Sistematik Belâgat İlminin Teşekküllünden Önce Hakikat ve Mecaz Üzerine Dilbilimsel Yaklaşımlar: Bakara Suresi 74. Ayeti

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 581 - 610, 31.12.2024

Müfide Ağırkan

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1533557

Abstract

Arap dilinde belâgat ilminin temel kavramlarından olan hakikat ve me-caz, Kur’an’ın anlaşılması ve yorumlanmasında büyük bir öneme sahiptir. Özellikle Kur’an’daki bazı ayetlerde yer alan anlatımlar, erken dönem İslam âlimleri arasında ciddi tefsir ve kelam tartışmalarına yol açmıştır. Bu tartış-maların başında hakiki anlamı akıl yoluyla açıklanamayan ifadelerin mecazi olarak mı yoksa hakiki anlamıyla mı anlaşılması gerektiği gelmektedir. Baka-ra Suresi 74. ayetinde geçen “Taşlardan kimi vardır ki Allah korkusundan yu-varlanır” ifadesi, bu tür tartışmaların önemli örneklerinden biridir. Ayette yer alan "taşların Allah korkusundan dolayı hareket etmesi" ifadesi, erken dönemden itibaren âlimler tarafından çeşitli şekillerde yorumlanmış olup bu yorumlar İslam düşüncesinde mecaz-hakikat ilişkisine dair daha geniş tar-tışmaların bir parçası olmuştur. Bu makale, Bakara Suresi 74. ayeti bağla-mında erken dönem tefsir ve kelam âlimlerinin yaklaşımını ele alarak bu ayetin hem dilsel hem de teolojik anlamda nasıl yorumlandığını incelemeyi amaçlamaktadır. Çalışmada, Mu‘tezile kelamcılarından Câhız ve Ebû Ali el-Cübbâî’nin tabiat teorilerine dayalı mecaz anlayışlarından başlayarak Ta-berî, Mâturîdî ve Bâkıllânî gibi klasik tefsir otoritelerinin hakikat-mecaz ek-seninde geliştirdikleri yaklaşımlar analiz edilecektir. Ayrıca İbn Cinnî’nin edebi bir bakış açısıyla ortaya koyduğu mecaz-ı mürsel yöntemi ile Bâkıllânî’nin istiare-i mekniyye tevilini merkeze alan yaklaşımları ele alınacak ve bunların dilin işleyişine nasıl yansıdığı değerlendirilecektir. Söz konusu tartışmalar çerçevesinde Arap dili belâgatının hakikat ve mecaz algısının nasıl şekillendiği, bu iki kavramın Kur’an tefsirindeki yeri ve etkileri derin-lemesine incelenecektir. Aynı zamanda bu tartışmaların İslam düşüncesinin çeşitli ilim dallarındaki yansımaları ve dilin tefsir üzerindeki rolü de gözler önüne serilecektir.

Keywords

Arap Dili ve Belâgatı, Tefsir, Dil Bilimi, Hakikat, Mecaz, Taşların İdrakı

Linguistic Approaches to Truth and Metaphor Before the Formation of the Systematic Science of Rhetoric: The Example of Verse 74 of Surah Al-Baqarah

Abstract

The concepts of ḥaqīqah (literal meaning) and majāz (figurative mea-ning), which are central to the Arabic science of balagah (rhetoric), play a crucial role in the interpretation and understanding of the Qur'an. These terms have been examined in various disciplines such as language, Islamic jurisprudence (uṣūl al-fiqh), and theology (kalām), and over time, scholars have developed distinct interpretations of these concepts. One of the key debates in early Islamic thought revolves around whether certain Qur'anic verses—those whose apparent meanings defy rational explanation—should be understood literally or figuratively. An important example of this debate is found in Surah al-Baqarah (2/74), where the verse describes "stones that roll down from fear of God." The notion of stones moving due to fear of God raised significant theological and ontological discussions among scholars from the earliest periods of Islam. This article aims to explore the various approaches taken by early Islamic exegetes and theologians concerning Su-rah al-Baqarah 2/74, examining how this verse has been interpreted both linguistically and theologically. The study will analyze the figurative interp-retation of Muʿtazilah theologians such as Jāhiz and Abu ʿAlī al- Jubbāī, who based their views on theories of nature (tabī‘ah), as well as the literalist app-roaches of classical exegetes such as Tabarī, Māturīdī, and Bāqillānī. Additio-nally, the work of linguists like Ibn Jinnī, who utilized the literary technique of metonymy (majaz mursal), and Bāqillānī focus on implied metaphor (isti'ārah makniyyah), will be critically examined to understand how these interpreta-tive strategies reflect broader linguistic theories. By contextualizing these interpretations, this study seeks to shed light on how the perception of ḥaqīqah and majāz evolved in early Arabic rhetoric and how these concepts influenced Qur'anic exegesis. Moreover, the broader implications of these debates for Islamic thought in fields such as theology, law, and the science of language will be analyzed, demonstrating the intricate role of language in shaping Qur'anic interpretation.

Keywords

Arabic Language and Rhetoric, Tafsīr, Linguistics, Truth, Metaphor, Percep-tion of Stones

References

• Bâkillânî, Ebû Bekr Muhammed b. et-Tayyib el-Basrî. el-İntisâr li'l-Kurân. thk. Muhammed ‘İsâm el-Kudât. 2 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1422/2001.
• Câhız, Ebû Osman ‘Amr b. Bahr b. Mahbûb el-Kinânî el-Leysî. el-Hayevân. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Kütübi'l-‘İlmiyye, 1424/2003.
• Demir, Osman. Kelâmda Nedensellik: İlk Dönem Kelâmcılarında Tabiat ve İnsan. ed. M. Cüneyt Kaya. İstanbul: Klasik Yayınları, 2015.
• Ebü'l-Leys es-Semerkandî Nasr b. Muhammed. Bahrü'l-‘ulûm. thk. Mahmud Mataracı. 3 Cilt. Beyrut: Dârü'l- Fikr, ts.
• Ezherî, Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed b. el-Herevî. Tehzîbu'l-luga. tkh. Muhammed ‘Avd. 8 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi't-Türâsi'l-‘Arabî, 2001.
• İbn Abdülberr, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemerî. et-Temhîd li mâ fî'l-Muvattâ mine'l- me‘ânî ve'l-’esânîd. thk. Mustafâ b. Ah-med el-‘Alevî, Muhammed Abdülkebîr el-Bekrî. 24 Cilt. Magrib: Vizâra- tü ‘Umûmi'l-Evkâf ve'ş-Şu’ûni'l-İslâmiyye, 1387/1967.
• İbn Abdülber, Ebû Ömer Yusuf b. Abdullah b. Muhammed en-Nemerî. el-İstizkâr. thk. Salim Muhammed ‘Atâ, Muhammed Ali Mu‘avvid. 9 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi'l-‘İlmiyye, 1421/2000.
• İbn Abdüsselâm, Ebû Muhammed Abdülaziz ed-Dimeşkî. Tefsîrü'l-Kur'ân. thk. Abdullah b. İbrahîm el-Vehbî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü İbn Hazm, 1416/1996.
• İbn ‘Atiyye, Ebû Muhammed Abdülhak b. Gâlib b. Abdürrahman b. Temmâm el-Endelûsî. el-Muharrerü'l-vecîz fî tefsîri'l-kitâbi'l-‘azîz. thk. Abdüsselâm Abdüşşâfî Muhammed. Beyrut: Dârü’l-kütübi'l-‘İlmiyye, 1422.
• İbn Cinnî, Ebü'l-Feth Osman b. Cinnî el-Mevsılî. el-Hasâis. thk. Abdülhamîd el-Hindâvî. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l- kütübi'l-’İlmiyye, 1429.
• İbn Ebî Hâtim, Ebû Muhammed Abdurrahman b. Muhammed er-Râzî. Tefsîrü'l-Kur’âni'l-‘azîm. thk. Es‘ad Muhammed et-Tayyib. Suudi Arabis-tan: Mektebetü Nizâr Mustafâ el-Bâz, 1419/1998.
• İbn Ebî Zemenîn, Ebû Abdullah Muhammed b. Abdullah. Tefsîrü'l-Kur’âni'l-‘Azîz. thk. Hüseyn b. ‘Ukkâşe - Muhammed b. Mustafâ el-Kenz. 5 Cilt. Kahire: el-Fârûku'l-Hadîse, 1423/2002.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelusî. el-Fasl fî'l-milel ve'l-’ehvâ’ ve'n-nihal. 5 Cilt. Kahire: Mektebetü'l-Hâncî, ts.
• İbn Hazm, Ebû Muhammed Ali b. Ahmed el-Endelusî. el-İhkâm fî usûli'l-ahkâm. 8 Cilt. Kahire: Dârü'l-Hadîs, 1404.
• İbn Kesîr, Ebü'l-Fidâ’ İsmail b. Ömer ed-Dimeşkî. Tefsîrü'l-Kur’âni'l-‘azîm. thk. Sami b. Muhammed Selâme. 8 Cilt. Beyrut: Dârü Tayyibe, 1420/1999.
• Kâdî Abdülcebbâr, Ebü’l-Hasen b. Ahmed el-Hemedânî. Tenzîhü'l-Kur’ân ‘ani'l-metâ‘in. Beyrut: Dârü'n- Nehdati'l-Hadîsîyye, 1426/2005.
• Kelâbâzî, Ebû Bekr Muhammed b. Ebî İshâk b. İbrahim el-Buhârî. Bahrü'l-fevâidi'l-müsemmâ bi me‘âni'l- ahbâr. thk. Muhammed Hasen İsmail - Ahmed Ferîd el-Mezîdî. Beyrut: Dârü'l-Kütübü'l-‘İlmiyye, 1420/1999.
• Mâturîdî, Ebû Mansûr Muhammed b. Muhammed. Te’vîlâtü ehli's-sünne. thk. Mecdî Bâsellûm. 10 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi'l-‘İlmiyye, 1426/2005.
• Mâverdî, Ebü'l-Hasen Ali b. Muhammed el-Basrî. en-Nuket ve'l-‘uyûn. thk. es-Seyyid b. Abdülmaksûd b. Abdürrahim. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi'l-‘İlmiyye, ts.
• Mekkî, Ebû Muhammed b. Ebî Tâlib el-Kaysî. el-Hidâye ilâ bulûgi'n-nihâye. thk. eş-Şâhid el-Bûşîhî. 13 Cilt. Beyrut: Mecmû‘atü Buhûŝi'l-Kitâb ve's-Sunne, 1429/2008.
• Râgıb, Ebü'l-Kâsım Hüseyn b. el-Mufaddal el-İsfahânî. et-Tefsîr. 2 Cilt. Câmi‘atü Ummi'l-Kurâ. Mekke, 1424/2003.
• Râzî, Ebû Abdullah Muhammed b. Ömer et-Teymî. Mefâtîhu’l-gayb. 13 Cilt. Beyrut: Dârü’l-kütübi'l-‘İlmiyye, 1421/2000.
• Sem‘ânî, Ebü'l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed el-Mervezî. Tefsîrü'l-Kur’ân. thk. Yâsir b. İbrahim-Ganîm b. ‘Abbâs. Riyad: Dârü'l-Vatan, 1418/1997.
• Taberî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Cerîr b. Yezîd el-Âmilî. Câmi‘u'l-beyân ‘an te’vîli ’âyi'l-Kur’ân. thk. Abdullah b. Abdülmuhsin et-Turkî. 14 Cilt. Dârü Hicr, 1422/2001.
• Tûsî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. el-Hasen. et-Tibyân fî tefsîri'l-Kur’ân. thk. Ahmed Habîb. 10 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâ’i Türâsi'l-‘Arabî, ts.
• Vâhidî, Ebü'l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en-Nîsâbûrî. et-Tefsîrü'l-basît. Beyrut, 1430.
• Zeccâc, Ebû İshâk İbrahim b. es-Serî. Me‘âni'l-Kur’ân ve i‘râbuh. thk. Abdül-celîl Abduh Şelebî. 5 Cilt. Beyrut: ‘Âlemü'l-Kütüb, 1408/1988.
• Zemahşerî, Ebü'l-Kâsım Mahmud b. ‘Amr, el-Keşşâf ʿan hakâʾikı gavâmizi’t-tenzîl ve ʿuyûni’l-ekâvîl fî vücûhi’t- teʾvîl. 4 Cilt. Beyrut: Dârü'l-Kitâbi'l-‘Arabî, 1407.