Şâz ve Münker Rivayetlerin Dinî Düşüncedeki Yeri

Year 2024, Volume: 10 Issue: 2, 733 - 773, 31.12.2024

Ahmet Alkan

https://doi.org/10.47424/tasavvur.1545458

Abstract

Hadis ıstılahı olarak meşhur olan şâz ve münker rivayetler, İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren bütün ilmî alanlarda var olmuştur. Ancak bu riva-yetleri ifade eden kavramlar zaman, kişi ve ilmî disiplinlere göre değişebil-mektedir. Anlattığı hikâyelerde mübalağa üslubu kullanması ve ana akım rivayetlerde olmayan bazı detayları içermesi, insanların bu rivayetlere ilgi göstermesinin en önemli nedenlerindendir. Kur’an ve sünnetin temel pren-sip ve öğretilerine muhalif pek çok fikir ve düşünce, münker ve şâz rivayet-ler aracılığıyla dinî literatürde alan bulabilmiştir. İsrâîliyyat, bazı rivayet eserleri ve etki alanı geniş ekoller aracılığıyla yayılan ve Müslümanların fikir ve düşüncelerini her çağda etkileme potansiyeline sahip olan söz konusu rivayetlerin tenkit süzgecinden geçirilmesi, sebep oldukları tahribatın tespit edilmesi, tarihsel arka planlarının, kaynaklarının ve kullanılma gerekçeleri-nin anlaşılması ile bu rivayetlere karşı doğru tutumların belirlenmesi kritik öneme sahiptir. Modern dönemdeki bazı çalışmalarda, münker hadis, şâz kıraatler, şâz olan fıkhî görüşler, emr-i bi’l mar’ûf ve nehy-i ani’l münker konuları, mevzubahis kavramların kullanıldığı ilmî disiplindeki manası bağ-lamında incelenmiştir. “Şâz ve Münker Rivayetlerin Dinî Düşüncedeki Yeri” başlıklı bu çalışmada ise şâz ve münker rivayetlerin kavramsal çerçevesi, tarihsel arka planı, yaşam alanı bulduğu genel kaynaklar, insanların bu ri-vayetlere müracaat etmelerinin gerekçeleri, şâz ve münker rivayetlerin dinî düşünceye olumlu ve olumsuz etkileri ve söz konusu rivayetlere karşı doğru tutumun nasıl olması gerektiği konuları ele alınmaktadır. Konunun araştı-rılmasında klasik hadis eserlerine ve modern akademik çalışmalara müra-caat edilerek şâz ve münkerin kavramsal çerçevesi ve tarihsel arka planıyla ilgili değerlendirmelerin tahlili yapılmıştır. Ayrıca, şâz ve münker rivayetle-rin metin analizi yapılarak, bu rivayetlerin tutarlılığı ve İslam dinine uygun-luğu, dinî düşünceye olumlu ve olumsuz etkileri eleştirel bakış açısıyla tartı-şılmış, farklı ekol ve âlimlerin şâz ve münker hadislere yaklaşımlarını esas alan karşılaştırmalı yöntemden faydalanılmıştır.

Keywords

Hadis, Münker, Şâz, Rivayet, Dinî düşünce

The Role of Shādhand Munker Narrations in Religious Thought

Abstract

The terms “shādh” and “munkar”, well-known in hadith terminology, have existed across all scholarly fields since the earliest periods of Islam. However, the concepts expressing these narrations could vary depending on time, individuals, and academic disciplines. The primary reasons for pe-ople's interest in these narrations are the use of an exaggerated style in the stories they convey and the inclusion of details not found in mainstream narrations. Many ideas and thoughts opposing the fundamental principles and teachings of the Qur'an and Sunnah have found a place in religious literature through munkar and shâdh narrations. It is crucial to scrutinize these narrations, which have the potential to influence Muslims’ thoughts and ideas in every era through Israiliyyat, certain narrative works, and schools with wide influence, to identify the damage they cause, understand their historical background, sources, and the reasons for their use, and de-termine the correct attitude towards them. In some modern studies, topics such as munkar hadiths, shādh readings, shādh legal opinions, and the con-cept of enjoining good and forbidding evil (amr bi’l-ma‘rūf and nahy ‘an al-munkar) have been examined within the context of the meanings of these terms in the scholarly disciplines where they are used. In the study titled “The Role of Shādh and Munkar Narrations in Religious Thought”, the con-ceptual framework and historical background of shādh and munkar narra-tions, the general sources in which these narrations found a place, the rea-sons why people resort to these narrations, the positive and negative im-pacts of shādh and munkar narrations on religious thought, and the correct attitude towards these narrations will be discussed. Classical hadith works and modern academic studies were consulted in the research of this topic, and evaluations regarding the conceptual framework and historical backg-round of the terms shādh and munkar were analyzed. The accuracy, consis-tency, and conformity of these texts with the religion of Islam, as well as their positive and negative impacts on religious thought, are discussed from a critical perspective. A comparative method based on the approaches of different schools and scholars towards shādh and munkar hadiths was also utilized.

Keywords

Hadith, Munkar, Shādh, Narration, Religious Thought

References

• Abdülazîz b. Abdillâh b. Abdirrahmân Âli Bâz. Mecmû‘u fetâvâ. thk. Mu-hammed b. Sa‘d eş-Şüvey’ir. 30 Cilt, ts.
• Acar, Mehmet Maşuk. “Kur’ân’ın Yaygın Tanımı Açısından Şâz Kıraatin Değeri”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 13/2 (31 Aralık 2022), 243-267.
• Aclûnî, Ebü’l-Fidâ İsmâîl b. Muhammed b. Abdilhâdî el-Cerrâhî. Keşfü’l-hafâ’ ve müzîlü’l-ilbâs. thk. Abdülhamîd b. Ahmed b. Yûsuf. 2 Cilt. el-Mektebetü’l-Asriyye, 1. Basım, 1421–2000.
• Ahmed b. Hanbel. el-Câmi‘ li ulûmi’l-İmam Ahmed. 22 Cilt. Mısır: Dârü’l-fellâh li’l-Bahsi’l-İlmî ve Tahkîkü’t- Türâs, 1. Basım, 1430–2009.
• Alkan, Ahmet. Hicri İlk İki Asır Fıkıh Eserlerinin Hadis Usûlü Terimlerinin Oluşumundaki Rolü. Fecr Yayınevi, 2021.
• Aslan, Muhammed. “Mütekaddimîn Ve Müteahhirîn Hadis Âlimlerine Göre Münker Hadis”. The Journal of Academic Social Science Studies 9/Number: 62 (01 Ocak 2017), 263-274.
• Aynî, Ebû Muhammed Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed b. Mûsâ b. Ahmed. Şerhü Süneni Ebî Dâvûd. thk. Ebü’l- Münzir Hâlid b. İbrâhîm. 7 Cilt. Ri-yad: Mektebetü’r-Rüşd, 1. Basım, 1420–1999.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Câmi‘ li ahlâki’r-râvî ve âdâbi’s-sâmi‘. thk. Mahmûd Tahhân. 2 Cilt. Riyad: Mektebetü’l-Maârif, ts.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit. el-Kifâye fî ma‘rifeti usûli ‘ilmi’r-rivâye. thk. Mâhir Yâsîn el-Fahl. 2 Cilt. Dammam: Dârü İbni’l-Cevzî, 1. Basım, 1432–2011.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit -. Târîhu Bağdâd. thk. Beşâr Avâd Ma’rûf. 15 Cilt. Beyrut: Dârü’l- Garbi’l-İslâmî, 1. Basım, 1424–2003.
• Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed b. Alî b. Sâbit -. Telhîsü’l-müteşâbih fi’r-resm. thk. Sükeyne eş-Şihâbî. 2 Cilt. Dimeşk: Tilâs li’l-Dirâseti ve’t-Tercemeti ve’n-Neşr, 1. Basım, 1405–1985.
• Buhârî, Ebû Abdillâh Muhammed bin İsmâîl bin İbrâhîm el-Cu’fî. el-Câmi‘u’l-müsnedü’s-sahîhu’l-muhtasar min umûri Resûlillâh sal-lallâhü ‘aleyhi ve sellem ve sünenihî ve eyyâmih. thk. Muhammed Züheyr b. Nâsır en-Nâsir. 9 Cilt. Beyrut: Dâr Tûkü’n-Necât, 1422–2001.
• Cessâs, Ebû Bekr Ahmed b. Alî er-Râzî. Ahkâmü’l-Kur’ân. thk. Abdusselam Muhammed Ali. 3 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415–1994.
• Cevherî, Ebû Nasr İsmâil b. Hammâd. es-Sihâh tâcü’l-luga ve sıhâhu’l-‘Arabiyye. thk. Ahmed Abdülgafûr Attâr. 6 Cilt. Beyrut: Darü’l-İlmi li’l-Melâyîn, 4. Basım, 1407–1986.
• Çalgan, Mehmet Ali. “İmam Zehebî’de Metin Tenkidi ve Münker Tabirinin Metin Tenkidi Kapsamında Gerekçeli Kullanımı”. İslami İlimler Araş-tırmaları Dergisi 12 (Aralık 2022), 147-158.
• Çelik, Ahmet. “Kur’ân ve Sünnette Ortayol, Aşırılık Kavramları ve Müslü-manların Bugünkü Durumları”. Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 28 (30 Aralık 2007), 31-51.
• Çetintürk, Tacettin. “‘Mezheplerin Haber-İ Vâhid İle Amel Etmek İçin Be-nimsedikleri Şartlar Ve Bu Şartların Hükümlere Etkisi -Kitâbu’l-Cenâiz Özelinde-’”. Van İlahiyat Dergisi 9/15 (15 Aralık 2021), 60-83.
• Dağ, Mehmet. “‘Kırâat İlminde Şâzz Kavramı-Kavramın Anlamsal Dönü-şümü ve Gerçek Anlamının Tespitine Dair –’”. Marife Dini Araştırmalar Dergisi 7/2 (30 Eylül 2007), 57-110.
• Düzenli, Muhittin. Hadislerde Gizli Kusurlar: İllet ve Şâz. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı İsam Yayınları, 2017.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Risâletü Ebî Dâvûd ilâ ehli Mekke ve gayrihim fî vasfi Sünenihî. thk. Muhammed es-Sabbâğ. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Arabiyye, ts.
• Ebû Dâvûd, Süleymân b. el-Eş’as b. İshâk es-Sicistânî el-Ezdî. Sünenü Ebî Dâvûd. thk. Şuayb Arnavud, Muhammed Kâmil. 7 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 1430–2009.
• Ebü’l-Ferec Cemâlüddîn Abdurrahmân b. Alî b. Muhammed el-Bağdâdî (ö. 597/1201), İbnü’l-Cevzî. el- Mevzûât. thk. Nureddin Boyacılar. 3 Cilt. Riyad: Edvâü’s-Selef, 1418–1997.
• Ekrem Ziyâ el-Ömerî. Buhûs fî târihi’s-sünneti’l-müşerrefe. 1 Cilt. Medine: Mektebetü’l-Ulûmi ve’l-Hikem, 5. Basım, 1984.
• Emîr es-San‘ânî, Ebû İbrâhîm İzzüddîn Muhammed b. el-İmâm. Tavzîhu’l-efkâr li-me‘ânî Tenkîhi’l-enzâr. thk. Ebû Abdurrahman Salâh b. Muham-med. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1418–1997.
• Engin Olaş. Şâz Kırâatlerin Çeşitli İslâmi İlimler Bağlamında Değeri. Van Yü-züncü Yıl Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Esra Gülengül, Mehmet Erdem. “İslam Hukuk Literatüründe Şaz İctihatla-rın Fıkhi Değeri”. İlahiyat Bilimlerinde Güncel Akademik Çalışmalar. ed. Veli Atmaca. Ankara: Gece Kitaplığı, 1. Basım, 2018.
• Gazzâlî, Hüccetü’l-İslâm Ebû Hâmid Muhammed b. Muhammed b. Mu-hammed b. Ahmed. İhyâü ulûmi’d- dîn. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Ma‘rife, ts.
• Gözün, Abdulvehhab. “Bid‘at Literatürünün Hikâyesi -Beş Klasik Eser Öze-linde-”. Artuklu Akademi 6/2 (30 Aralık 2019), 253-278.
• Itr, Nûreddin. el-İmamü’t-Tirmizî ve’ l-müvâzenetü beyne Câmi’ihi ve beyne’ s-Sahîhayn. 1 Cilt. Matbaatü Lecentü’t-Te’lîfi ve’t-Tercemeti ve’n-Neşr, 1. Basım, 1970.
• İbn Asâkir, Ebü’l-Kâsım Alî b. el-Hasen ed-Dımaşkî. Târîhu Dımaşk. thk. Amr b. Grâme el-Ömerî. 80 Cilt. Dârü’l-Fikr li’l-Tebaati ve’n-Neşr, 1416–1995.
• İbn Âşûr, Muhammed et-Tâhir b. Muhammed b. Muhammed et-Tâhir et-Tûnisî. et-Tahrîr ve’t-tenvîr. 30 Cilt. Tunus: ed-Dârü’t-Tûnûsiyye li’l-Neşr, 1404–1984.
• İbn Ebü’l-Hadîd, Ebu Hâmid İzzüddin. Şerhü nehci’l-belâga. thk. Muham-med Abdülkerîm en-Nemirî. 20 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419–1998.
• İbn Fâris, Ebü’l-Hüseyn Ahmed b. Fâris b. Zekeriyya el-Kazvînî er-Râzî. Mu‘cem mekâyisi’l-luga. thk. Abdusselam Muhammed Harûn. 6 Cilt. Dârü’l-Fikr, 1399–1979.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Takrîbü’t-tehzîb. thk. Muhammed Avvâme. 1 Cilt. Suriye: Dârü’r-Reşîd, 1. Basım, 1406–1986.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tebyînü’l-‘aceb fî mâ verede fî fazli Receb. thk. Târık İvazullah. 1 Cilt. Mı-sır: Müessesetü Kurtubatü’l-Kâhire, ts.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî. Tehzîbü’t-tehzîb. 12 Cilt. Hindistan: Matbaatü Dâireti’l-Maârifi’n-Nizâmiyye, 1. Basım, 1326–1908.
• İbn Hacer, Ebü’l-Fazl Şihâbüddîn Ahmed b. Alî b. Muhammed el-Askalânî, thk. İkrâmüllah İmdâd el-Hak. Ta‘cîlü’l-menfe‘a bi zevâidi ricâil’l-eimmeti’l-erba‘a. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Beşâir, 1. Basım, 1417–1996.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. el-Câmi‘ fi’l-‘ileli ve ma‘rifeti’r-ricâl (rivâyetü’l-mervezî ve gay-rihî). thk. Vasiyüllah b. Muhammed Abbâs. 1 Cilt. Hindistan: ed- Darü’s-Selefiyye, 1. Basım, 1408–1988.
• İbn Hanbel, Ebû Abdillâh Ahmed b. Muhammed b. Hanbel eş-Şeybânî el-Mervezî. Müsnedü’l-İmam Ahmed b. Hanbel. thk. Şuayb Arnavud, Âdil Mürşid, vd. Müessesetü’r-Risâle, 1. Basım, 1422–2001.
• İbn Hibbân, Ebû Hâtim Muhammed b. Hibbân b. Ahmed el-Büstî. Sahîh İbn Hibbân. thk. Şuayb Arnavut. 18 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risale, 2. Ba-sım, 1414–1993.
• İbn Kayyim El-Cevziyye, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ebî Bekr b. Eyyûb ez-Züraî ed-Dımaşkî el- Hanbelî. el-Menârü’l-münîf fi’s-sahîhi ve’d-da‘îf. thk. Abdulfettah Ebû Gudde. 1 Cilt. Halep: Mektebetü’l- Matbû’âti’l-İslâmiyye, 1. Basım, 1390–1970.
• İbn Mâce, Ebû Abdillâh Muhammed b. Yezîd Mâce el-Kazvînî. Sünen İbn Mâce. thk. Şuayb Arnavut, vd. 5 Cilt. Beyrut: Dârü’r-Risâleti’l-Âlemiyye, 1. Basım, 1430–2009.
• İbn Receb, Ebü’l-Ferec Zeynüddîn Abdurrahmân b. Ahmed. Şerhü ‘İleli’t-Tirmizî. thk. Hemmâm Abdurrahîm Saîd. Ürdün: Mektebetü’l-Menâr, 1. Basım, 1407–1987.
• İbn Salâh, Ebû Amr Takıyyüddîn Osmân b. Salâhiddîn eş-Şehrezûrî. Ma‘rifetü envâ‘ ulûmü’l-hadîs. thk. Nûreddîn Itr. 1 Cilt. Dârü’l-Fikr, 1406–1986.
• İbn Teymiyye, Ebü’l-Abbâs Takıyyüddîn Ahmed b. Abdilhalîm b. Mecdiddîn Abdisselâm el-Harrânî. Mukaddime fî usûli’t-tefsîr. 1 Cilt. Beyrut: Dârü Mektebeti’l-Hayât, 1400–1980.
• İbnü’l-Esîr, Ebü’s-Seâdât Mecdüddîn el-Mübârek b. Esîrüddîn Muhammed b. Muhammed eş-Şeybânî el- Cezerî. en-Nihâye fî garîbi’l-hadîs ve’l-eser. thk. Tâhir Ahmed ez-Zâvi, Mahmûd Muhammed et-Tenâhî. 5 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İlmiyye, 1399–1979.
• İsfahânî, Ebü’l-Kāsım Hüseyn b. Muhammed b. el-Mufaddal er-Râgıb. el-Müfredât fî garîbi’l-Kur’ân. 1 Cilt. Şam: Dârü’l-Kalem, 1. Basım, 1412–1991.
• İsmâil Hakkı Bursevî. Rûhu’l-beyân fî tefsîri’l-Kurʾân. Beyrut: Darü’l-Fikr, ts.
• Kâdı İyâz, Ebü’l-Fazl İyâz b. Mûsâ b. İyâz el-Yahsubî. Tertîbü’l-medârik ve takrîbü’l-mesâlik. thk. İbn Tâvît et- Tuncî vd. 8 Cilt. Magrib: Mektebetü Fudâle-el-Muhammediyye, 1. Basım, 1385–1965.
• Karadaş, Cağfer. “Dine Yabancılaşma Aracı Olarak Bid’at ve Hurafe / Bid’ah and Superstitions as Tools of Alienation from Religion / البدعة والخرافة كأداتين للاغتراب عن الدين”. İlahiyat Akademi 3 (06 Eylül 2016), 23-44.
• Karadeniz, Hatice. “Istılahlaşma Sürecinde Münker Hadis Kavramı”. Hadis ve Siyer Araştırmaları (Dergi) III/2 (2017), 57-92.
• Kârî, Ebü’l-Hasen Nûrüddîn Alî b. Sultân Muhammed. el-Esrârü’l-merfû‘a fi’l-ahbâri’l-mevzû‘a el-ma‘rûf bi’l- Mevzû‘âti’l-kübrâ. thk. Muhammed es-Sabbâğ. 1 Cilt. Dârü’l-Emâne/Müessesetü’r-Risâle, ts.
• Koç, Mehmet-Sakallı, Talat. “Hadiste Şâz Kavramının Teşekkül Sürecinde İmam Şâfiî’nin Rolü”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 52 (30 Haziran 2024), 52-71.
• Muhammed Saîd Bekr. “el-Hadîsü’l-mevzû ve eserühü fi’l-hayâti’s-siyâsiyye”. Hey’etü Ulemâ Filistîn 4 (2020).
• Mustafa es-Sibâî. es-Sünne ve mekânetühâ fi’t-teşrî‘i’l-İslâmî. 1 Cilt. Beyrut: el-Mektebü’l-İslamî, 3. Basım, 1982.
• Müslim, Ebü’l-Hüseyn Müslim b. el-Haccâc b. Müslim el-Kuşeyrî. el-Müsnedü’s-sahîhi’l-muhtasar bi-nakli’l- adl ani’l-adl ila Rasûlillâh sallallahü aleyhi ve sellem. thk. Muhammed Fuâd Abdülbâki. 5 Cilt. Beyrut: Dârü İhyâi’t-Türâsi’l-Arabî, 1334–1916.
• Öztekin, Adil. “Söyleşi ‘Çeşitli Boyutlarıyla Din İstismarı’ / Interview ‘Reli-gious Abuse from Different Aspects’ / لقاء عن استغلال الدين بأبعاده المختلفة”. İlahiyat Akademi 3 (06 Eylül 2016), 165-180.
• Sâgânî, Ebü’l-Fezâil Radıyyüddîn (Radî) Hasen b. Muhammed b. Hasen. el-Mevzûât. thk. Necm Abdurrahman Halef. 1 Cilt. Dimeşk: Dârü’l-Me’mûn li’l-Turâs, 2. Basım, 1405–1984.
• Sehâvî, Ebü’l-Hayr Şemsüddîn Muhammed b. Abdirrahmân b. Muhammed. Kitâbü’l-gâye fî şerhi’l-Hidâye fî ‘İlmi’r-Rivâye. thk. Ebû ’Âiş Abdül-mün’im İbrâhîm. 1 Cilt. Mektebetü Evlâdi’ş-Şeyh li’l-Turâs, 1. Basım, 1422– 2001.
• Sem‘ânî, Ebû Sa‘d Abdülkerîm b. Muhammed b. Mansûr. Edebü’l-imlâ’ ve’l-istimlâ’. thk. Max Weisweiler. 1 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1401–1981.
• Süyûtî, Ebü’l-Fazl Celâlüddîn Abdurrahmân b. Ebî Bekr b. Muhammed el-Hudayrî. el-Müzhir fî ulûmi’l-lugati ve envâ‘iha. thk. Fuâd Ali Mansûr. 2 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1. Basım, 1419–1998.
• Şâtıbî, Ebû İshâk İbrâhîm b. Mûsâ b. Muhammed el-Lahmî -. el-İ‘tisâm. thk. Selîm b. ‘Îd el-Hilâlî. 2 Cilt. Suudi Arabistan: Dârü İbn Affân, 1. Basım, 1413–1992.
• Tâberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-evset. thk. Tarık b. İvazullah ve Abdülmühsin b. İbrahim. 10 Cilt. Kahire: Darü’l-Harameyn, 1. Basım, 1416–1995.
• Tâberânî, Ebü’l-Kāsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Mu‘cemü’l-kebîr. 25 Cilt. Kahire: Meketebetü İbn Teymiyye, ts.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre (Yezîd) et-. Sünenü’t-Tirmizî. thk. Beşşâr Avvâd Ma’rûf. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Garbi’l-İslâmî, 1419–1998.
• Ukaylî, Ebû Ca‘fer Muhammed b. Amr b. Mûsâ. ed-Du‘afâ’ü’l-kebîr. thk. Ab-dülm’uti Emîn Kal’acî. 4 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Mektebetü’l-İlmiyye, 1. Ba-sım, 1404–1984.
• Yıldırım, Ahmet. “Tasavvuf Ehlinin Hadis Rivayeti ve Rivayet Usülleri Açı-sından Tasavvuf Hadis Münasebeti”. İslamî Araştırmalar 10/1-2-3 (1997), 110-123.
• Yıldırım, Leyla-Karaman, Fikret. “Bid’at ve Hurafelerin Ortaya Çıkış Sebep-leri”. Mesned İlahiyat Araştırmaları Dergisi 11/2 (Aralık 2020), 471-489.
• Yüce, Fatma. “Ahlâkta Tutarlılık ve Denge Modeli: Aşırılık ve Eksiklik Orta-sında, Objektif ve Bütüncül Bir Yaklaşım”. Cumhuriyet İlahiyat Dergisi 23/3 (15 Aralık 2019), 1257-1277.
• Yücel, Ahmet. “Cerh Lafızlarından ‘Münkerü’ı-Hadis’ ve Farklı Kullanım-ları”. Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 13-14-15/1995-1996-1997 (1997), 200-210.
• Zebîdî, Ebü’l-Feyz Muhammed el-Murtazâ b. Muhammed b. Muhammed b. Abdirrezzâk el-Bilgrâmî el- Hüseynî. Tâcü’l-arûs. thk. Ali Şîrî. 20 Cilt. Dârü’l-Fikr, 2. Basım, 1424–2003.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Mîzânü’l-‘itidâl fî nakdi’r-ricâl. thk. Ali Muhammed, Âdil Ahmed. 8 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1416-1995.
• Zehebî, Ebû Abdillâh Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osmân. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ’. thk. Şuayb Arnavud, vd. 25 Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 3. Basım, 1404–1985.
• Zehebî, Muhammed Hüseyin Yılmaz, Muhammet. “Tefsir ve Hadiste İsrâiliyyât”. Çukurova Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi II/1 (2002), 155-189.
• Zerkeşî, Ebû Abdillâh Bedrüddîn Muhammed b. Bahâdır b. Abdillâh et-Türkî el-Mısrî el-Minhâcî. el-İcâbe li- îrâdi me’stedrekethü ‘Â’işe ‘ale’s-sahâbe. thk. Rıf’at Fevzî Abdülmuttalib. Kahire: Mektebetü’l-Hânicî, 1. Basım, 1422–2001.