Abū Ishāq al-Isfarāyīnī’s Uṣūl Thought -Cases of Khaber, Ijmā, Ijtihād and Taqlīd-

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 653 - 690, 31.12.2024

Halil Kılıç

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1544740

Abstract

Abū Ishāq al-Isfarāyīnī (d. 418/1027) was one of the prominent figures of Khorasan Shafiʻīsm and a jurist among the Aṣḥāb al-Wujūh. He received education in Irāq from important scholars in the fields of theology (kalām), jurisprudence (fiqh), principles of jurisprudence (usul al-fiqh), and hadīth. After returning to Nishabur, he taught at a madrasa built in his name. He trained students such as ʿAbd al-Qāhir al-Baghdādī (d. 429/1037-38), Abū al-Ṭayyib al-Ṭabarī (d. 450/1058), Abu al-Qāsim al-Isqāf al-Isfarāyīnī (d. 452/1060), Abu al-Rabīʿ Ilākī (d. 465/1073), and Abu al-Qāsim al-Qushayrī (d. 465/1072), who later influenced the course of Shāfiʿīsm. He authored works as an important hadith scholar and Ashʿarī theologian. Although most of these works have not survived to the present day, we learn about his views through excerpts from them. He held views, reflected in the prin-ciples of jurisprudence, that led to criticism for being influenced by the Muʿtazila. Despite being a theologian, his adoption of the jurists' method in jurisprudence further emphasizes the importance of his views. The aim of this study is to reveal Abū Ishāq al-Isfarāyīnī's thoughts on the principles of jurisprudence, specifically in the areas of hadīth, consensus (ijmā), indepen-dent reasoning (ijtihād), and imitation (taqlīd), and to identify their reflecti-ons on the Shāfiʿī school of jurisprudence. Since there is no specific study on Abū Ishāq al-Isfarāyīnī’s thoughts on jurisprudence in our country, we beli-eve that this research will contribute to future studies on his legal scholarship.

Keywords

Islāmic Law, Abū Ishāq al-Isfarāyīnī, Khorsān Shāfiʿīsm, Khaber, Ijmā, Ijtihād

Ebû İshâk el-İsferâyînî’nin Usûl Düşüncesi -Haber, İcmâ, İctihad ve Taklid Örneği-

Abstract

Ebû İshâk el-İsferâyînî (ö. 418/1027), Horasan Şâfiîliğinin önemli sima-larından olup ashâb-ı vücûhtan bir fakihtir. Irak’ta kelâm, fıkıh, fıkıh usûlü, hadis alanlarında önemli isimlerden eğitim almıştır. Nîsâbûr’a döndükten sonra kendisi adına yaptırılan medresede dersler vermiştir. Sonraki süreçte Şâfiîliğin seyrine etki eden Abdulkâhir el-Bağdâdî (ö. 429/1037-38), Ebü’t-Tayyib et-Taberî (ö. 450/1058), Ebü’l-Kâsım el-İskâf el-İsferâyînî (ö. 452/1060), Ebu’r-Rebî‘ Îlâkî (ö. 465/1073), Ebü’l-Kâsım el-Kuşeyrî (ö. 465/1072) gibi öğrenciler yetiştirmiştir. Önemli bir hadisçi ve Eş‘arî kelâmcı-sı olarak eserler telif etmiştir. Çoğunluğu günümüze ulaşmasa da bu eserler-den yapılan alıntılar sayesinde onun görüşlerini öğrenmekteyiz. Mu‘tezile’den etkilendiğine yönelik eleştirilmesine neden olan ve fıkıh usûlüne yansıyan görüşleri bulunmaktadır. Mütekellim bir usûlcü olmasına rağmen usûlde fukahâ yöntemini benimsemiş olması, onun görüşlerinin önemini daha da arttırmaktadır. Araştırmanın amacı; haber, icmâ, ictihad ve taklid konuları özelinde Ebû İshâk el-İsferâyînî’nin usûl düşüncesini orta-ya koymak ve Şâfiî mezhebi usûlüne yansımalarını tespit etmektir. Ülkemiz-de Ebû İshâk el-İsferâyînî’nin fıkıh usûlü düşüncesine dair müstakil bir ça-lışmanın bulunmaması dolayısıyla araştırmamızın onun hukukçuluğuna yönelik yapılacak çalışmalara katkı sağlayacağı kanaatindeyiz.

Keywords

İslam Hukuku, Ebû İshâk el-İsferâyînî, Horasan Şâfiîliği, Haber, İcmâ, İcti-had

References

• Abdulkâhir el-Bağdâdî, Ebû Mansûr b. Tâhir et-Temîmî. el-Farḳ beyne’l-fıraḳ ve beyânü’l-fırḳati’n-nâciye. Beyrut: Dâru’l-Âfâki’l-Cedîde, 1977.
• Abdülazîz el-Buhârî, Alâüddîn Abdülazîz b. Ahmed b. Muhammed el-Buhârî. Keşfü’l-esrâr fî şerḥi Uṣûli’l- Pezdevî. 4 Cilt. by.: Dâru’l-Kitâbi’l-İslâmî, 1. Basım, ts.
• Abdülkerîm es-Sem‘ânî, Ebû Sa‘d b. Muhammed. el-Ensâb. thk. Abdullah Ömer el-Bârûdî. 5 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Cenân, 1408.
• Âmidî, Ebü’l-Hasan Seyfüddin Ali b. Muhammed. el-İḥkâm fî uṣûli’l-aḥkâm. thk. Şeyh Abdürrezzak Afîfî. 4 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslâmî, ts.
• Aybakan, Bilal. Fıkıh İlminin Oluşum Sürecinde İcmâ. İstanbul: İz Yayıncılık, 2017.
• Aybakan, Bilal. “Şâfiî Mezhebi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 38/233-247. İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Ayengin, Tevhit. “Hukûkî Dinamizm ve İçtihatta İsabet Tartışmaları”. Mari-fe Dini Araştırmalar Dergisi 12/3 (2012), 139-158. https://doi.org/10.5281/zenodo.3344364
• Ayğan, Fadıl. “Eş’ari Kelâmın Sistemleşmesine Katkıları Bakımından Ebû İshak el-İsferâyini”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 3/6 (2012), 7-28.
• Aytekin, Mehmet Ali. “Sükûti İcmâın Kaynak Değeri”. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 11/24 (2020), 281-310.
• Bâbânî, İsmâîl b. Muhammed. Hediyyetü’l-ʿârifîn esmâʾü’l-müʾellifîn ve âs̱ârü’l-muṣannifîn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1951.
• Bağçivan, Muhammet. “El-Hurûc Mine’l-Hilâf Kâidesi ve Şâfiî Mezhebinde Uygulanması”. Din ve Bilim - Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/2 (2020), 97-120. https://doi.org/10.47145/dinbil.821949
• Bâkıllânî, Ebû Bekr Muhammed b. Tayyib b. Muhammed el-Basrî. et-Taḳrîb ve’l-irşâd. 3 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1993.
• Bakır, Musa Kazım. Horasan Şâfiîliği ve Râfiî. Necmettin Erbakan Üniversite-si, Doktora Tezi, 2019.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. el-Fuṣûl fi’l-uṣûl. thk. Uceyl Câsim en-Neşemî. 4 Cilt. Kuveyt: Vizâratuʾl- Evkâfiʾl-Kuveytiyye, 1414/1994.
• Cühenî, Mânı’ b. Hammâd. el-Mevsûʿatü’l-müyessere fî’l-edyân ve’l-meẕheb ve’l-aḥzâb el-muʿâṣıra. Riyad: Dâru’n-Nedveti’l-Âlemiyye, 1420.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillâh. el-Burhân fî uṣûliʾl-fıḳh. thk. Salâh b. Muhammed. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillâh. et-Telḫîṣ fî uṣûliʾl-fıḳh. thk. Abdullâh Cevlem en-Nebâlî, Beşîr Ahmed el-Ömerî. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, ts.
• Cüveynî, İmâmü’l-Haremeyn Abdülmelik b. Abdillâh. Ġıyâs̱ü’l-ümem fî il-tiyâs̱i’ẓ-ẓulem. thk. Abdülazîm ed- Dîb. Kahire: el-Mektebetü’l-Kübrâ, 1401.
• Ebû İshâk el-İsferâyînî, Rüknüddîn İbrâhîm b. Muhammed. ʿAḳīdetü’l-Üstâẕ Ebî İsḥâk el-İsferâyînî. haz. Mehmet Gündoğdu. İstanbul: Marmara Üni-versitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1990.
• Ebû Yaʻlâ, el-Kâdî Muhammed b. Huseyn el-Ferrâ’ el-Bağdâdî. el-ʿUdde fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Ahmed b. Ali el- Mübârekî. 5 Cilt. Riyad: y.y., 1990.
• Ebü’l-Muzaffer el-İsferâyînî, İmâdüddîn Şehfûr b. Tâhir. et-Tebṣîr fi’d-dîn ve temyîzi’l-fırḳati’n-nâciye ʿani’l- fıraḳı’l-hâlikîn. thk. Kemâl Yûsuf el-Hût. Beyrut: Âlemü’l-Kutub, 1403/1983.
• Eşit, Davut. Şâfi‘î Fıkıh Usûlünün Gelişimi. Ankara: Ankara Okulu, 2019.
• Eşit, Davut. “Şāfiʿī Fıkıh Usûlünde Mustefīḍ Ḫaber”. AÜİFD 59/2 (2018), 65-81.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Menḫûl min taʿlîkâtiʾl-uṣûl. thk. Muhammed Hasan Heyto. Beyrut: Dâru’l-Fikri’l-Muʿâsır, 3. Basım, 1998.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed. el-Müstaṣfâ. thk. Muham-med Süleyman el-Eşkar. Beyrut: Müessesetu’r-Risale, 1417.
• Gezgin, Yusuf Erdem. “Hicri Beşinci Asır Mu‘tezile ve Hanefî Fıkıh Usûlü Literatüründe İcmâ Teorisi”. Mevzu – Sosyal Bilimler Dergisi 5 (2021), 231-262. https://doi.org/10.5281/zenodo.4605261
• Güler, Hasan. “Şâfiî Müçtehit Tabakaları ve Mezhep İçi Tercihteki Rolleri”. Trabzon İlahiyat Dergisi 9/1 (2022), 67-102. https://doi.org/10.33718/tid.1109126
• Güler, Hasan. Şâfiîlerde Mezhep İçi Tercih ve Usûlü. İstanbul: Kitap Dünyası, 2022.
• Hamevî, Şihâbüddîn Yâkut b. Abullah el-. Muʿcemü’l-büldân. 7 Cilt. Beyrut: Dâru Sâdir, 1977.
• Hindî, Safiyyuddîn Muhammed b. Abdurrahîm el-Urmevî. Nihâyetü’l-vüṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl. thk. Salih b. Süleymân - Saʿd b. Sâlim es-Suveyh. 9 Cilt. Mekke: el-Mektebetü’t-Ticariyye, 1416.
• İbn Akîl, Ebü’l-Vefâ Alî b. Akîl. el-Vâżıḥ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Abdullâh b. Ab-dulmuhsin et-Turkî. 5 Cilt. Beyrut: Müessesetüʾr-Risâle, 1999.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kāsım Alî b. el-Hasen. Tebyînü keẕibi’l-müfterî fîmâ nüsibe ile’l-İmâm Ebi’l-Ḥasan el-Eşʿarî. Beyrut: Dâru’l-Kitâbi’l-Arabî, 1404/1983.
• İbn Berhân, Ebü’l-Feth Ahmed b. Alî el-Bağdâdî. el-Vüṣûl ile’l-uṣûl. thk. Ab-dülhamîd Ali Ebû Züneyd. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Meʿârif, 1403.
• İbn Emîru Hâc, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Muhammed. et-Taḳrîr ve’t-taḥbîr. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1403/1983.
• İbn Hallikân, Ebü’l-Abbâs Şemsüddîn Ahmed b. Muhammed el-Bermekî. Vefeyâtü’l-aʿyân ve enbâʾü ebnâʾi’z-zamân. thk. İhsan Abbas. 7 Cilt. Bey-rut: Daru Sadır, ts.
• İbn Manzûr, Ebü’l-Fazl Cemâlüddîn Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-ʿArab. 6 Cilt. Kahire: Dâru’l-Maʿârif, 1984.
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Osmân b. Abdurrahmân. Edebü’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Müvaffak Abdullah Abdulkâdir. Medine: Mektebetü’l-ʻUlûm ve’l-Hikem, 2. Basım, 1407/1986.
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Osmân b. Abdurrahmân. Fetâvâ İbni’s-Ṣalâḥ. thk. Muvaffak Abdullâh Abdulkâdir. Beyrut: Âlemü’l-Kütüb, 1407.
• İbnü’s-Salâh, Takıyyüddîn Osmân b. Abdurrahmân. Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾi’ş-Şâfiʿiyye. thk. Muhyîddîn Alî Necîb. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Beşâiri’l-İslâmiyye, 1413/1992.
• Kādî İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve taḳrîbü’l-mesâlik li-maʿrifeti aʿlâmi meẕhebi Mâlik. thk. İbn Tâvît et-Tancî vd. 8 Cilt. Mağrib: Matbaʿatu Fudâle, 1403.
• Karâfî, Şihâbuddîn Ahmed b. İdris. Şerḥu Tenḳîḥi’l-fuṣûl. thk. Tâha Abdur-raʾûf Saʿd. y.y.: Şirketu’t-Tabâʿati’l- Fenniyeti’l-Müttehide, 1393.
• Kâtib Çelebi, Mustafâ b. Abdullâh Hâcî Halîfe. Keşfü’ẓ-ẓunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. 2 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1941.
• Kelvezânî, Ebü’l-Hattâb Mahfûz b. Ahmed b. el-Hasen. et-Temhîd fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Mufîd Muhammed Ebû ʿAmşe, Muhammed b. Alî. 4 Cilt. Cid-de: Dâru’l-Medenî, 1. Basım, 1406.
• Kılıç, Halil. “İslâm Hukukunda Hükme Etkisi Açısından Devir (Kısır Dön-gü) Problemi”. Şarkiyat 15/1 (2023), 317- 335. https://doi.org/10.26791/sarkiat.1275017
• Madelung, Wilferd. “Al-Isfarâyînî”. The Encyclopaedia of Islam. 4/107-108. Leiden: E. J. Brill, 1997.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed. el-Aḥkâmü’s-sulṭâniyye. Kahire: Dâru’l-Hadîs, ts.
• Mâverdî, Ebû’l-Hasen Alî b. Muhammed. el-Ḥâvî’l-kebîr fî fıḳhi meẕhebi’l-İmâmi’ş-Şâfiʿî. thk. Ali Muhammed Muavvad, Âdil Ahmed Abdül-mevcûd. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1419.
• Merdâvî, Ebü’l-Hasen Alâüddîn Alî b. Süleymân. et-Taḥbîr şerḥu’t-Taḥrîr. thk. Abdurrahman el-Cebrîn vd. 8 Cilt. Riyad: Mektebetu’r-Ruşd, 1421.
• Nas, Taha. “Şâfiî Mezhebinde ‘Tarîk’ Kavramının Kullanımı ve İşlevi”. Kilis 7 Aralık Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 9/1 (2022), 63-88. https://doi.org/10.46353/k7auifd.1085598
• Nas, Taha. “Şafii Mezhebinin İki Temel Kavramı: Vech ve Ashabü’l-Vücûh –Kullanım ve İşlev-”. Şarkiyat 14/1 (2022), 68-88. https://doi.org/10.26791/sarkiat.994324
• Nesefî, Ebü’l-Muîn Meymûn b. Muhammed. Tebṣıratü’l-edille fî uṣûli’d-dîn. thk. Hüseyin Atay. 2 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1993.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Âdâbü’l-fetvâ ve’l-müftî ve’l-müsteftî. thk. Bessâm Abdülvehhâb el-Câbî. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1988.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Muhyiddîn Yahyâ b. Şeref. Tehẕîbü’l-esmâʾ ve’l-luġāt. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, ts.
• Râfiî, Ebû’l-Kâsım Abdulkerîm b. Muhammed. el-ʿAzîz şerḥu’l-Vecîz. thk. Alî Muhammed ʿAvd, Âdil Ahmed Abdülmevcûd. 13 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1417.
• Safedî, Salâhuddîn Halîl b. Aybeg b. Abdillâh. el-Vâfî bi’l-vefeyât. thk. Ah-med el-Arneûd, Turkî Mustafa. 29 Cilt. Beyrut: Dâru İhyâi’t-Türâs, 1420/2000.
• Sanhâcî, Muhammed b. Caʿfer. Şerḥu ʿAḳīdeti Ebî İsḥâk el-İsferâyînî. haz. Fa-dıl Ayğan. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Sarîfînî, İbrâhim b. Muhammed. el-Münteḫab min Kitâbi’s-Siyâḳ li-Târîḫi Nîsâbûr. thk. Hâlid Haydar. b.y.: Dâru’l-Fikr, 1414.
• Sem‘ânî, Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Muhammed el-Mervezî. Ḳavâṭıʿu’l-edille fi’l-uṣûl. thk. Muhammed Hasen İsmâʿil eş-Şâfiʿî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1418/1999.
• Serahsî, Şemsüleimme Muhammed b. Ahmed. Uṣûlü’s-Seraḫsî. thk. Ebu’l-Vefâ el-Efğânî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1414.
• Suyûtî, Ebü’l-Fazl Celâleddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr. İrşâdü’l-mühtedîn ilâ nuṣreti’l-müctehidîn. “Investigation of Manuscript ‘Irshad al-Muhtadin Ila Nusrat al-Muhtadın’ by Jalal al-Din al-Suyuti”. nşr. İsmail Narin. İs-tanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 36 (2017), 103-131.
• Şâfiî, Ebû Abdillâh Muhammed b. İdrîs. er-Risâle. thk. Ahmed Şâkir. Mısır: Mektebetü’l-Halebî, 1358.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. el-Lümaʿ fî uṣûli’l-fıḳh. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1424.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. et-Tebṣıra fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Hasan Heyto. Dımaşk: Dâru’l-Fikr, 1403.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. Şerḥu’l-Lümaʿ. thk. Abdülmecîd et-Türkî. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Ğarbi’l-İslâmî, 1988.
• Şîrâzî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Alî. Ṭabaḳâtu’l-fuḳahâʾ. thk. İhsân Abbâs. Beyrut: Dâru’r-Râidi’l-Arabî, 1390.
• Tâcüddîn es-Sübkî, Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Ali. Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyyeti’l-kübrâ. thk. Mahmûd Muhammed et-Tanâhî, Abdulfettâh Muhammed el-Hulv. 10 Cilt. b.y.: Hicr li’t-Tıbâʿa, 2. Basım, 1413.
• Tâcüddîn es-Sübkî, Ebû Nasr Abdülvehhâb b. Alî b. Abdilkâfî. el-Eşbâh ve’n-neẓâʾir. 2 Cilt. Beyrut: Dâru’l- Kutubi’l-İlmiyye, 1411/1991.
• Takıyyüddîn es-Sübkî, Ebü’l-Hasen Ali b. Abdülkâfî. el-İbhâc fî şerḥi’l-Minhâc. 3 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l- İlmiyye, 1416/1995.
• Yavuz, Salih Sabri. “İsferâyînî, Ebû İshak”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm An-siklopedisi. 22/515-516. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Yenidoğan, Adem. “İmâm Şâfiî (ö. 204/820)’nin İcmâ Anlayışı”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 13/1 (2013), 89- 106. https://doi.org/10.5281/zenodo.3344408
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed. Siyeru aʿlâmi’n-nübelâʾ. thk. Şuayb el-Arnaût. 25 Cilt. b.y.: Müessesetu’r-Risale, 1405.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Baḥrü’l-muḥîṭ fî uṣûli’l-fıḳh. thk. Muhammed Tâmir. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 2000.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. el-Mens̱ûr fi’l-ḳavâʿidi’l-fıḳhiyye. thk. Teysîr Fâik. 3 Cilt. Kuveyt: Vizâratü’l-Evkāf ve’ş-Şüûni’l-İslâmiyye, 1405/1985.
• Zerkeşî, Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır. Selâsilü’ẕ-ẕeheb. thk. Muham-med el-Muhtâr. Medine: y.y., 2. Basım, 1423.