ekâdîmiyyetü’l-Memleketi’l-Mağribiyye, 1417.
• İbn Cübeyr, Ebü’l-Hüseyn Muhammed b. Ahmed. er-Riḥle. Beyrut: Dâru’l-Hilâl, ts.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. el-Muḳaddime. thk. Abdullah ed-Dervîş. 2 Cilt. Şam: Dâru Ya’rub, 1. Basım, 2004.
• İbn Rüşd, Muhammed b. Ahmed el-Kurtubî. el-Muḳaddimâtü’l-mümehhidât. thk. Muhammed Haccî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 1408.
• İbn Sa‘d, Muhammed b. Sa‘d el-Kâtib. eṭ-Ṭabaḳātü’l-kübrâ. thk. Ali Muhammed Ömer. 11 Cilt. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1. Basım, 1421.
• İbnü’l-Cezerî, Ebü’l-Hayr Şemsüddin Muhammed b. Muhammed. Ġāyetü’n-nihâye fî ṭabaḳāti’l-ḳurrâʾ. thk. Gotthelf Bergsträsser. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2006.
• İsmâil, Şabân Muhammed. Resmü’l-Muṣḥafi ve ḍabtuhu. Kahire: Dâru’s-Selâm, 3. Basım, 2012.
• Kâdî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik. thk. Muhammed b. Tâvît et-Tancî vd. 8 Cilt. Rabat: Fas Diyanet İşleri Bakanlığı, 2. Basım, 1983.
• Kastallânî, Ahmed b. Muhammed b. Ebî Bekr. İrşâdü’s-sârî. 10 Cilt. Kahire: el-Matba’atü’l-Kübrâ el-Emîriyye, 1323.
• Kayrevânî, Abdullāh b. Ebî Zeyd Abdirrahmân. en-Nevâdir ve’z-ziyâdât ʿalâ mâ fi’l-Müdevvene min ġayrihâ mine’l-ümmehât. thk. Abdülfettâh el-Hulv vd. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 1. Basım, 1999.
• Kazıcı, Ziya. İslâm Medeniyeti ve Müesseseleri Târihi. İstanbul: Kayıhan Yayınları, 2001.
• Kızılaslan, İshak. “Tarihi Süreçleri Bağlamında Sudan’da Kur’an Eğitimi ve Türkiye’deki Kur’an Kursu Tecrübesi ile Karşılaştırması”. Esam Ekonomik ve Sosyal Araştırmalar Dergisi 3/2 (2022), 190-211.
• Köylü, Mustafa - Altaş, Nurullah. Din Eğitimi. Ankara: Gündüz Eğitim ve Ya-yıncılık, 2. Basım, 2012.
• Kurt, Fatih (ed.). Dünden Bugüne Kur’an Eğitim Öğretimi ve Kuran Kursları. An-kara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2. Basım, 2021.
• Kurt, Yaşar. “Kur’ân’ın Korunmasında Hâfızlık Müessesesi”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/22 (2012), 229-251.
• Mahlûf, Muhammed b. Muhammed. Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳāti’l-Mâlikiyye. thk. Abdülmecid Hayyâlî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘İlmiyye, 1. Basım, 2003.
• Mâlikî, Ebû Bekir Abdullah b. Muhammed. Riyâżu’n-nüfûs fî ṭabaḳāti ʿulemâʾi’l-Ḳayrevân ve İfrîḳıyye. thk. Beşîr el-Bekkûş. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 2. Basım, 1414.
• Maşalı, Mehmet Emin. Kur’ân’ın Metin Yapısı: Mushaf Tarihi ve İmlâsı. Ankara: Otto Yayınları, 2. Basım, 2015.
• Mebrûk, el-Ulebî, Ramadân, Adnân. “Menheciyyetü ta’limi’l-Kur’âni fi’l-Memleketi’l-Maġribiyye ve biladi Şinkîṭ”. Mecelletü’l-Câmia Li’d-Dirâsâti’l-İslâmiyye 29/4 (2021), 212-240.
• Muhammed, Ali İbrahim. Târîḫu’l-kitâbeti’l-ʿArabiyye. Cize: Dâru’l-Meşriki’l-Arabî, 1. Basım, 2018.
• Özbek, Ömer. “Dünyada Hafızlık Yöntem Örnekleri”. Bilimname 29 (2015), 183-209.
• Salihoğlu, Alaaddin. “Mağrib ve Kuzey Afrika Bölgesinde Nâfi‘ Kirâati ve On Tarîki”. Tasavvur / Tekirdağ İlahiyat Dergisi 9/1 (2023), 325-358.
• Süveysî, Ebû Bekr. “Edebiyyâtü taḥfîẓi’l-Ḳurʾân fi’z-zevâye’l-Lîbiyye”. Mecelle-tü Usûli’d-Dîn 2/6 (2022), 384-403.
• Şahin Aynur, Hatice. Kur’an Hıfzı Geleneği ve Günümüzdeki Uygulama Biçimleri. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1. Basım, 2015.
• Şelebî, Hind. el-Ḳırâʾâtü bi-İfrîḳiyye. ed-Dâru’l-Arabiyyetü li’l-Kitâb, 1983.
• Tanman, Parlak, M. Baha, Sevgi. “Tekke”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. 40/370-379. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Temel, Nihat. Kıraat ve Tecvid Istılahları. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 3. Basım, 2013.
• Ulu, Mustafa - Bakaç, Zeynep. “Hafızlık Eğitiminin Bireyin Duygu Durumuna Etkisi”. Erciyes Akademi 37/4 (2023), 1703-1724.
• Usta, Nicât Milâd. el-Cemu’l-müfîd li-tenzîlâti resmi’l-Kur’âni’l-Mecîd. Libya, 2. Basım, 1445.
• Ünal Karagüven, Meşküre Hülya. “Çoklu Zekâ Teorisi ve Eğitimde Uygulama-ları”. Academia Eğitim Araştırmaları Dergisi 3/2 (2018), 1-17.
• Yâkūt el-Hamevî, Şihâbüddîn Yâkūt b. Abdillâh. Muʿcemü’l-büldân. Beyrut: Dâr Sâdır, ts.
• Yiğit, İsmail. “Ribât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 35/76-79. İstan-bul: TDV Yayınları, 2008.
• Zebîdî, Muhammed el-Murtazâ. Tâcü’l-ʿarûs min cevâhiri’l-Ḳāmûs. thk. Abdüs-settâr Ferrâc. 40 Cilt. Kuveyt: Matba’atü Hukûmeti’l-Kuveyt, 2. Basım, 1391.
• Zehebî, Muhammed b. Ahmed. Târîḫu’l-İslâm ve vefeyâtü’l-(ṭabaḳātü’l-) meşâhîr ve’l-aʿlâm. thk. Beşşâr Marûf. 17 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmiyy, 1. Basım, 1424.
• Zürkānî, Muhammed Abdülazîm. Menâhilü’l-ʿirfân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân. 2 Cilt. Kahire: Matba’atü İsâ el-Bâbî el-Halebî, 3. Basım, ts.
• Kur’ân-ı Kerim Meâli. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 15. Basım, 2008.
• Muṣḥafü’l-Medîneti’n-Nebeviyye. Medine: Kral Fehd Mushaf Basım Kurumu, 1406.