أثر الباب الحديثي في نقد الحديث والاحتجاج به عند المحدثين

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 1127 - 1170, 31.12.2024

Abdul Jawad Hamam

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1539859

Abstract

ينطلق هذا البحث من فرضية علمية تأسيسية، فحواها أن النظرة الكلية والتصور العام في كل علم هي التي تلعب دوراً محورياً في بناء مفردات هذا العلم ونظم فروعه وشعبه في إطار منهجي متكامل، وإن امتلاك هذه النظرة الكلية والتصور العام هو المحدد لإبداع العلماء وتجديدهم وعمق تأصُّلِهم في تخصصهم، ومدى توجيههم لدفة هذا العلم نحو الاتجاه البنائي والإبداعي الصحيح.
وتناول البحث هذه الفرضية في إطار علوم الحديث عموماً، وفي جانب النقد الحديثي والاحتجاج بالمرويات خصوصاً، حيث تتجلى اعتماد النظرة الكلية عند علماء الحديث من خلال إعمالهم لأثر الباب الموضوعي للحديث في نقده وترجيح ثبوته أو رده، كما تجلى ذلك في نهجهم في تصنيف كتب الحديث نهج الترتيب على الأبواب بحسب موضوع الحديث، ثم موازنة أي رواية أو حديث أو إسناد بما جاء في هذا الباب من أدلة ثابتة حديثية وغيرها، حتى تأصلت الأدلة والثوابت – تقريباً – في كل باب، وصار المحتكم إليها فيما يأتي من روايات أو اجتهادات.
وقد دار هذا البحث على محاور خمسة، الأول: حول مفهوم الباب الموضوعي والحديثي، ودراسة تأريخية للعمل به عند المحدثين تصنيفاً ومنهجية، والمحور الثاني: دراسة أثر التفرد في الأبواب الحديثية وضوابط قبوله أو رده، والمحور الثالث: دراسة علاقة الحديث الآحاد بالتفرد وصلته بالتبويب الموضوعي للأحاديث، والمحور الرابع: دراسة أثر الباب الموضوعي في الحكم على اختلافات الرواة والترجيح بينها، والمحور الخامس: دراسة أثر الباب الموضوعي في الحكم بنكارة المتن وعدم قبوله.
وقد انتهى البحث بخاتمة تضمنت خلاصة ما توصل إليه، ولا سيما لجهة صلة التبويب الموضوعي للحديث بنقد الحديث وإثبات صلة متينة وثيقة بينهما، وأنها تشكل جزءاً أساسياً من نظر الناقد في حكمه على الحديث. وكذلك ترسخ التقسيم الموضوعي للحديث وأثر ذلك في حكمهم على الرواة ودرجات أحاديثهم. والتنبيه على أن عدم مراعاة موضوع الحديث في مراتب الرواة ومروياتهم أوقع المتأخرين في أخطاء منهجية، خالفوا فيها نقاد الحديث الجهابذة والفقهاء الراسخين. وضرورة لحظ التبويب الدقيق للمحدثين في تصنيفاتهم الحديثية، ولا سيما أصحاب الكتب الستة، إذ التبويب لديهم هو فقه الحديث وبيان معناه الصحيح، وبتر الحديث من بابه وعدم اعتباره قد يوقع في إشكالات وتخبطات علمية. وأخيراً فقد توضح من خلال البحث أن قمة النضج في التصنيف الحديثي وأبدعه ظهر في تبويب الصحاح للحديث، وإمامهم في هذا البخاري وما أبدعه في ترتيب صحيحه وتبويبه، وما أضفاه من استنباطات دقيقة وعميقة من خلال تراجم الأبواب.

Keywords

الباب الموضوعي, الباب الحديثي, التصنيف الموضوعي, موضوع الحديث, نقد الحديث

Project Number

1

Muhaddislere Göre Hadis Babının Hadisleri Tenkit Etmeye ve Delil Olarak Kullanmaya Etkisi

Abstract

Bu araştırma, bilimlerdeki bütüncül bakış açısı ve genel anlayış çerçeve-sinde, bilimin terminolojisinin şekillenmesinde ve metodolojik bir bütünlük içinde kısımlarının ve alt dallarının düzenlenmesinde belirleyici bir rol oy-nadığı yönündeki temel bilimsel bir varsayımdan hareket etmektedir. Bu bütüncül bakış açısına ve genel anlayışına sahip olmak, bilim insanlarının yaratıcılıkları, yenilikçi yaklaşımları ve uzmanlık alanlarındaki derinliklerini belirlemekle birlikte, bu bilimi doğru ve yapılandırıcı bir yöne sevk etme yet-kinliklerini de belirleyen bir unsurdur. Araştırma, genelde bu varsayımı ha-dis ilimleri bağlamında ele alırken; özelde ise hadis tenkidi ve rivayetlerin delil değeri açısından incelemektedir. Hadis âlimlerinin bütüncül bir görüşü benimsedikleri, hadisleri eleştirme ve sıhhatlerini belirlemede ya da redde-dilmelerini tercih etmede konuya dayalı bölümlerin (babların) etkilerini göz önünde bulundurdukları, hadis kitaplarını tasnif ederken hadisleri konula-rına göre düzenledikleri; ardından her bir rivayeti, hadisi veya isnadı bu konularda yer alan sabit delillere ve diğer kanıtlara göre değerlendirdikleri açıkça görülmektedir. Zamanla bu deliller ve ilkeler, her bir bölümde belir-ginleşmiş ve bahsedilen bu yöntem sonraki rivayetler ve içtihatlar için temel bir ölçüt hâline gelmiştir.
Araştırma beş ana unsur üzerine oturmaktadır. Birincisi, konuya dayalı bab kavramı, bu kavramın hadisle ilişkisi ve bunun muhaddisler tarafından tasnif ve yöntem geliştirme süreçlerindeki tarihsel kullanımına dair bir ince-lemeden oluşmaktadır. İkincisi, hadis bablarındaki teferrüdün etkisi, bunun kabul veya reddine dair ölçütler üzerinedir. Üçüncüsü, âhâd hadis ile tefer-rüd arasındaki ilişki ve hadislerin konularına göre tasnifinin bu bağlamdaki önemini ortaya koymaktadır. Dördüncüsü, râvîler arasındaki farklılıkların değerlendirilmesinde ve tercihlerinde konuya dayalı babların rolünü açıkla-maktadır. Beşincisi, metinlerin münker sayılması ve kabul edilmemesinde konuya dayalı babların etkisi üzerinedir. Araştırma, hadislerin konuya göre tasnifinin hadis tenkidi ile olan ilişkisinin ispatlandığı, bu ilişkinin eleştir-menlerin hadisler hakkındaki hükmünde temel bir unsur teşkil ettiğini vur-gulayarak sona ermektedir. Ayrıca, hadislerin konuya göre sınıflandırılma-sının, râvîler üzere yapılan değerlendirmelere ve hadislerin derecelerine olan etkisi de teyit edilmiştir.
Râvîler ve rivayetlerin incelenmesi aşamasında hadisin konusunun dik-kate alınmaması, müteahhir âlimlerin, güvenilir muhaddislere ve fakihlere ters düşen metodolojik hatalar yapmalarına yol açmıştır. Bu nedenle, özel-likle Kütüb-i Sitte müelliflerinin hadis tasniflerinde gösterdikleri titizlik mut-laka göz önünde bulundurulmalıdır. Bir hadisi kendi babından çıkarmak ve bu bağlamı göz ardı etmek, bilimsel açıdan sorunlu ve karışıklığa yol açan sonuçlar doğurabilir. Son olarak, araştırma, hadis tasnifinde olgunluk ve zirvenin, özellikle Sahihlerin tertibinde ortaya çıktığını ve bu alanda İmam Buhârî'nin (ö. 256/870) lider konumda olduğunu ortaya koymaktadır. Buhârî’nin, Sahih'inde kullandığı tertip ve bölümleme yönteminin yanı sıra, bab başlıkları aracılığıyla yaptığı kesin ve derin çıkarımlar, bu bağlamda eşsiz bir model teşkil etmektedir.

Keywords

Hadis, Babu’l-Mevzu, Babu’l-Hadis, Tematik Sınıflandırma, Mevzûu’l-Hadis, Nakdü’l-Hadis

Ethical Statement

.

Supporting Institution

.

Project Number

1

Thanks

.

The Impact of Hadith Categorization on Hadith Criticism and Argumentation among Hadith Scholars

Abstract

This research is founded on the fundamental hypothesis that a holistic perspective and general understanding play a decisive role in shaping the terminology of any discipline and organizing its components and subfields within a coherent methodological framework. Possessing such a holistic perspective and understanding is a key factor in determining the creativity, innovative approaches, and depth of expertise of scholars, as well as their ability to guide the discipline in accurate and constructive directions. The study explores this hypothesis in the context of Hadith sciences, specifically focusing on Hadith criticism and the evidentiary value of narrations. It de-monstrates that Hadith scholars adopted a holistic view by considering the impact of thematic chapters (bab) in their criticism of Hadiths and their judgments regarding authenticity or rejection. This approach is evident in the classification of Hadith compilations, where Hadiths are arranged ac-cording to thematic chapters. Subsequently, each narration, Hadith, or chain of transmission (isnād) is evaluated in light of the established princip-les and evidence specific to these chapters, including other supporting pro-ofs. Over time, these principles and evidences became well-defined within each chapter, serving as essential criteria for assessing subsequent narrati-ons and scholarly interpretations.
The research is structured around five main axes:
1. The concept of thematic babs and their relationship with Hadith, inc-luding an analysis of their historical application by muhaddithūn in classifi-cation and methodological development.
2. The impact of singularity (tafarrud) within Hadith chapters and the criteria for its acceptance or rejection.
3. The relationship between solitary (āhād) Hadiths and singularity, and the significance of thematic categorization in this context.
4. The role of thematic babs in evaluating discrepancies among narra-tors (rāwīs) and determining preferences.
5. The influence of thematic babs on judging Hadiths as munkar or unacceptable.
The study concludes by affirming the strong and intrinsic connection between the thematic categorization of Hadiths and Hadith criticism, emp-hasizing that this relationship constitutes a fundamental element in the judgments of critics regarding Hadiths. Additionally, it confirms the impact of thematic classification on the evaluation of narrators and the grading of Hadiths.
The research highlights that neglecting the thematic context of Hadiths when examining narrators and their narrations has led later scholars (mu-ta’akhkhirūn) to methodological errors, diverging from the approaches of master Hadith critics and well-established jurists. Therefore, particular at-tention must be given to the meticulous classification employed by Hadith scholars, especially the authors of the Kutub al-Sittah, whose precision in categorization reflects a profound understanding of Hadiths and their cor-rect interpretation. Finally, the study underscores that the pinnacle of matu-rity and excellence in Hadith classification is particularly evident in the ar-rangement of authentic compilations, with Imam al-Bukhārī (d. 256/870) standing as a leading figure. His methodological rigor in the organization of the Sahīh and the profound insights derived from his use of chapter hea-dings (bab titles) exemplify an unparalleled model in this domain.

Keywords

Thematic categorization, Hadith categorization, Thematic classification, Hadith subject matter, Hadith criticism

Project Number

1

References

• Ahmed b. Hanbel. Ebu Abdullah eş-Şeybani. el-Müsned. thk. Şuayb el-Urnudi ve Adil Mürşid vd. işraf: dr. Abdullah b. Abdul-Muhsin et-Türki. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1421/2001.
• Askalani, İbn Hacer. en-Nüket ala Kitabi İbnu’s-Salah. thk. Rabi’ b. Hadi Umeyr. Riyad: Daru’r-Raye, 4, 1417.
• Askalani, İbn Hacer. et-Telhisu’l-Habir fi Tahrici Ehadisi er-Rafii’l-Kebir. thk. Abdullah Haşim el-Yemani. Beyrut: Daru’l-Marifet. Tarihsiz.
• Askalani, İbn Hacer. Fethu’l-Bari Şerhu Sahihu’l-Buhari. Riyad: Daru’s-Selam. Dımaşk: Darul Fiyha, Dabatü: 1. 1418/1997.
• Askalani, İbn Hacer. Nüzhetü’n-Nazar Şerhu Nuhbetü’l-Fikir. Thk. Nu-ruddin Itr. Dabatü 3, 1421/2000.
• Askalani, İbn Hacer. Takrib et-Tehzib. thk. Adil Mürşid. Dab’ Müessesetu’r-Risale, Beyrut, 1420/1999.
• Askalani, İbn Hacer. Tehzib et-Tehzib. thk. İbrahim ez-Zibek ve Adil Mür-şid. Beyrut: Müessesetu’r-Risale. Dabatü: 1, 1421/2001.
• Avde, Abdulkadir. et-Teşrii’ el-Cenai el-İslami Mukaranen bi’l Kanu-ni’Vazii’. Beyrut: Daru’l Kitab el-Arabi, ts.
• Beyhaki, Ebu Bekir Ahmet b. Hüseyin b. Ali. es-Sünenu’l Kübra. thk. Mu-hammed Abdulkadir Ata. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, dabatü:1:, 1414/1994.
• Buhari, Muhammed b. İsmail. el-Camiu’s-Sahih. Riyad: Daru’s-Selam, Dı-maşk: Daru’l-Fiyha, dabatü:2, 1419/1999.
• Ebu Davud, Süleyman b. Eş’ab es-Sicistani. es-Sünen. thk. Muhammed Muhyiddin Abdu’l-Humeyd. Sayda/Beyrut: el-Mektebetu’l-Asriyye, ts.
• Ebu Hellal el-Askari, el-Hasan b. Abdullah. el-Ecail. Tanta: Daru’l-Beşir. Dabatü: 1, 1408.
• Ebu Semaha, Abdusselam. el-Hadisu el-Münker Dirasati Nazariyye Tatbi-kiyye fi Kitabi Ileli’l-Hadisi li İbni Ebi Hatim. Dımaşk: Daru’n-Nevadir, dabatü: 1, 1433/2012.
• el- U’ni, Hatim b. Arif. el-Yakini ve ez-Zanni mine’l Ahbar. Beyrut: eş-Şebeketü’l Arabiyye li’l-ebhasi ve’n-Neşr, Dabatü: 1, 1432/2011.
• el-Bizar, ebu Bekir Ahmed b. Amr. El-Müsned. Thk: dr. Mahfuz er-Rahman Zeynullah. El-Medinetü’l-Münevvere: Mektebetu’l-Ulum ve H,kem, 1424/2003.
• el-Buhuti, Mansur b. Yusuf b. İdris. Keşşaf el-Kınai an Metni’l-İkna’. thk. Hellal Musaylihi Mustafa Hellal. Beyrut: Daru’l-Fikir, 1402.
• el-Fehl, Mahir Yasin. Eser İhtilafu’l Esanidi ve’l Metuni fi İhtilafi’l Fukaha. Beyrut: Daru’l Kütübü’l İlmiyye, 1430/2009.
• el-Hakim, Ebu Abdullah Muhammed b. Abdullah. el-Müstedrek ala es-Sahihayn. thk. Mustafa Abdulkadir A’ta. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l İl-miyye, Dabatü: 1, 1411/1990.
• Hatib, Muhamme I’cec. es-Sünnetü Kable et-Tedvin. Beyrut: Daru’l Fikir, dabatü: 3, 1400/1980.
• el-Hayda Abadi. Mecmuatü’l Vesaik es-Siyaseti li’l-Ahdin-Nebevi ve’l Hila-feti er-Raşide. Beyrut: Daru’n- Nefais, dabatü 6, 1407.
• el-Huveyni, Ebu İshak. Ğusu’l Mekdud bi-Tahrici Münteka ibnu’l Carud. Beyrut: Darü’l Kitabi’l Arabiyye, dabatü: 1, 1408/1988.
• el-Iraki, Ebu Fadıl Zeynüddin Abdurrahim b. Hüseyin. Tarhu et-Teşribu fi Şerhi’t-Takrib. Beyrut: Daru İhya et- Turasi’ş Arabi, 1413/1992.
• el-Mulibeari, Hamza b. Abdullah. Nazaratü Cedidetü fi Ulumu’l Hadis. Beyrut: Daru İbnu Hazm, dabatü: 2, 1423/2003.
• el-Muzi, Cemalüddin Ebu’l Haccac Yusuf. Tehzibu’l Kemal. thk. Beşşar Ivad Maruf. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, dabatü: 1, 1400/1980.
• Hammam, Abdulcevad. Et-Tefrid fi Rivayeti’l-Hadis ve Menhacü’l-Muhaddisin fi Kabulihi ev Reddihi Diraseti te’siliyye Tatbikiyye. Dı-maşk: Camiatu Dımaşk, Külliyeti’ş-şeriati, Risaleti Majistir, dabatü:1, 1429/2008.
• Hatib el-Bağdadi, Ebu Bekir Ahmed b. Ali b. Sabit. el-Camiu’l-Ahlak er-Ravi ve Adab es-Sami’. thk. Muhammed et-Tahan. Riyad: Mektebetü Maarif, ts.
• Itr, Nureddin. İ’lam el-Enam Şerhu Buluğu’l-Meram min Ehadisi’l Ahkam. Dabatü: 1, 1420/1999.
• Itr, Nureddin. Menhecü’n-Nakdi fi Ulumu’l Hadis. Dımaşk/Beyrut: Daru’l Fikir, dabatü:3, 1418/1997.
• İbn Abdu’l-Hadi, Şemsüddin b. Ahmed. Tenkıhu Tahkiku Ehadisu et-Ta’lik. thk. Eymen Salih Şa’ban. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l İlmiyye, 1988.
• İbn Abdul-ber, Ebu Ömer Yusuf b. Abdullah. el-İstizkar. thk. Salim Mu-hammed Ata’ ve Muhammed Ali Mu’vedd. Beyrut: Daru’l-Kütübü’l-İlmiyye, dabatü 1, 1421/2000.
• İbn el-Carud, el-Müntekı min el-Süneni el-Müsned. thk. Abdullah Ömer el-Barud, Beyrut: Müessesetu’l- Kitabi’s-Sekafiyye, dabatü: 1, 1408/1988.
• İbn Kayyım el-Cezviyye, Muhammed b. Ebi Bekir. et-Tarik el-Hukeyme. Kahire: mektebetu Daru’l-Beyan. ts.
• İbn Receb el-Hanbeli, Zeynuddin Abdurrahman b. Ahmed. Şerhu Ilel et-Tirmizi. thk. Nuruddin Itr. Riyad: Daru’l- Utaa’. Dabatü 4, 1421/2001.
• İbn Salah, Takiyuddin, Ulum-u el-Hadis. thk. Nuruddin Itr. Dımaşk: Daru’l-Fikir, Dabatü: 3, 1423/2002.
• İbnu Kudame el-Mukdesi, Ebu Muhammed Abdullah b. Ahmed. El-Muğni. Kahire: Mektebetu Kahire, 1388/1968.
• İbnu’l Huzeyme, Ebu Bekir Muhammed b. İshak. Es-Sahih. thk. Muhammed Mustafa el-A’zami. el-Mektebu’l- İslami, dabatü 2, 1412/1992.
• İbnu’l Kuteybe ed-Deynuri, Ebu Muhammed Abdullah b. Müslim. Tevilu Muhtelif el-Hadis. thk. Muhammed Zühri en-Neccar. Beyrut: Daru’l-Cil, 1393/1972.
• İbnu’l- Kıtan el-Fasi, Ebu’l-Hasan. İhkamu’n-Nazaru fi Ahkami’n-Nazari bihassati’l-Basar. thk. İdris es- Samedi, Raciahu ve Dabdu: Faruk Ha-made. Dımaşk: Daru’l Kalem, dabatü: 1433/2012.
• İbnu’l-Hibban, Ebu Hatim Muhammed. el-Mecru vehiyn minel-Muhdesin ve’d-Duafai ve’l-Metrukin. thk. Muhammed İbrahim Zaid. Halep: Da-ru’l-Vai, ts.
• Mecmuatü min Müellifin, el-Mevsuati’l Fıkhıyye’l-Kuveytiyye. Kuveyt: Vi-zaratü’l-Evkale’l-Kuveytiyye, Bidayetü Neşruha min A’m: 1404 hatta A’m 1427.
• Müslim b. Haccac. el-Camiu’s-Sahih. Dımaşk: Daru’l-Fiyha, Riyad: Daru’s-Selam, dabatü: 2, 1421/2000.
• Nesai, Ahmed b. Şuayb. Es-Sünenü’s-Suğra (el-Mücteba). Dımaşk: Daru’l Fiyha, Riyad: Daru’s-Selam, dabatü: 1, 1420/1999.
• Nevevi, Muhyiddin Ebu Zekeriyya Yahya b. Şeref. İrşad Tullab el-Hakaiku ila Marifeti Sünen Hayr el-Halaik. thk. Nureddin Itr. Kahire: Daru’s-Selam, dabatü: 1, 1434/2013.
• Razi, ibn Ebi Hatim. El-Cerh ve’t-Ta’dil. Thk. Abdurrahman b. Yahya el-Muallimi el-Yemani. Beyrut: Daru’l Kütüb el-İlmiyye an Tab’ Meclisu Dairetuel-Maarif el-Osmaniyye bi-Hayri Abad ed-dukan/el-hind. ts.
• Razi, ibn Ebi Hatim. İleli’l-Hadis. thk. Ferik min el-Bahisin bi-İşraf ve İnaye-ti. Said b. Abdullah el-Humeyd ve Halid b. Abdurrahman el-Cerisi. Medabiu’ el-Hamidi, 1427/2006.
• Sehavi, Muhammed b. Abdurrahman. Fethu’l Muğis bi Şerhi Elfeyti Hadis. thk: Şeyh Ali Hüseyin Ali. Kahire: Mektebetü’s-Sünnet, dabatü: 1, 1424/2003.
• Şafi, Muhammed b. İdris. Camiu’l-İlim. Daru’l Asar. Dabatü :1, 1423/2002.
• Şafi, Muhammed b. İdris. er-Risale. thk. Ahmed Şakir. Mısır: Mektebetü Ha-lebi, dabatü: 1, 1358/1940.
• Şemri, Ğazi Muhammed. el-İtticahu’l İlmani el-Masadir fi Dirasati’s-Sünnetü’n-Nebeviyye. Dımaşk: Daru’n- Nevadir dabatü: 1, 1433/2012.
• Taberani, Süleyman b. Ahmed. el-Mu’cemu’l-Kebir. thk: Hamdi b. Abdul-mecid es-Selefi. Riyad: Mektebetü’l Ulum ve’l Hikem. Dabatü: 2, 1404/1983.
• Tirmizi, Ebu İsa Muhammed b. İsa. el-Cami’. Dımaşk: Dar’ul Fiyha, Riyad: Daru’l Selam, Dabatü:1, 1420/1999.
• Zehebi, Abdullah Muhammed b. Ahmed b. Osman. el-Keşşaf fi Marifetü min lehu Rivayet fi’l Kütübü’s-Sitte. thk. Muhammed Avvame, Ahmed Muhammed el-Hatib. Medine: Daru’l-Yesr, Cidde: Daru’l Minhac, da-batü:2, 1430/2009.
• Zerkeşi, Ebu Abdullah Bedreddin. el-Bahru’l Muhit fi Usuli’l-Fıkıh. thk. Ab-dulkadir Abdullah el-A’ni. Kuveyt: Vizaratü’l-Evkaf bi’l-Kuveyt, daba-tü: 2, 1413/1992.