Endülüs'te Tarım ve Sulama Sistemleri

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 837 - 874, 31.12.2024

Kadir Erbil

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1532674

Abstract

Endülüs’te emirler, halifeler ve üst düzey yöneticiler tarafından kurulan tarımsal alanlar, tarımın gelişimine büyük katkı sağlamıştır. Bu bölgeler adeta araştırma ve uygulama merkezleri olarak hizmet vermiş; yeni bitki türleri denenmiş, farklı tohumların ve bitkilerin ıslahı yapılmıştı. Bu alanlar sayesinde farklı coğrafyalardan getirilen yeni türlerin ilk denemeleri yapılmış, sonra da üretimleri yaygınlaştırılmıştı. Endülüs’te tarıma gösterilen ilgi ve sağlanan destekle birlikte, sulama sistemleri de gelişmiş, bu da ürün çeşitliliğinin artmasına, ürünlerin kalitesi yükselmesine ve verimliliğin artmasına yol açmıştır. Endülüs tarımında yeni tarım tekniklerinin kullanılması da dönemin önemli bir özelliği olmuştu. Sulama tekniklerinin gelişmesi ve sulu tarımın yaygınlaşması, bu dönemin belirgin özelliği olmuştur. Bu dönemde Müslümanların kullandığı en önemli teknikler nelerdir? Endülüs’teki Müslümanlar, su kaynaklarının paylaşımı ve çevresindeki anlaşmazlıkların adil bir şekilde çözülmesi için tipik adaletli yasal çerçeveyi belirlediler mi? Endülüs’te tarım ve sulama alanında adlarını duyurmuş önde gelen bilim insanları kimlerdir? Onlar bize hangi medeniyet mirası ve eserleri bıraktılar? Bu makale Endülüs’te tarım ve sulama politikalarının işlevselliğini ele alarak bu ve benzeri sorulara cevap aramaktadır.

Keywords

İslam Tarihi, Endülüs, Tarım, Tarım Ürünleri, Sulama Sistemleri

Agriculture and Irrigation Systems in Andalusia

Abstract

The agricultural lands established by emirs, caliphs, and high-ranking officials in al-Andalmade significant contributions to the development of agriculture. These areas essentially served as research and experimentation centers, where new plant species were tested, and different seeds and plants were cultivated. Through these areas, trials of new species brought from different regions were conducted, and their production was subsequently expanded. With the attention and support given to agriculture in al-Andalus, irrigation systems also advanced, leading to an increase in crop variety, improved product quality, and enhanced productivity. The use of new agricultural techniques was another key characteristic of the period. The development of irrigation techniques and the expansion of irrigated farming became defining features of this era. What were the most important techniques used by the Muslims during this period? Did the Muslims in al-Andalus establish a typical and just legal framework for the equitable distri-bution of water resources and the resolution of disputes surrounding them? Who were the prominent scholars in the field of agriculture and irrigation in al-Andalus, and what legacy and works did they leave behind? This article seeks to answer these and similar questions, addressing the functionality of agricultural and irrigation policies in al-Andalus.

Keywords

Islamic History, Andalusia, Agriculture, Agricultural Products, Irrigation Systems

References

• Abbas, İhsan. Buḥûs̱ ve dirâsât fi’l-edeb ve’t-târîḫ. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 2000.
• Adıgüzel, Cumhur Ersin. “Madrid”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedi-si (3.). C. EK-2. Ankara: TDV Yayınları, 2019.
• Bal, Faruk. Endülüs Emevîleri Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul, Akademik Yayınları, 2021.
• Bal, Faruk. “Endülüs’te Tarım Alanında Ortaya Çıkan Gelişmeler”. İslâm Araştırmaları Dergisi 50/114. (2023), 93-122.
• Bekrî, Ebû Ubeyd Abdullâh b. Abdilazîz b. Muhammed b. Eyyûb b. Amr el-Bekrî el-Endelüsî. el-Mesâlik ve’l- memâlik. thk. Abdurrahman Haccî. Beyrut: yy. 1968.
• Belğîs, Muhammed Emin. el-Hayatü’l-fikrîye bi’l-Endelüs fî asri’l-Murabıtîn. Cezâir: Câmiatü Cezâiriye, Külliyeti’l-ictimâiyye ve’l-insâniyye, kısmı’t-târîh, Doktora tezi, 2003.
• Benhamâde. Saîd. el-Mâu ve’l-insân fî’l-Endelüs fi’l-karneyni 7-8 hicri ve 13-14 milâdî. yy. Dâru’t-talîa li’t tıbaa ve’n-neşr, 2007.
• Bûteşîş, İbrahim el-Kadrî. İdaât Havle Türâsi’l-Garbi’l-İslâmî ve Târîhi’l-İctimâî ve’l-İktisâdî. Beyrut: Dâru’t- talîa‘ 2002.
• Dıraman, Harun. “Tarımsal Bilimler Tarihi Üzerine Yapılan Bazı Önemli Çalışmaların Bilim Tarihi Metodolojisi Açısından İncelenmesi”. Prog-ram adı: 2. Uluslararası Prof. Dr. Fuat Sezgin İslâm Bilim Tarihi Sempoz-yumu, İstanbul, 2023.
• Dendeş, İsmet Abdüllatif. el-Endelüs fî nihâyeti asri’l-Murâbıtîn ve bidâyeti’l-Muvahhıdîn- asru’t-tavâifi’s- sânî. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1988.
• Ebû’l-Fazl. Şarku’l-Endelüs fî’l-asri’l-İslâmî. Kahire: Dâru’l-marifeti’l-câmî‘,1996.
• Fâris Sabrî el- Heyetî. Nevâîri’l-Furât Şevâhidi Târîhiye alâ isâleti hadâriye. Bağdat: Merkezi buhûsi’t-türâsi’l- Arabî, 1990.
• Feyûmî, Ahmed b. Muhammed b. Ali Feyûmî. Misbâhu’l-münîr fî gureybi’ş- şerhi’l-kebîr. Beyrut. Mektebetü’l- ilmiye, tsz.
• Glik, F. Thomas. “et-Teknolojya’l-hidroliye fi Endelüs el-Hadâratü’l-Arabiyyeti’l-İslâmiyye fi’l-Endelüs”. trc. Salah Cerrâr, Beyrut: Dirâsâtü’l-vahdeti’l-‘Arabiye, 2/2 (1999), 1346-1360.
• Gök, Murat. “Göç Olgusu Bağlamında Endülüs’te Meydana Gelen Rabaz İsyanlarının Siyasi, Ekonomik Ve Sosyo Kültürel Etkileri Üzerine Bir Değerlendirme” Mevzu Dergi. 8 (Eylül 2022), 121-148. https://doi.org/10.56720/mevzu.1140852
• Hallâk, Hassân. Dirâsât fî târîḫi’l-hadârati’l-İslâmiye. Beyrut: Dâru’n-nehdati’l-‘Arabiyye, 1999.
• Hamevî, Ebû Abdillâh Şihâbüddîn Yâkût b. Abdillâh el-Hamevâ el-Bağdâdî er-Rûmî. Muʿcemü’l-büldân. Beyrut: Dâru Sâdır, 1977.
• Hanâvî, Muhammed. el-Edevâtü filâḥiye el-Endelüsiye. Beyrut: Dâru’l-ictihâd, 1997.
• Hârizmî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Ahmed b. Yûsuf el-Kâtib. Mefâtîḥu’l-ʿulûm. Kahire: Matbaatü’ş-Şark, 1342.
• Harvey, Leonard Patrick. Muslims in Spain, 1500 to 1614. Chicago: Univer-sity of Chicago Press, 2005.
• Hasan. İbrahim Hasan. Târîḫu’l-İslâm: es-Siyâsî ve’d-dînî ve’s̱-s̱eḳāfî ve’l-ictimâʿî. Kahire: Mektebetü’n- nedati’l-İslâmiyye, 1965.
• Hillgarth, Jocelyn Nigel. The Spanish Kingdoms 1250-1516. Oxford: Oxford University Press, 2000.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdil-mün‘im es-Sanhâcî el-Himyerî. er- Ravżü’l-miʿṭâr fî ḫaberi’l-aḳṭâr. Bey-rut: Mektebetü Lübnân, 1975.
• Himyerî, Ebû Abdillâh Muhammed b. Muhammed b. Abdillâh b. Abdil-mün‘im es-Sanhâcî. Sıfatu Cezîreti’l- Endelüs. thk. L. Provençal. Beyrut: Dâru’l-ceyl, 1988.
• Hitti, Philip Khuri, Târîḫu’l-‘Arab. Kahire: Dâru’l-keşşâf li’n-neşr ve’t-tevzî‘, 1953.
• Hizmetli, Mustafa. “Endülüs Müslümanlarının Avrupa Tarım Literatürüne Katkılarına Bir Örnek: İbnü’l-Avvam’ın Kitâbü’l-Filâha Adlı Eseri ve Tarihi Değeri”. Uluslararası Edebiyat ve Toplum Sempozyumu.
• İbn Abdûn, Ebû Muhammed Abdülmecîd b. Abdillâh b. Abdûn el-Yâbür’i el-Kureşî el-Fihrî. el-Ḳaṣîdetü’l- ʿAbdûniyye. Madrid: yy. 1898.
• İbn Abdûn, Ebû Muhammed Abdülmecîd b. Abdillâh b. Abdûn el-Yâbürî el-Kureşî el-Fihrî. Risâletü İbn ‘Abdûn. nşr. Levi Provençal, Le Journal asi-atique, 1934.
• İbn Batûta, Ebû Abdillâh Şemsüddîn (Bedrüddîn) Muhammed b. Abdillâh b. Muhammed b. İbrâhîm el-Levâtî et-Tancî. Tuḥfetü’n-nüẓẓâr fî ġarâʾibi’l-emṣâr ve ʿacâʾibi’l-esfâr. Beyrut: yy. 1982.
• İbnü’l-Hacc, Muhammed b. Ahmed b. Halef b. İbrahim et-Tucîbî İbnü’l-Hacc. Nevâzilü İbn Hacc. Rabat, Rasîdü’l-hızâneti’l-amme, tsz.
• İbn Haldûn, Abdurrahmân b. Muhammed. Muḳaddime. çev. Zâkir Kadiri Ugan. 3 Cilt. Ankara: Milli Eğitim Bakanlığı Basımevi, 1986.
• İbnü’l-Hatîb, Ebû Abdillâh Zü’l-vizâreteyn Lisânüddîn Muhammed b. Ab-dillâh b. Saîd es-Selmânî el-Endelüsî. el-İḥâṭa fî aḫbâri (târîḫi) Ġırnâṭa. thk. Yusuf Ali Tavîl. Beyrut: Dâru’l-kütübi’l-ilmiyye, 2003.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem b. Ali b. Ahmed el-Ensârî er-Rüveyfiî, Lisânü’l- ʿArab. Beyrut: Dâru maârif, 1414.
• İbn Rüşd. Ebû’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Rüşd el-Kurtubî el-Mâlikî. Fetevâyi İbn Rüşd. thk. El-Muhtâr b. et-Tâhir et-Telîlî. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1987.
• İbn Sehl, İsâ Ebû’l-Esbağ b. Abdullah el-Esedî İbn Sehl. Divânu’l-ahkâmi’l-kübrâ. thk. el-Muhâmî Reşîd en- Naîmî, yy, yy. 1997.
• İşbîlî, Alemüddîn Ebû Muhammed el-Kâsım b. Muhammed b. Yûsuf el-İşbîlî ed-Dımaşkî. Câmiu mesâili’l- ahkâm limâ nezele mine’l-kadâyâ bi’l-müftîn ve’l-hukkâm. thk. Muhammed el-Habîb el-Heyle. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 2002.
• İşbîlî, Alemüddîn Ebû Muhammed el-Kâsım b. Muhammed b. Yûsuf el-İşbîlî ed-Dımaşkî. Kitâbü’l-filâḥa. Paris: Matbuâtü cenûb, 2000.
• İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. Meẕâhibü’l-ḥükkâm fî nevâzi-li’l-aḥkâm, thk. Muhammed b. Şerife. Beyrut: Dâru’l-garbi’l-İslâmî, 1997
• İzzeddîn, Musa. en-Neşâtu’l-İktisâdî fî’l-Mağrib hilâle karnı’s-sâdis. Hicrî Bey-rut: Dâru’ş-şurûk, 1983.
• Kallek, Cengiz “Kabâle” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 24/10-12. İstanbul: TDV Yayınları, 2001.
• Kaya, Mahmut. “İbn Vâfid”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 20/236. İstanbul: TDV Yayınları, 1999.
• Kerhî, Ebu Bekir Muhammed b. el-Hasan el-Hâsib. Enbâtü’l-miyâhi’l-hafiye. Haydarâbâd, ed-Dekn, 1359.
• Landau. Ruth. el-İslâm ve’l-Arab, Beyrut: Dâru’l-ilm li’l-melâyîn, 1977.
• Makkarî, Ebü’l-Abbâs Şihâbüddîn Ahmed b. Muhammed b. Ahmed el-Kureşî el-Makkarî et-Tilimsânî el-Fâsî. Nefḥu’ṭ-ṭîb min ġuṣni’l-Endelüsi’r-raṭîb ve ẕikru vezîrihâ Lisâni’d-dîn İbni’l-Ḫaṭîb. thk. İhsan Abbas. Beyrut: Dâru Sâdır, 1968), 1/190.
• Müellif Meçhul. Zikru bilâdi’l-Endelüs. Dımeşk: Dâru Üsâme, 1867.
• Müellif Meçhul. el-Hulelü’l-mevşiyye fî zikri’l-ahbâri’l-Merâkeşiyye. thk. Süheyl Zekkâr. Abdülkâdir Zimâme, Rabat: er-Reşâdi’l-hadîsiye, tsz.
• Metz. Adam. el-Hadâratü’l-İslâmiye fi karni’r-râbii’l-Hicrî. Beyrut: Dâru’l-kitâb,’l-Arabî, tsz
• Sabrî Fâris. el- Heyetî, Nevâîri’l-Furât Şevâhidi Târîhiye alâ isâleti hadâriye. Bağdat: Merkezi buhûsi’t-türâsi’l- Arabî, 1990.
• Munis. Hüseyin. Fecrü’l-Endelüs; dirâse fî târîḫi’l-Endelüs mine’l-fetḥi’l-İslâmî ilâ ḳıyâmi’d-devleti’l-Ümeviyye. Beyrut: Dâru’l-menâhil 2002.
• Munis, Hüseyin. Riḥletü’l-Endelüs hadîsü’l-firdevsi’l-mevûd. Riyâd: Dâru’s-Suûdiye li’n-neşr ve’t-tevzi, 1985.
• Mürsî, Ebü’l-Hasen Alî b. İsmâîl ed-Darîr. el-Muḫaṣṣaṣ Beyrut: Dârü’l-fikr, tsz.
• Na‘sân, Muhammed Hişâm. Hendesetü’n-nevâfîr fî’l-Endelüs. www.ıslamstory.com.
• Nusûlî, Enis Zekariya. Devletü’l-Emeviye fî Kurtuba. Bağdat: Matbaatü’l-asriye, 1926.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs Müslümanları Kültür ve Medeniyet. Ankara: TDV Yayınları, 2021.
• Özdemir, Mehmet. Endülüs. İstanbul: İsam Yayınları, 2017.
• Özdemir, Mehmet. “el-Hamra Sarayı”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklo-pedisi. C. 11. İstanbul: TDV Yayınları, 1995.
• Özdemir, Mehmet. “Gırnata”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 14/51-57. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Parlak, Nizamettin. Endülüs’ün Yükselişi. İstanbul: Hikmetevi Yayınları, 2021.
• Reiller, Jacques. Hadâratü’l-‘Arabiyye. Beyrut: Daru uveydât, tsz.
• Sánchez, García. ez-Zirâatü fi İsbânya el-Müslime. Beyrut: Merkezü’dirâsâti’l-vahdeti’l-‘Arabiyye, 1999.
• Sarton, Garcia. İbn Bassâl-Kitâbü’l-filâḥa. Tatuân: Ma‘hed Mevlây el-Hasan, 1955.
• Şa‘bî, Ebû Mutarraf Abdurrahman b. el-Kâsım. el-Hukkâm. thk. Sâdık el-Halevî. Beyrut: Dâru’l-Garbi’l-İslâmî, 1992.
• Şanal, Enes. “Arapça Konuşan Hıristiyanlar: Mozaraplar’ın Endülüs Bilim Hayatına Katkıları. (X. Asır). Tarih İncelemeleri Dergisi 38/2 (2023), 719-750. https://doi.org/10.18513/egetid.1363081
• Turtûşî, Ebû Bekr Muhammed b. Velîd b. Muhammed b. Halef el-Fihrî. Sirâcü’l-mülûk. Kahire: el-Matbaatü’t- ticâriye, 1935.
• Venşerîsî, Ebü’l-Abbâs Ahmed b. Yahyâ el-Venşerîsî et-Tilimsânî el-Fâsî. el-Miʿyârü’l-muʿrib ve’l-câmiʿu’l- muġrib ʿan fetâvâ ʿulemâʾi İfrîḳıyye ve’l-Endelüs ve’l-Maġrib. thk. Muhammed Haccî Beyrut: Dâru’l-garbi’l- İslâmî, 1980.
• Vernet, Juan. “el-Ulûmü’l-Fizyâviye ve’t-Tabiiyye ve’t-Tekniyye fi’l-Endelüs”. Mecelletü el-Hadâratü’l-Arabiyye ve’l-İslâmiyye fi’l-Endelüs. 2/2. Beyrut: Merkezü dirasâti vahdeti’l-Arabiyye, 1997.
• Watson, Andrew Michael. Agricultural Innovation in the Early Islamic World: The Diffusion of Crops and Farming Techniques, 700–1100. Cambridge: Camb-ridge University Press, 1983.
• Zeki, Ahmed. “Sahârici Aden ervâun âsâri’l-Arab fi’l-Hendese” Mecelletü’l-Arabî, 38. (1964). 57-65.